Grzmil-Tylutki, Halina

Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego

Polish

Jagiellonian Univeristy Repository

BULLETIN DE LA SOCIÉTÉ POLONAISE DE LINGUISTIQUE, fasc. LXVII, 2011ISSN 0032–3802HALINA GRZMIL-TYLUTKIUniwersytet JagiellońskiAleksandra Walkiewicz, Francuskie formy subjonctif i indicatiforaz ich polskie ekwiwalenty. Studium kontrastywne użyć w zdaniachzłożonych, Toruń, Wydawnictwo Naukowe UMK, 2010Książkę Aleksandry Walkiewicz stanowiącą studium kontrastywne użycia trybuoznajmującego i łączącego w języku francuskim i polskim należy uznać za ważnewydarzenie; wpisuje się bowiem w chłonny obszar badań nad gramatyką kontra-stywną polsko-francuską. Nie tylko ze względu na odczuwalne braki w tej dziedzi-nie, ale ze względu na sam wybór tematu, praca jest warta zauważenia. Francuskitryb łączący (subjonctif) sprawia wiele trudności polskojęzycznym uczniom, głów-nie z powodu braku jego odpowiednika w języku ojczystym.Książka składa się z pięciu rozdziałów, z których pierwszy ma charakter meto-dologiczny, pozostałe stanowią opis badanego materiału. Podejście kontrastywnedo opisu dwóch różnych języków – a polski i francuski są odległe tak genetycznie,jak i typologicznie – wymaga przemyślanego wyboru metody i zakresu opisu. W sy-tuacji, gdy porównywane języki należą do różnych systemów, a ich opis odwołujesię do odmiennych tradycji deskryptywnych, wybór konkretnej metodologii okazujesię bardzo ważny. Autorka stawia na polską składnię strukturalną (nie zaniedbująctradycji), przy pomocy której chce pokazać fakty z języka francuskiego. Właśniefakty odnoszące się do francuskich trybów indicatif i subjonctif stanowią przed-miot dociekań, a metodą ich opisu jest polska składnia strukturalna, bliska czytel-nikowi książki. Arbitralny wybór Autorki pozwala polskiemu odbiorcy zrozumiećmechanizm funkcjonowania francuskich kategorii, gdyż odwołuje się do przyswo-jonych w szkole reguł. Prace neofilologów bywają często obarczone błędem stoso-wania obcych, nie zawsze znanych metodologii opisowych i obcych pojęć, właści-wych dla uprawianej dyscypliny i danego obszaru językowego.Aleksandra Walkiewicz znajduje oparcie metodologiczne w „Składni współ-czesnego języka polskiego”, podręczniku napisanym przez Z. Saloniego i M. Świ-dzińskiego (Warszawa, 2001). Za nimi zalicza tryb i czas do fleksyjnych kategorii352gramatycznych; opisując tryby, nie da się pominąć kategorii czasu i w konsekwen-cji porównania pod tym względem obu zasobów językowych, gdyż obie kategoriełączą się ze sobą. Nie są to kategorie łatwe do jednoznacznego opisu; stosowanepowszechnie kryteria są często niejednorodne, a opisy wieloaspektowe, co nieko-niecznie musi być wadą. Jednak z punktu widzenia uczącego się, homogenicznośćopisu będzie na pewno zaletą. A. Walkiewicz zdecyduje się na kryteria formalne.Przedstawiając zasoby językowe trybów i czasów, Autorka ukazuje problemyklasyfikacyjne; są one większe po stronie języka francuskiego niż polskiego. O ilew opisie języka polskiego podtrzymane są trzy tradycyjne kategorie trybu (oznaj-mujący, przypuszczający i rozkazujący), o tyle gramatycy języka francuskiego spie-rają się o przynależność do kategorii trybu bezokolicznika (infinitif), imiesłowu(participe), a zwłaszcza „trybu” przypuszczającego (conditionnel). Stabilizacji za-sobu trybów w języku polskim zagraża jednak postulat włączenia trybu łączącego,którego wykładnikiem byłyby połączenia niektórych form czasownikowych z jed-nostkami uznawanymi tradycyjnie za spójniki, np. ABY, AŻEBY itp. (s. 20), choćpełnej zgody na to nie ma (por. Szupryczyńska, 2006, cyt. na s. 20). Trudno dziwićsię autorom będącym rzecznikami trybu łączącego, skoro są to reprezentanci neofi-lologii (Karolak, 1999; Maldżieva, 2003, cyt. na s. 19), związani, odpowiednio,z językami: francuskim i włoskim oraz bułgarskim, a więc tymi systemami, któreposiadają kategorię dla wyrażania czynności niepewnych, możliwych, wolitywnychitp. (subjonctif, congiuntivo; tryb nieświadka).W dbałości o dyscyplinę, przejrzystość i jednoznaczność opisu porównywa-nych kategorii, A. Walkiewicz skłania się ku kryteriom formalnym, strukturalnym.Choć drugorzędne w stosunku do semantyczno-pragmatycznych, to właśnie uwa-runkowania formalne uwidoczniają różnice między językiem polskim i językiemfrancuskim. Warunki semantyczno-pragmatyczne zastosowania trybów i czasów,ważniejsze z punktu widzenia komunikacji, wynikają z podzielanych założeń natemat istotnej roli intencji mówiącego, jego stosunku do wypowiadanych treści(modalność) oraz relacji pomiędzy zdarzeniem a temporalnym punktem odniesie-nia w wypowiedzi (funkcje deiktyczne i anaforyczne czasów) i objawiają się w wy-kładnikach formalnych.Rozdział teoretyczny (I) kończy się objaśnieniami terminologicznymi. Przed-miotem badania A. Walkiewicz będzie zdanie złożone, definiowane za Salonimi Świdzińskim (op. cit.) jako całostka składniowa „zbudowana z dwóch zdań spojo-nych elementem spójnikowym (który możemy uznać za centralny)” (cyt. na s. 49).Analizowane tryby pojawią się w zdaniach składowych (frazach zdaniowych) za-leżnych, zbudowanych z elementu łączącego i „zdania-reszty”. To proste, formal-noskładniowe założenie pozwala przyjąć podział zdań składowych zależnych na:spójnikowe, względne i pytajne. Trzeba przyznać, że wymienioną klasyfikację spo-tykamy już u Klemensiewicza, a także w wielu gramatykach francuskich. Pozwalateż Autorce „zilustrować interesujące [ją] zjawiska fleksyjne w sposób najbardziejreprezentatywny i typowy” (s. 54).RECENZJE353Autorka książki poddaje analizie formy finitywne czasownika w trybie sub-jonctif (przy założeniu, że indicatif, jako nienacechowany, jest punktem odniesie-nia dla opisu trybu nacechowanego – łączącego) w dwóch typach zdań zależnych:spójnikowych (QUE), zwanych też dopełnieniowymi (rozdział II) i względnych (roz-dział III). Tym samym wyklucza inne frazy zdaniowe spójnikowe, czyli zdania oko-licznikowe, co jest uzasadnione, gdyż wybór trybu jest w nich uzależniony od for-my spójnika. Spójnik oddaje oczywiście relacje semantyczne zachodzące międzyzdaniem nadrzędnym a zdaniem podrzędnym, ale użytkownik języka nie musi byśich świadom; użycie trybu jest automatyczne, wynika z reguły czysto składniowej.Natomiast poddane analizie zdania spójnikowe dopełnieniowe i zdania względnesą ciekawsze, gdyż sprawiają niemało trudności uczącym się francuskiego: akomo-dacja syntaktyczna trybu we frazie zależnej może być obligatoryjna lub alternatyw-na – są to subtelności, które trudno wytłumaczyć polskiemu uczniowi.Wierna pierwotnemu założeniu analizowania formalnych uwarunkowań użyciatrybów, Aleksandra Walkiewicz dochodzi do wniosku, że nie da się całkowicie po-minąć uwarunkowań semantyczno-pragmatycznych w wyjaśnianiu badanego zja-wiska; jej zdaniem są one czasem konieczne (Il admet qu’elle l’a fait vs Il admetqu’elle l’ait fait. Je comprends que deux et deux font quatre vs *Je comprends quedeux et deux fassent quatre), ale już nieprzydatne przy objaśnianiu subjonctifw czasownikach wolitywnych (vouloir, souhaiter, craindre…), choć i tu są wyjątkiwymagające trybu oznajmującego (décider, décréter…). Autorka skłania się zatemku opinii (której zwolennikiem jest także Gross, 1978), że najlepszym rozwiąza-niem byłoby stworzenie list wszystkich czasowników nadrzędnych wymagającychokreślonych wartości trybu. Postulat ten dotyczy zarówno zdań dopełnieniowych,jak i względnych. Wykonanie takiego zadania byłoby jednak możliwe dopiero pożmudnych, szczegółowych badaniach materiałowych, dodatkowo odzwierciedlają-cych zachodzące w języku zmiany. Lista musiałaby obejmować różne rodzaje kom-binacji zdań, a także obostrzeń. Trzeba przyznać, że sporządzenie takich list jestmożliwe w specjalnych słownikach, nie zaś w gramatykach.Ostatnie dwa rozdziały dotyczą różnic w wartościach czasu analizowanychwcześniej form finitywnych czasowników; trybu nie da się bowiem wyrazić inaczejniż w konkretnej formie czasu. Analizie zostają poddane wartości czasu w trybieindicatif (rozdział IV) i w trybie subjonctif (rozdział V). W języku francuskim trybi czas podlegają ściślejszym uwarunkowaniom formalnym, niż te same wartościw języku polskim. Określa się je regułą zgodności czasów (concordance des temps).Podlegają jej zarówno czasy trybu indicatif, jak i subjonctif, choć inaczej.Wartość czasu V2 podporządkowana jest – w trybie oznajmującym – wartościczasu V1, czasownika należącego m.in. do klasy verba dicendi. Zależności te po-dawane są często w gramatykach w formie tabeli pod hasłem mowy zależnej. Życiejęzyka nie zawsze potwierdza reguły dostarczane nam przez gramatyki, dlategoniektórzy lingwiści (np. Berthonneau i Kleiber, 1997, cyt. na s. 137) nie godzą sięz podejściem formalnym w opisie języka, podkreślając rolę komponentu seman-tycznego. Nie brak bowiem przykładów łamania ustalonych zasad. Problemy zwią-RECENZJE354zane z wyborem podejścia deskryptywnego dotyczą eksplikacji potwierdzonych użyćczasów we frazach zależnych w języku francuskim. Jeszcze większych problemówdoświadczy polski tłumacz, który musi „brać pod uwagę istniejące między języka-mi różnice w wyrażaniu relacji czasowych między zdarzeniami, a więc między in-nymi, fakt, iż jednoczesność przeszłych zdarzeń wyraża się w języku francuskim zapomocą form V2 imparfait, w polskim zaś – za pomocą form czasu teraźniejszego”(s. 142). Innym problemem będzie interpretacja V2 imparfait przybierającego war-tość jednoczesności w przeszłości lub przeszłości o znaczeniu habitualnym. Inaczejniż w języku francuskim, polskie formy V2, niezależnie od czasu nadrzędnego,mają zawsze tę samą wartość czasu we frazie zależnej, co forma V2 tego czasowni-ka w zdaniu wyjściowym oratio recta (s. 137). Analogicznie do zdań zależnychspójnikowych zachowują się, zdaniem Autorki, czasowniki w zdaniach względ-nych, często pomijane przez gramatyków w omawianiu zgodności czasów.Podobnie jak w poprzednich rozdziałach, A. Walkiewicz przyznaje, że kryteriaformalne nie wystarczają do całkowitego opisu zjawiska zależności czasowej. We-dług zasady concordance des temps przekształcanie mowy niezależnej na mowęzależną powinno następować automatycznie, co często pokazują tabelki umiesz-czone w gramatykach i podręcznikach do nauki języka francuskiego. Należy w tymmiejscu zasygnalizować dwa problemy. Po pierwsze, poświadczone użycie nie-względnych form czasu, czyli nierespektujących reguły zgodności (np. ? Je savaisque j’emprunte un chemin inconnu, s. 153) i po drugie, trudności w znalezieniuwyjaśnienia zależności między wartością czasu V2 w oratio recta a przekształco-nym czasem V2 we frazie zależnej. Konieczne jest zatem uwzględnienie czynni-ków semantyczno-pragmatycznych. Podobne problemy dzielą lingwistów do tegostopnia, że wysuwane są postulaty rezygnacji z reguł zgodności czasu na rzecz wy-jaśniania użycia czasów w określonych typach zdań złożonych – na płaszczyźniesemantycznej. Zdaniem Autorki książki, reguły są konieczne, ale powinny być wzbo-gacone przez opis semantyczny; przemawia za nimi siła ich trwania mimo ewolucjijęzyka mówionego w kierunku uproszczeń. Wykształceni użytkownicy języka fran-cuskiego, zdaniem Walkiewicz, wciąż oceniają upraszczanie następstwa czasów zaniepoprawne lub przynajmniej wątpliwe.Podobne uwagi dotyczą, na poziomie ogólnym, użycia form czasowych w try-bie subjonctif (rozdział V). Tryb łączący nie prezentuje całego wachlarza czasówznanych w indicatif. Wyraża się w dwóch parach form prostych i złożonych, w któ-rych jedni chcieliby widzieć różnice czasowe, inni zaś – aspektowe (ze względu naniemożliwość dokładnej lokalizacji zdarzenia w czasie). Zdaniem Aleksandry Wal-kiewicz, powyższych tez nie da się empirycznie ani potwierdzić, ani im zaprze-czyć. Tłumaczenia na język polski wydają się neutralizować opozycje czasowe,a podkreślać aspektowe. Jednakże uzasadnianie wartości powinno dokonywać sięw ramach jednego systemu; zasadność tłumaczenia dla dowodzenia jednej z tez niewydaje się przekonująca.W trybie łączącym bardzo wyraźnie daje o sobie znać mechanizm upraszczaniaform podrzędnych; chodzi o zanik subjonctif imparfait i plus-que-parfait, uznawa-RECENZJE355nych już za staranną, a nawet „hiperpoprawną” odmianę języka pisanego i to głów-nie w 3 osobie liczby pojedynczej. Ale i tam dają o sobie znać pewne subtelneużycia, których nie da się wytłumaczyć kryteriami formalnymi (np. J’admets qu’ilfût complètement fou à l’époque, s. 180; Il n’est pas prouvé que les Migs fussentdes Migs 19, s. 181).Podsumowując, należy podkreślić przede wszystkim odwagę A. Walkiewiczw podjęciu tematu z gramatyki kontrastywnej francusko-polskiej i to w zakresiestosowania trybów i czasów, jednego z najtrudniejszych obszarów do porównań.Wartością recenzowanej książki jest rzetelne omówienie metodologii badawczej(polskiej składni strukturalnej), wyjaśnianie na bieżąco używanych terminów, po-dawanie potrzebnych definicji, opatrzenie książki w wykaz używanych skrótów orazw indeks pojęć; wszystkie te zabiegi powinny ułatwić zrozumienie badanego zja-wiska czytelnikom wychowanym na innych epistemologiach badawczych. Choć mu-szę przyznać, iż zbytnia dokładność i staranność o precyzję powodują zagęszcze-nie terminów i symboli, zwiększają techniczność opisu, przez co lektura tekstuwymaga stałej koncentracji i dużego skupienia. Wartością książki są również licz-ne przykłady pochodzące z literatury, podręczników, słowników, a także z interne-towego korpusu tekstów. Autorka nie tylko podaje przykłady poświadczone przezwspomniane źródła, ale również poddaje je zabiegom substytucji, negacji, pytajno-ści, tłumaczenia itp. – by podkreślić, a często sprawdzić, rolę uwarunkowań for-malnych użycia konkretnych wartości trybów i czasów. Czytelnik otrzymuje w efek-cie zestaw zdań akceptowalnych i nieakceptowalnych z użyciem badanych form.Ma też możliwość zapoznania się z różnicami wynikającymi z przynależności zdańdo różnych odmian języka (starannego/potocznego; pisanego/mówionego), dopusz-czających odstępstwa od reguł.Z wyborem składniowej metody można się nie w pełni zgadzać; należy jednakten wybór szanować, gdyż jest konsekwentnie przestrzegany. Niewątpliwie, uwa-runkowania formalne są najłatwiej uchwytne i wiążą się ze specyfiką konstrukcjiskładniowych w danym języku. Można zatem uznać taki wybór metodologiczny zaprzydatny w opracowaniach podręcznikowych. Nie da się jednak przy wyjaśnianiuformalnym pozostać. Interpretacje użycia trybu i czasu muszą uwzględniać uwa-runkowania semantyczno-pragmatyczne, stylistyczne i Autorka nie próbuje się odnich dystansować. Sama sygnalizuje trudności przyjętej metody opisu, wskazuje teczułe miejsca, w których procedury formalne nie pozwalają dać wyczerpującegoopisu. Przy okazji przytacza istotne głosy, często sprzeczne, z dyskusji językoznaw-ców na temat czynników decydujących, ich zdaniem, o użyciu konkretnej kategorii.Książka Aleksandry Walkiewicz stanowi wartościowy wkład w opis gramatykifrancusko-polskiej i choć nie rozwieje wszystkich wątpliwości – bo dyskusja wciążsię toczy – to przyczyni się do zrozumienia mechanizmów warunkujących użyciedwóch trybów i ich czasów oraz skłoni do dalszych poszukiwań.RECENZJE

Francuskie formy subjonctif i indicatif oraz ich polskie ekwiwalenty : studium kontrastywne użyć w zdaniach złożonych

https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/151841/grzmil-tylutki_francuskie_formy_subjonctif_i_indicatif_2010.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Francuskie formy subjonctif i indicatif oraz ich polskie ekwiwalenty : studium kontrastywne użyć w zdaniach złożonych

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Jagiellonian Univeristy Repository