Farnik, Małgorzata

Pierzchała, Władysław

Polish

Via Medica Journals

PRACA ORYGINALNA77www.pia.viamedica.plAdres do korespondencji: mfarnik@slam.katowice.plCopyright © 2007 Via MedicaISSN 0867–7077Małgorzata Farnik, Władysław PierzchałaKatedra i Klinika Pneumonologii Wydziału Lekarskiego Śląskiej Akademii Medycznej w KatowicachStan emocjonalny, funkcje poznawcze i jakość życia u chorych na OBPSEmotions, cognitive functions and quality of life in OSAS patientsZaburzenia struktury snu spowodowane powta-rzającymi się bezdechami u chorych na OBPS pro-wadzą do utrudnienia jego codziennego funkcjono-wania. Najczęściej chorzy przejawiają nadmiernąsenność, trudności w koncentracji uwagi, zaburze-nia pamięci, ponadto cechują się obniżonym nastro-jem i napędem. Często są to pierwsze objawy niepo-kojące chorego i mogą być jedynym powodem po-szukiwania pomocy lekarskiej. Poczucie zmęczenia,senność dzienna wpływają na koordynację wzroko-wo-ruchową, co może się przyczyniać do zwiększe-nia wypadkowości w tej grupie chorych. Subiektyw-nie odczuwane problemy w codziennym funkcjono-waniu chorego na OBPS mogą podlegać opisowi ilo-ściowemu i jakościowemu przez zastosowanie dodat-kowych metod oceny. Obiektywizacja tych danychjest oparta o zastosowanie metod kwestionariuszo-wych, walidowanych testów psychometrycznych za-akceptowanych jako narzędzie oceny psychologicz-nej oraz badań neuropsychologicznych. Zastosowa-nie tych metod pozwala na rozszerzenie metod wia-rygodnego monitorowania przebiegu leczenia.Ocena stanu emocjonalnego w psychologii wy-maga zastosowania szerokiego zakresu badań, któredla właściwej interpretacji w sytuacjach wątpliwychnależy łączyć z diagnostyką osobowości. Najczęściejdla potrzeb badań w medycynie wykorzystuje sięwybiórczo narzędzia stosowane w ocenie lęku orazobjawów depresji. Pojęcie lęku przekracza granicepsychopatologii. Doświadczanie lęku jest zjawiskiembliskim człowiekowi zdrowemu, w sytuacji chorobymoże mieć szczególne znaczenie. Najpowszechniejstosowanym narzędziem oceny lęku jest kwestiona-riusz opracowany przez C.D. Spielbergera — Kwe-stionariusz Samooceny State-Trait Anxiety Inventory— zwany w skrócie STAI, dostępny również w pol-skiej wersji językowej. Lęk może mieć przejściowy,chwilowy charakter wynikający z czynników sytu-acyjnych — wówczas odpowiada stanowi emocjonal-nemu. Odmienny aspekt lęku dotyczy względnie sta-łej predyspozycji do reagowania lękowego w okre-ślonych sytuacjach. Stanowi cechę osobowościową.Rozróżnienie pomiędzy lękiem jako stanem oraz lę-kiem jako cechą wprowadzono już w 1958 roku. Kwe-stionariusz STAI uwzględnia ten podział — arkuszX–1 dotyczy lęku jako stanu, natomiast w drugiej czę-ści badania, arkuszu X–2, lęku jako cechy. Na obaarkusze składa się po 20 pytań. W kwestionariuszuzastosowano czterostopniową skalę odpowiedzi.Lęk jako cecha jest definiowany przez Spielber-gera jako konstrukt teoretyczny, to znaczy nabytądyspozycję behawioralną, która czyni badanegopodatnym na postrzeganie szerokiego zakresu obiek-tywnie niegroźnych sytuacji jako zagrażające i re-agowanie na nie lękiem. Wywołany stan lęku jestnieproporcjonalnie silny wobec wywołujących jebodźców, reakcja lękowa ma wyuczony charakter.Lęk jako stan charakteryzuje się, według Spiel-bergera, subiektywnymi, świadomie postrzeganymiuczuciami obawy i napięcia, którym towarzyszyzwiązane z nimi silne pobudzenie, reakcje wegeta-tywne. Cechą charakterystyczną tego lęku jest jegozmienność, zależnie od zaistniałych okolicznościi oddziaływania czynników zagrażających.U chorych na OBPS badania z zastosowaniemróżnych metod oceny (Kwestionariusz SamoocenySTAI, Hospital Anxiety and Depression Scale [HAD])wskazują na występowanie podwyższonego pozio-mu lęku [1, 2]. Stwierdzono, że zastosowanie lecze-nia za pomocą CPAP przyczynia się do zmniejsze-nia lęku, a niewłaściwe stosowanie się do zaleceń,polegające na ograniczeniu czasu stosowania CPAP,koreluje z wyższym poziomem lęku u chorych [1].Smutek i przygnębienie opisujące stan emo-cjonalny nie są równoznaczne z depresją, któraoznacza stan odbiegający od prawidłowego stanuemocjonalnego człowieka. Depresję charakteryzu-je obniżenie nastroju, któremu towarzyszy poczu-Pneumonologia i Alergologia Polska 2007, tom 75, supl. 1, strony 77–7978 www.pia.viamedica.plcie braku energii, niemożność przeżywania uczućpozytywnych, radości, niska samoocena, utrata łak-nienia, często obserwuje się znaczny spadek masyciała. Ponadto występują zaburzenia snu, utratazainteresowań kontaktami z innymi osobami, wy-cofanie z relacji interpersonalnych, objawy psycho-somatyczne, jak: ból w klatce piersiowej, duszność,dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego,zawroty głowy.W rozpoznaniu depresji istotne jest równieżkryterium czasowe. Aby można było postawić roz-poznanie depresji, czas trwania tych objawów po-winien być dłuższy niż 2 tygodnie. W rozpozna-waniu depresji należy oprzeć się na Międzynaro-dowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Proble-mów Zdrowotnych — rozdział F „Zaburzenia psy-chiczne i zachowania”. Depresja może mieć cha-rakter pierwotny (np. choroba afektywna jedno- lubdwubiegunowa) lub wtórny — jako zaburzenia to-warzyszące chorobie lub jej terapii, może towarzy-szyć zaburzeniom lękowym i adaptacyjnym orazwystępować w wyniku narażenia na przewlekłystres. Na poziomie molekularnym jest związanaz zaburzeniami funkcji neuroprzekaźników — se-rotoniny i noradrenaliny.Osoba, u której występuje depresja, cechuje sięskłonnością do samooskarżania się i negatywnegopostrzegania siebie, przygnębieniem i smutkiem,poczuciem niskiej wartości. Trudno jej skoncen-trować się na wykonywanych czynnościach, zna-leźć zainteresowanie i motywację dla ich wykona-nia. Trudności sprawiają jej zwykłe obowiązki, którewcześniej bez trudu wykonywała — w tym obowiąz-ki zawodowe, rodzinne, a w końcu nawet z zakresuhigieny osobistej. Z punktu widzenia przebiegu za-burzenia najgroźniejsze jest występowanie myślii/lub tendencji samobójczych. Próby samobójczew depresji nie mają demonstracyjnego charakteru, jakto bywa w sytuacji zachowań neurotycznych, alewynikają z faktycznych działań o charakterze auto-agresji i poczucia, że nie ma wyjścia z sytuacji,w jakiej ta osoba się znalazła. Wobec tego właściwadiagnoza depresji jest niezmiernie ważnym elemen-tem postępowania lekarskiego. Należy mieć na uwa-dze fakt, że niektóre sytuacje kliniczne mogą pre-dysponować do pojawienia się depresji.Ocena występowania depresji jest często doko-nywana w psychopatologii. Zmiany dotyczące na-stroju są częstym elementem opisującym funkcjono-wanie człowieka, pozostają w związku z szeregiemczynników sytuacyjnych oraz osobowościowych.W psychologii w celu definiowania tego pojęcia sięgasię do podstaw różnych teorii wynikających z róż-nych koncepcji osobowości i nurtów terapeutycz-nych. W ujęciu psychoanalitycznym w depresji czło-wiek doznaje uczuć zbliżonych do przeżyć małegodziecka. Cechuje się poczuciem samotności, bezbron-ności, nieumiejętnością wyrażenia złości wobec oso-by, która zaniechała działań ochronnych wobec niej.W takiej sytuacji złość kieruje przeciwko sobie sa-memu, występuje wobec siebie z różnymi oskarże-niami, ma poczucie winy oraz nieporadności wobecwłasnych uczuć. Potęguje to poczucie winy i na za-sadzie błędnego koła przyczynia się do narastanianiekorzystnych przeżyć, nasilając objawy depresji.W ocenie zmian nastroju stosuje się u chorych naOBPS przede wszystkim Inwentarz Objawów Depre-syjnych Becka, którego autor oparł się na koncepcjachpoznawczych. Rzadziej stosuje się Skalę Junga, SkalęHamiltona (HDRS, Hamilton Depression Rating Scale)lub Hospital Anxiety and Depression Scale. W szeregubadań obserwowano wyższy wskaźnik objawów depre-syjnych w porównaniu z populacją [3–5]. Obserwowa-no korelację pomiędzy nasileniem objawów depresyj-nych a AHI [3], wskazuje się jednak na różnice mię-dzy mężczyznami a kobietami. Wśród badanych płcimęskiej objawy depresji przede wszystkim koncen-trowały się wokół problematyki zdrowia, natomiastu kobiet dotyczyły percepcji i samooceny. U kobietobjawy depresji miały silniejszy związek z otyłością(BMI) niż ze stopniem ciężkości OBPS, natomiastu mężczyzn przede wszystkim korelowały ze stopniemciężkości OBPS [3]. Zastosowanie leczenia CPAPprzyczynia się do zmniejszenia stopnia nasilenia de-presji [4]. Wskazane jest opracowanie metod swoistejoceny stanu emocjonalnego u chorych na OBPS [5].Coraz powszechniej przeprowadza się badaniajakości życia u chorych w celu oceny skutecznościleczenia. Stan zdrowia, jako jedna z nadrzędnychwartości dla człowieka, wpływa na jego jakość życia.Uwzględnienie tej wartości jako najważniejszego kry-terium oceny samopoczucia chorego stało się przy-czyną wyodrębnienia pojęcia jakości życia zależnejod stanu zdrowia — Health Related Quality of Life(HRQOL). Jakość życia zależna od stanu zdrowia jestokreślana jako możliwy do osiągnięcia optymalnypoziom zdolności fizycznych, psychicznych, intelek-tualnych, pełnionych ról i funkcjonowania społecz-nego, percepcji stanu zdrowia, satysfakcji z życia orazogólnego dobrego samopoczucia [6]. Uwzględnienietak wielu wymiarów funkcjonowania człowieka po-woduje, że narzędzia, za pomocą których należało-by ocenić jakość życia, byłyby bardzo rozbudowa-ne. Wobec tego na konferencji WHO w 1984 rokuwprowadzono bardziej sprecyzowaną definicję po-jęcia jakości życia zależnej od stanu zdrowia — wy-raża się ona poczuciem satysfakcji jednostek lub grupspołecznych wynikającym ze świadomości zaspoko-jenia własnych potrzeb oraz postrzegania możliwo-ści rozwoju jednostkowego i społecznego [7].Badania jakości życia przeprowadza za pomocąkwestionariuszy nieswoistych lub swoistych. Spo-śród kwestionariuszy nieswoistych u chorych naOBPS zaleca się stosowanie Medical Outcomes Stu-dy 36-item Short Form Health Survey (SF-36) lubNottingham Health Profile, Medical Outcomes StudyMałgorzata Farnik, Władysław Pierzchała,  Stan emocjonalny, funkcje poznawcze i jakość życia u chorych na OBPS79www.pia.viamedica.plInventory [8, 9]. Aktualnie zaleca się stosowaniekwestionariuszy swoistych ze względu na ichwiększą czułość. Dla chorych na OBPS opracowanokwestionariusz Sleep Apnea Quality of Life Index(SAQLI), który cechuje się wysoką czułością i swoisto-ścią. Kwestionariusz składa się z 35 pytań, na którechory udziela odpowiedzi za pomocą 7-stopniowejskali Likerta. Wynik najniższy — oznaczony cyfrą 1— odpowiada najniższej ocenie. Kwestionariusz obej-muje skale dotyczące ograniczeń w codziennych ak-tywnościach, objawy, emocje, interakcje społeczne.Wyniki SAQLI korelują ze wskaźnikiem AHI orazsaturacją [10]. Aktualnie jest to narzędzie dostępnew językach angielskim i francuskim. Inne swoistenarzędzia stosowane w ocenie jakości życia u cho-rych na OBPS to Functional Outcomes of Sleep Qu-estionnaire oraz Sleep Apnea Quality of Life Index [8].Ocena procesów poznawczych jest dokonywa-na w oparciu o badania neuropsychologiczne. Obej-mują one procesy uwagi dowolnej, przyswajaniainformacji słownych, pamięci wzrokowej bezpo-średniej i odroczonej, pamięci semantycznej. Pozwa-lają na ocenę głębokości zaburzeń koordynacji wzro-kowo-ruchowej, pamięci i innych procesów po-znawczych, monitorowanie charakteru i dynamikizmian w zakresie funkcji poznawczych w czasie.Jako narzędzi oceny procesów uwagi dowolnejzaleca się stosowanie Testu Łączenia Punktów (badakoncentrację, podzielność i przerzutność uwagi)w polskiej normalizacji — Bateria Halsteda-Reitana orazTesty Skreślania, na przykład Test Bourdona (bada-jące utrzymanie uwagi w dłuższym okresie, selektyw-ność uwagi). Badanie przyswajania informacji słow-nej przeprowadza się za pomocą Testu Słowno-Słu-chowego Reya (ALT). Pozwala on na ocenę procesuprzyswajania informacji słownych w 5 kolejnychpróbach, swobodne odtwarzanie i rozpoznanie po od-roczeniu. Innym sposobem oceny przyswajania in-formacji werbalnych jest Kalifornijski Test UczeniaJęzykowego (CVLT). Pamięć wzrokowa bezpośredniajest oceniana za pomocą Testu Bentona. Umożliwiaon ponadto ocenę jakościową popełnionych błędów,co jest przydatne dla oceny organicznego uszkodze-nia OUN. Pamięć wzrokowa odroczona może byćbadana za pomocą Testu Figury Złożonej Osterrie-tha-Reya. Dla oceny pamięci semantycznej zaleca sięstosowanie Testu Fluerencji Słownej (kategorie se-mantyczne) — oceniającego płynność generowaniapojęć należących do określonych kategorii seman-tycznych oraz Próbę Nazywania — badającą zdolnośćaktualizowania nazw o różnej częstości użycia w ję-zyku polskim.Obecnie brakuje wystarczających danych po-zwalających na opracowanie zestawu testów neurop-sychologicznych zalecanych dla chorych na OBPS.Jak wynika z badań własnych u chorych na OBPS,w badaniach obiektywnych w Teście Benton potwier-dza się występowanie zaburzeń pamięci — zwłasz-cza wzrokowej odroczonej. Wyniki te wskazują nawystępowanie korelacji pomiędzy wskaźnikiem AHIa ilością błędów w teście. Natomiast nie stwierdzo-no korelacji z innymi parametrami, na przykład śred-nią saturacją lub minimalną saturacją oraz wynika-mi Skali Senności Epworth. Typy błędów popełnio-nych przez chorych mogą wskazywać, że nie mająone trwałego charakteru, gdyż w analizie jakościo-wej nie stwierdzono błędów sugerujących organicz-ne uszkodzenie OUN. Wskazane jest prowadzeniedalszych badań dla pełniejszej oceny zaburzeń pa-mięci i koordynacji wzrokowo-ruchowej w tej gru-pie chorych w celu oceny stopnia ich nasilenia orazdoboru narzędzi przydatnych w długoterminowymmonitorowaniu efektywności leczenia.PodsumowanieBadania psychologiczne dotyczące chorych naOBPS wskazują na współistnienie różnych czynni-ków istotnych dla funkcjonowania tych chorych —zarówno w zakresie stanu emocjonalnego, jak i pro-cesów poznawczych. Stosowane aktualnie metodybadań są zróżnicowane. Opracowanie ujednolico-nego sposobu oceny, specyficznego na obturacyjne-go bezdechu podczas snu, pozwoliłoby na pełniejsządiagnostykę i monitorowanie przebiegu leczenia.Szczególnie istotne wydaje się opracowanie zesta-wu badań neuropsychologicznych ze względu nazwiększoną wypadkowość w tej grupie chorych.Piśmiennictwo1. Kjelsberg F., Ruud E.A., Stavem K.: Predictors of the symptomsand depression. W: Obstructive sleep apnea. Sleep Med. 2005; 6:341–346.2. Nambu Y., Nagasaka Y., Fujita E., Hamada S., Fukuoka M.: Effectof mandibular advancement split on psycho-intellectual derange-ments in patients with sleep apnea syndrome. Tohoku J. Exp.Med. 1999; 188: 119–132.3. Aloja M.S., Arnedt J.T., Smith L., Skrekas J., Stanchina M., Milla-man R.P.: Examinign the construct of depression in obstructivesleep apnea syndrome. Sleep Med. 2005; 6: 115–121.4. Means M.K., Lichstein K.L., Edinger J. i wsp.: Changes in depres-sive symptoms after continuous positive airway pressure treat-ment for obstructive sleep apnea. Sleep Breath 2003; 7: 31–42.5. Andrews J., Oei T.: The roles of depression and anxiety in theunderstading and treatment of Obstructive Sleep Apnea Syn-drome. Clin. Psychol. Rev. 2004; 24: 1031–1049.6. Bowling A.: Measuring disease. Open University Press, Bucking-ham 1995.7. Copenhagen Cart Glossary, Kopenhaga 1989.8. Lacasse Y., Godbout C., Series F. Health — related quality of life inobstructive sleep apnoea. Eur. Respir. J. 2002; 19: 499–503.9. The Official Statemant Approved by ATS Board of Directors, June1997. Statement on Health Outcomes research in Sleep Apnea.Am. J. Respir. Crit. Care Med. 1998; 157: 335–341.10. Lacasse Z., Godbout C., Series F. Independent validation of theSleep Apnoea Quality of Life Index. Thorax, 2002; 57: 483–488.

Emotions, cognitive functions and quality of life in OSAS patients

https://journals.viamedica.pl/advances_in_respiratory_medicine/article/download/27949/22763

Emotions, cognitive functions and quality of life in OSAS patients

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Via Medica Journals