Kijania-Placek, Katarzyna

Filozofia Nauki

Polish

Jagiellonian Univeristy Repository

Katarzyna Kijania-PlacekAnaforyczna interpretacjadeskryptywnych użyć wyrażeń okazjonalnych1. WSTĘP1.1. Deskryptywne użycia wyrażeń okazjonalnychTekstem tym nawiązuję do badań Nunberga (1993, 2004) i Recanatiego (1993)nad deskryptywnymi użyciami wyrażeń okazjonalnych. Użycia takie najlepiej obra-zują klasyczne już przykłady Nunberga:1(1) Skazany na karę śmierci: Tradycyjnie przysługuje mi wybór ostatniegoposiłku.(2) Jutro jest zawsze najwięcej imprez w roku.Mamy tu do czynienia z konfliktem pomiędzy jednostkowością odniesienia wy-rażenia okazjonalnego i ogólnością kwantyfikatora: pomiędzy „ja (mi)” a „tradycyj-nie” w pierwszym przykładzie i pomiędzy „jutro” a „zawsze” w drugim.Nunberg i Recanati interpretują takie użycia referencjalnie, co uważam za niepo-prawne, ale argumenty przeciwko takim interpretacjom będą przedmiotem innegotekstu. Tutaj przedstawię własną interpretację deskryptywnych użyć wyrażeń oka-zjonalnych jako wyrażeń anaforycznych, a właściwie pseudo-anaforycznych.                                                1 W oryginale przykłady te wyglądają następująco: (1) Condemned prisoner: I am traditionallyallowed to order whatever I want for my last meal. (2) Tomorrow is always the biggest party day ofthe year. (Nunberg 1993, s. 20 i 29.)Filozofia NaukiRok XVII, 2009, Nr 1(65)Katarzyna Kijania-Placek321.2. Na czym polega problemChodzi o takie użycia wyrażeń okazjonalnych, w których komunikowanym są-dem nie jest sąd jednostkowy o mówiącym czy dniu następującym po dniu wypo-wiedzi, ale sąd ogólny o kimkolwiek czy czymkolwiek, kto posiada pewną wyróż-nioną cechę. Intuicyjnie wiemy, o jakie sądy chodzi: „mi” to niejako skrót dla „ska-zanemu na karę śmierci” a „jutro” dla, na przykład, „w ostatni dzień sesji”.1.3. TezaTo, co zaproponuję, to pragmatyczny mechanizm wyjaśniający powstawanie ta-kich sądów ogólnych, który można by opisać w terminach Grice’owskich maksym(Grice 1989). Taki opis prowadziłby jednak jedynie do sądów implikowanych, a niesądów wyrażanych. Będę bronić mocniejszej tezy. Twierdzę, że w przypadku de-skryptywnych użyć wyrażeń okazjonalnych czasem mamy do czynienia z sądamiogólnymi, które są wyrażane, a nie tylko po Grice’owsku implikowane. Rozróżniętrzy typy deskryptywnych użyć wyrażeń okazjonalnych. Przykłady podane dotąd ob-razują pierwszy typ. Zacznę jednak od wyjaśnienia, co rozumiem przez pseudo-anaforę.2. PSEUDO-ANAFORA2.1. Anafora i pseudo-anaforaW przypadku klasycznej anafory zaimek niejako zastępuje inne wyrażenie, którejest jego poprzednikiem anaforycznym i jest dane przez kontekst językowy, jakw poniższych przykładach:Jan bardzo lubi swojego psa. Właśnie zabrał go na spacer.Jan bardzo lubi swojego psa. Właśnie zabrał swojego psa na spacer.Aby wyjaśnić użycie pseudo-anaforyczne, powrócę do przykładu (2):(2) Jutro jest zawsze najwięcej imprez w roku.Z semantycznego punktu widzenia „jutro” odnosi się do konkretnego, jednegodnia. Z drugiej strony „zawsze”, tak jak jest użyte w tym zdaniu, jest kwantyfikato-rem przebiegającym dni. Warto zauważyć, że — aby to wiedzieć — musimy wziąćpod uwagę całe zdanie, a nie tylko te dwa słowa, bo „zawsze” w innym kontekściemógłby być kwantyfikatorem przebiegającym momenty czasowe. Ale w tym zdaniu„jutro” zakłada jednostkowość, a kwantyfikator ją wyklucza. Z semantycznegopunktu widzenia to zdanie jest niespójne.Anaforyczna interpretacja deskryptywnych użyć wyrażeń okazjonalnych 332.2. Analogia z Grice’owską analizą ironiiSytuacja, z którą mamy tu do czynienia, przypomina Grice’owską analizę ironii.Rozważmy następujące zdanie:Ale pięknie się urządziłeś.Zgodnie z analizą Grice’a, dosłowna interpretacja tego zdania prowadzi do kon-fliktu z maksymami konwersacyjnymi i w efekcie sądem komunikowanym nie jest tadosłowna interpretacja, ale sąd będący z nią w ścisłej relacji, w tym wypadku sądz nią sprzeczny — dezaprobata.Analogia z deskryptywnymi użyciami wyrażeń okazjonalnych polega na tym, żeteż tu szukamy innego sądu niż jednostkowy, który byłby standardowo generowanyprzez zdania z wyrażeniami okazjonalnymi, gdyż ten sąd byłby niespójny seman-tycznie. Ale tu analogia się kończy. W przypadku ironii ta niespójność bierze sięz kontekstu pozajęzykowego: mamy sprzeczność pomiędzy dosłowną interpretacjązdania — pochwałą — i kontekstem, który woła o dezaprobatę. Aby otrzymać tęsprzeczność musimy założyć, że zdanie wyraża aprobatę, ponieważ to aprobata niepasuje do kontekstu wypowiedzi. Dlatego w przypadku ironii dezaprobata jest jedy-nie sądem implikowanym.2.3. Mechanizm pseudo-anaforyW przypadku deskryptywnych użyć wyrażeń okazjonalnych sprzeczność macharakter semantyczny i powstaje niejako „wewnątrz” zdania. Co więcej, ta sprzecz-ność wyklucza wszystkie interpretacje tego zdania, które zachowują jednostkowośćinterpretacji wyrażenia okazjonalnego. Oznacza to, że wykluczona jest także inter-pretacja poprzez klasyczną anaforę, bo w jej wypadku własności semantyczne po-przednika są takie same jak własności semantyczne zaimka — w obu wypadkach sąto wyrażenia jednostkowe.Mechanizm, z którym tu mamy do czynienia, jest następujący: wyrażenie oka-zjonalne, najczęściej zaimek, odsyła nas do swojego poprzednika w kontekście, aleinaczej niż jest to w klasycznej anaforze, tym poprzednikiem nie może być wyraże-nie jednostkowe. I kontekst, o którym tu mówimy, to nie kontekst językowy, alekontekst pozajęzykowy. Te dwie cechy są powodem, dla którego używam terminu„pseudo-anafora”, choć można by tu także mówić o anaforze uogólnionej.Pseudo-anafora uruchamiana jest na poziomie znaczenia językowego wyrażeńpoprzez użycie słów kwantyfikujących takich jak „tradycyjnie”, „zazwyczaj”, „często”,których znaczenie popada w konflikt z jednostkowością wyrażeń okazjonalnych.W efekcie szukamy poprzedników pseudo-anaforycznych w kontekście pozajęzy-kowym, którymi są wyróżnione w danym kontekście cechy referentów tych wyrażeńokazjonalnych. Ten kontekst musi być bardzo szczególny, aby dostarczyć jednej ta-Katarzyna Kijania-Placek34kiej cechy, co tłumaczy, dlaczego nieczęsto mamy do czynienia z deskryptywnymiużyciami wyrażeń okazjonalnych.Co ważne, w strukturze sądu cecha ta pełni rolę zbioru kontekstowego, któryogranicza zasięg kwantyfikatora — tego kwantyfikatora, który uruchomił interpreta-cję pseudo-anaforyczną. Posłużmy się innym przykładem. Mieszkaniec Krakowamówi do turysty podczas procesji Bożego Ciała na rynku krakowskim:(3) Dziś są tu zawsze duże tłumy.Jednostkowość „dziś” stoi w konflikcie z ogólnością „zawsze”, więc nie inter-pretujemy „dziś” ani okazjonalnie, ani anaforycznie, ale szukamy poprzednika pseu-do-anaforycznego w kontekście pozajęzykowym. Poprzednika, który da nam zbiórdni. Szukamy wyróżnionej cechy dnia, do którego odnosi się „dziś”. Gdy nie ma ta-kiej cechy wyróżnionej poprzez kontekst albo gdy nie należy ona do wspólnej wie-dzy mówiącego i słuchacza, to żaden sąd nie jest wyrażony. W tym wypadku tą ce-chą może być „dzień Bożego Ciała”, pod warunkiem, że i mówiący i turysta wiedzą,że jest to dzień Bożego Ciała. Wtedy sądem wyrażonym byłby:„Zawsze na Boże Ciało są tu tłumy”.Struktura tego sądu wyznaczona jest przez binarny kwantyfikator „zawsze”zawszex(ϕ(x), φ(x))zawszex(Boże Ciało(x), są tu tłumy(x)),którego warunki prawdziwościowe są następujące:M ~ zawszex(ϕ(x), φ(x)) [g, i] wtw ϕMgi ⊆ φMgigdzie g jest wartościowaniem, a i jest kontekstem. Sąd jednostkowy jest zastąpionyprzez sąd ogólny.3. PODSTAWOWE I WTÓRNE PROCESY PRAGMATYCZNEPseudoanaforyczne użycie wyrażeń okazjonalnych nie jest oczywiście ich uży-ciem podstawowym. Mechanizm pseudo-anafory uruchamiany jest poprzez seman-tyczną nieadekwatność użyć podstawowych, takich jak użycie okazjonalne czy ana-foryczne. Aby wyjaśnić o co mi chodzi, wyróżnię trzy poziomy interpretacji wyrażeńokazjonalnych. Podążę tu za Recanatim, mówiąc o podstawowych i wtórnych proce-sach pragmatycznych, ale w pewnych istotnych tu sprawach się z nim nie zgodzę.a) Poziom znaczenia językowegoPierwszym poziomem, który wyróżniam, jest poziom znaczenia językowego i kon-tekstu językowego. To poziom klasycznej interpretacji anaforycznej, której przykła-dem jest następujące użycie zaimka „ją”:Anaforyczna interpretacja deskryptywnych użyć wyrażeń okazjonalnych 35Paweł bardzo lubi Pusię. Właśnie zabrał ją na wykład.b) Poziom podstawowych procesów pragmatycznychDrugim poziomem jest poziom podstawowych procesów pragmatycznych. Jestto poziom kontekstu pozajęzykowego, w którym szukamy referentów dla wyrażeńokazjonalnych. Przykładem może być zdanie:Ja czytam o wyrażeniach okazjonalnych.c) Poziom wtórnych procesów pragmatycznychTrzeci poziom to poziom wtórnych procesów pragmatycznych takich jak pseudo-anafora. Wyrażenia użyte pseudo-anaforycznie uzyskują tu poprzedniki pseudoanaf-oryczne, które pochodzą z kontekstu pozajęzykowego.Kolejność poziomów nie ma sugerować, że anaforyczna interpretacja ma więk-szą wagę niż okazjonalna, myślę, że jest raczej odwrotnie, natomiast „wtórność”oznacza, że interpretacja pseudoanaforyczna nie ma charakteru podstawowego i jesturuchamiana dopiero, gdy interpretacje podstawowe zawiodą, nie dając spójnej in-terpretacji. W drugim przykładzie:(2) Jutro jest zawsze najwięcej imprez w roku.żaden sąd nie jest wyrażony ani na pierwszym, ani na drugim poziomie, gdyż jed-nostkowość obu interpretacji stoi w konflikcie z ogólnością „zawsze”. I ta seman-tyczna niezgodność nie bierze się z kontekstu — nie musimy wiedzieć, do jakiegokonkretnego dnia odnosiłoby się dzisiaj, aby niezgodność zauważyć. Już od razu napoziomie znaczenia językowego wiemy, że podstawowe interpretacje są wykluczonei rozważamy interpretację pseudo-anaforyczną. Sąd powstający w wyniku takiej in-terpretacji jest wobec tego sądem wyrażonym, a nie tylko sądem implikowanym, jakto było w przypadku ironii.4. PRAWDZIWOŚCIOWA NIEISTOTNOŚĆ REFERENTAChociaż referent wyrażenia okazjonalnego odgrywa istotną rolę w mechanizmiepseudo-anafory — to właśnie jego wyróżniona przez kontekst cecha jest poprzedni-kiem pseudoanaforycznym — to jest on nieistotny z punktu widzenia warunkówprawdziwości ogólnego sądu wyrażanego. Sąd ten może być prawdziwy nawet, gdyreferent w rzeczywistości nie posiada cechy, o której mowa, nie należy do zbiorukontekstowego kwantyfikatora, o ile tylko uchodzi w kontekście za taki. Wróćmy dopoczątkowego przykładu:(1) Skazany na karę śmierci: Tradycyjnie przysługuje mi wybór ostatniegoposiłku.Katarzyna Kijania-Placek36Tu poprzednikiem dostarczonym przez kontekst jest „skazany na karę śmierci”, a wy-rażonym sądem:Tradycyjnie skazani na karę śmierci mają prawo wyboru ostatniegoposiłku.o strukturze:tradycyjniex(skazany na karę śmierci(x), ma prawowyboru ostatniego posiłku(x))Nawet gdyby się okazało, że mówiący nie jest faktycznie skazanym na karęśmierci, to sąd ten mógłby być prawdziwy, o ile tylko odpowiednia tradycja dotyczą-ca skazanych na karę śmierci rzeczywiście obowiązuje. Referent jest więc ogniwemw przejściu od wyrażenia okazjonalnego do jego pseudoanaforycznego poprzednika,ale tylko ten poprzednik jest istotny z punktu widzenia warunków prawdziwości są-du. Tu staję w opozycji do Recanatiego, który utrzymuje, że podstawowe procesypragmatyczne takie jak saturation, czyli uzupełnianie odniesień wyrażeń okazjonal-nych przez kontekst, ma charakter obligatoryjny i w związku z tym referent wyraże-nia okazjonalnego jest zawsze istotny z punktu widzenia warunków prawdziwościwyrażonego sądu. (Recanati 1993)5. II TYP DESKRYPCYJNYCH UŻYĆ WYRAŻEŃ OKAZJONALNYCHZ innym typem deskryptywnych użyć wyrażeń okazjonalnych mamy do czynie-nia w przypadku przykładów takich jak podany przez Loara (1976) w kontekścieomawiania rozróżnienia Donnellana na atrybutywne i referencjalne użycia deskrypcjiokreślonych. Loar uważa, że tak jak moglibyśmy użyć atrybutywnie deskrypcji„morderca Smitha” w zdaniu „Morderca Smitha jest szalony”, odnosząc się do mor-dercy Smitha, kimkolwiek on jest, i przypisując mu szaleństwo na podstawie naprzykład stanu zwłok (Donnellan 1966), tak moglibyśmy w ten sam sposób użyćzaimka „on”:(4) On jest szalony,2nie odnosząc się referencjalnie do nikogo. To tak jakbyśmy powiedzieli „Kimkol-wiek on jest, jest szalony”. Podobny przykład podał Schiffer (1981): widząc śladogromnej stopy na piasku, mówimy:(5) On musi być gigantem.3Znowu nie odnosimy się do nikogo referencjalnie, bo referent jest nieobecny w kon-tekście.                                                2 „He is insane” (Loar 1976, s. 356).3 „He must be a giant” (Schiffer 1981, s. 49).Anaforyczna interpretacja deskryptywnych użyć wyrażeń okazjonalnych 37Sytuacja tu jest nieco inna niż w poprzednich przykładach. Nie ma w tych zda-niach kwantyfikatora ani niczego, co czyniłoby je wewnętrznie sprzecznymi. Me-chanizm pseudo-anafory nie jest wobec tego inicjowany na poziomie czysto seman-tycznym. Żaden sąd nie jest też jednak wyrażany na tym poziomie, gdyż „on” nie mapoprzednika lingwistycznego. Nie uzyskuje też odniesienia na poziomie podstawo-wych procesów pragmatycznych, gdyż przedmiot, do którego się odnosimy, nie jestczęścią kontekstu wypowiedzi. Dlatego też włącza się mechanizm pseudo-anafory,ale tym razem interpretacja jednostkowa nie jest wykluczona semantycznie, tak jakw poprzednich wypadkach, i jako bardziej naturalna dla anafory jest preferowana.Szukamy w kontekście poprzednika pseudoanaforycznego, ale tym razem będzie toatrybut jednoznacznie identyfikujący przedmiot — dający jego deskrypcję określoną.Atrybut ten nie jest dany przez kontekst językowy, dlatego nie jest to klasycznaanafora, ale jest nim cecha wyróżniona przez kontekst, w tych wypadkach odpo-wiednio „morderca Smitha” i „ktoś, kto zostawił ten ślad”. Ponieważ ani na pozio-mie znaczenia językowego, ani na poziomie podstawowych procesów pragmatycz-nych żaden sąd nie został wyrażony, w efekcie interpretacji pseudoanaforycznejotrzymujemy sąd wyrażany, a nie jedynie sąd komunikowany.6. III TYP DESKRYPTYWNYCH UŻYĆ WYRAŻEŃ OKAZJONALNYCHZ trzecim typem deskryptywnych użyć wyrażeń okazjonalnych mamy do czynie-nia, gdy pseudo-anafora generuje jedynie sądy implikowane. Tak się dzieje, gdy pe-wien sąd jest wyrażony na jednym z poziomów podstawowych, ale powstaje konfliktpomiędzy treścią tego sądu a pragmatycznym celem wyrażania go. To ten konflikturuchamia interpretację pseudoanaforyczną. Bardzo interesujący przykład podałNunberg.4 Pochodzi on z filmu Rok niebezpiecznego życia Petera Weira. Mel Gibsongra tam reportera wojennego w Indonezji, Hamiltona, który jest na tropie dostawbroni dla lokalnych komunistów. Oczywiście miałby kłopoty, gdyby ci się o tym do-wiedzieli. Hamilton, rozmawiając z właścicielem hurtowni, wypytuje go o takie do-stawy i otrzymuje ostrzeżenie:— Mr. Hamilton?Be careful who you talk to about this matter.I’m not P.K.I., but I might have been.5Zapiszmy to jako:(6) (Ja) Mógłbym być komunistą.                                                4 Przykład pochodzi z wykładu pt.: „Indexicality and context” wygłoszonego przez Nunbergaw czerwcu 1990 roku na konferencji Philosophy and Cognitive Science w Ceresy-la-Salle we Fran-cji. Cytuję go za Recanatim (1993, s. 301).5 „P.K.I.” to skrót dla „Partai Komunis Indonesia”.Katarzyna Kijania-Placek38Zdanie to jest spójne semantycznie i wyraża w tym kontekście konkretny sądprzypisujący modalną cechę mówiącemu. Sąd ten jest prawdziwy wtedy i tylko wte-dy, gdy ta osoba jest komunistą w pewnej kontrfaktycznej sytuacji. Ale taki sąd jestnieskuteczny jako przestroga: dla bezpieczeństwa Hamiltona tu i teraz jest obojęt-nym, kim jest rozmówca w kontrfaktycznej sytuacji, o ile tylko tu i teraz nie jest onkomunistą. Ktoś musiałby być komunistą w sytuacji rzeczywistej, aby zagrażać Ha-miltonowi. Sensem ostrzeżenia nie jest tu więc sąd wyrażony, ale sąd implikowanypseudoanaforycznie.Szukamy w kontekście poprzednika pseudoanaforycznego dla „ja”. Cel wypo-wiedzi — ostrzeżenie — wyklucza wyrażenia, które w sytuacji rzeczywistej odnosząsię do mówiącego, gdyż to znowu anulowałoby zamierzony wydźwięk pragmatycznyimplikowanego sądu. Poprzednikiem jest wyróżniająca się cecha mówiącego, w tymwypadku na przykład „bycie właścicielem hurtowni” czy nawet „bycie nieznajomymIndonezyjczykiem”. W efekcie otrzymujemy najpierw sąd:możliwe, że istniejex (właściciel hurtowni(x), ko-munista(x))Sąd ten jest prawdziwy, gdy w pewnej kontrfaktycznej sytuacji pewni właścicielehurtowni są komunistami. Tym razem nie wykluczamy sytuacji rzeczywistej. Wprostprzeciwnie, aby można było mówić o ostrzeżeniu, tylko sytuacja rzeczywista maznaczenie. Więc ostatecznie sądem implikowanym będzie:istniejex (właściciel hurtowni(x), komunista(x)).7. KONKLUZJAProponując pseudoanaforyczną interpretację deskrypcyjnych użyć wyrażeń oka-zjonalnych, starałam się pokazać, że mechanizm pseudo-anafory może generowaćzarówno sądy wyrażane, jak i sądy implikowane. Z pierwszym przypadkiem mamydo czynienia, gdy zawodzą podstawowe procesy interpretacyjne. Drugi zachodzi naskutek konfliktu pomiędzy sądem wyrażonym a pragmatycznym celem wyrażaniatego sądu.Deskryptywne użycia wyrażeń okazjonalnych należą do stosunkowo zawodnychśrodków komunikacji i jako takie nie będą używane, gdy chodzi o dużą precyzjękomunikacyjną. Są one zależne od kontekstowego wyróżnienia pewnej cechy refe-renta i wymagają, aby to wyróżnienie było jasne dla wszystkich uczestników roz-mowy. Dzieje się tak tylko w bardzo szczególnych kontekstach i dlatego komunika-cja bazująca na takich środkach często zawodzi.Z drugiej jednak strony poziom precyzji wymaganej dla skutecznej komunikacjizależy w znacznym stopniu od celu tej komunikacji. Aby ostrzec Hamiltona, nie jestkonieczne, aby to ostrzeżenie było bardzo precyzyjne. To tłumaczy dlaczego w języ-ku naturalnym w ogóle jest miejsce na deskryptywne użycia wyrażeń okazjonalnych.Anaforyczna interpretacja deskryptywnych użyć wyrażeń okazjonalnych 39LITERATURADonnellan K. (1966), Reference and Definite Descriptions, „Philosophical Review” 75, s. 281-304.Grice H. P. (1989), Studies in the Way of Words, Cambridge, Mass., Harvard University Press.Loar B. (1976), The semantics of singular terms, „Philosophical Studies” 30, s. 353-377.Nunberg G. (1993), Indexicality and Deixis, „Linguistics and Philosophy” 16, s. 1-43.Nunberg G. (2004), Descriptive Indexicals and Indexical Descriptions, [w:] Descriptions and Be-yond, red. Reimer M., Bezuidenhout A., Oxford, Clarendon Press.Recanati F. (1993), Direct Reference: From Language to Thought, Oxford, Blackwell.Schiffer J. (1981), Indexicals and the theory of reference, „Synthese” 49, s. 43-100.

Anaforyczna interpretacja deskryptywnych użyć wyrażeń okazjonalnych

https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/152330/kijania-placek_anaforyczna_interpretacja_deskryptywnych_uzyc_wyrazen_okazjonalnych_2009.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Anaforyczna interpretacja deskryptywnych użyć wyrażeń okazjonalnych

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Jagiellonian Univeristy Repository