Zespół wypalenia (ang. burnout syndrom) to zespół charakterystycznych objawów psychicznych
oraz somatycznych, które są następstwem przewlekłego stresu. Zespół wypalenia
dotyczy jedynie tych zawodów, które charakteryzują się koniecznością bliskich kontaktów
z ludźmi, a często - pomaganiem im. Mogą też być nim dotknięte matki wychowujące
swoje dzieci czy osoby zajmujące się przewlekle chorym członkiem rodziny. Jest
to zaburzenie wielowymiarowe, to skorelowane ze sobą nieprawidłowości psychologicznopsychopatologiczne,
które mogą się pojawić u osób uprawiających niektóre zawody. W
przebiegu zespołu wypalenia wyróżnia się 3 fazy: wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji
i obniżonej oceny własnych możliwości. Terapią zespołu wypalenia powinni
się zajmować profesjonaliści - odpowiednio wykwalifikowani psycholodzy

Nitka-Siemińska, Anna

Nyka, Walenty M.

Siemiński, Mariusz

Polish

Via Medica Journals

45Forum Medycyny Rodzinnej 2007, tom 1, nr 1, 45–49WYBRANEPROBLEMYKLINICZNEZespół wypaleniaSTRESZCZENIEZespół wypalenia (ang. burnout syndrom) to zespół charakterystycznych objawów psy-chicznych oraz somatycznych, które są następstwem przewlekłego stresu. Zespół wypa-lenia dotyczy jedynie tych zawodów, które charakteryzują się koniecznością bliskich kon-taktów z ludźmi, a często — pomaganiem im. Mogą też być nim dotknięte matki wycho-wujące swoje dzieci czy osoby zajmujące się przewlekle chorym członkiem rodziny. Jestto zaburzenie wielowymiarowe, to skorelowane ze sobą nieprawidłowości psychologiczno-psychopatologiczne, które mogą się pojawić u osób uprawiających niektóre zawody.W przebiegu zespołu wypalenia wyróżnia się 3 fazy: wyczerpania emocjonalnego, deper-sonalizacji i obniżonej oceny własnych możliwości. Terapią zespołu wypalenia powinnisię zajmować profesjonaliści — odpowiednio wykwalifikowani psycholodzy.słowa kluczowe: zespół wypalenia, depresja, terapiaAdres do korespondencji:lek. Mariusz SiemińskiKlinika Neurologii Dorosłych AkademiaMedyczna w Gdańskuul. Dębinki 7, 80–212 Gdańsktel.: (058) 349–23–00faks: (058) 349–23–20e-mail: msiem@wp.plWSTĘPZespołem wypalenia (ang. burnout syndrom)nazywamy zespół charakterystycznych obja-wów psychicznych oraz somatycznych, któresą następstwem przewlekłego stresu związa-nego z istotnym i stałym dla danej osoby za-jęciem. Najczęściej określa się go w odniesie-niu do pracy zawodowej.Zespół wypalenia dotyczy jedynie tychzawodów, których istotą jest praca z ludźmi.W języku angielskim określane są one poję-ciem human service — wydaje się, że w języ-ku polskim nie ma adekwatnego określeniadla tego pojęcia. Jako przykłady takich zawo-dów można wymienić: lekarzy, pielęgniarki,psychologów, nauczycieli, policjantów, księ-ży, adwokatów — a więc zawody, które cha-rakteryzują się koniecznością bliskich kon-taktów z ludźmi, a często — pomaganiem im.Mariusz Siemiński1,Anna Nitka-Siemińska2,Walenty M. Nyka11Klinika Neurologii Dorosłych,Akademia Medyczna w Gdańsku2Klinika Chorób Psychicznychi Zaburzeń Nerwicowych,Akademia Medyczna w GdańskuRYS HISTORYCZNY POJĘCIAWśród grup zawodowych szczególnie nara-żonych na wystąpienie zespołu wypaleniawymieniano zawsze osoby związane ze służbązdrowia. Dlatego też w środowiskach lekar-skich już od wielu lat podejrzewano istnieniezespołu wypalenia, choć nie od początku sto-sowano tę nazwę. Pierwszym pojęciem uży-wanym do określenia objawów, które sąprzedmiotem niniejszego artykułu, była takzwana zdystansowana troska. Sformułowa-nie to wprowadzili w 1963 roku Lief i Fox.Oznaczało ono lekarza (i to autorzy uznali zaideał), który z jednej strony charakteryzujesię współczuciem i troską wobec pacjenta,z drugiej zaś — potrafi zachować odpowiednidystans emocjonalny w stosunku do jego pro-blemów zdrowotnych. Lekarz taki jest świado-my tego, że zarówno dla dobra pacjenta, jakCopyright © 2007 Via MedicaISSN 1897–3590Zespół wypaleniajest następstwemprzewlekłego stresui dotyczy jedynie tychzawodów, których istotąjest praca z ludźmi46 www.fmr.viamedica.plWYBRANEPROBLEMYKLINICZNEi swojego własnego musi zachować obojętny,niezaangażowany emocjonalnie obiekty-wizm [1]. Drugim ważnym pojęciem związa-nym z zespołem wypalenia jest „obronnadehumanizacja”. Wprowadził je w 1970 rokuZimbard, a przez zwrot ten rozumiał „proceschronienia siebie przed obezwładniającymiemocjami, przez reagowanie na innych ludzibardziej jak na przedmioty niż na osoby”.W aktualnym podejściu do zespołu wypale-nia można uznać, że byłby to synonim deper-sonalizacji. Depersonalizację, jak i pozosta-łe dwie części składowe zespołu wyplenia,omówiono w dalszej części artykułu.Sam termin „zespół wypalenia” wprowa-dził w 1974 roku amerykański analityk H.J.Freudenberger. Rozumiał przez to „spadekenergii u pracownika, pojawiający się naskutek przytłoczenia problemami in-nych” [2]. Datę tę uważa się za początekprac naukowych na temat zespołu wypale-nia. Już wtedy — nieco intuicyjnie — zauwa-żono, że niezależnie od profesji u pewnejgrupy osób występują podobne objawy. Lata80. XX wieku przyniosły początek kontrolo-wanych badań, spełniających w pełni kryte-ria prac naukowych. Dzięki nim pojęcie takzwanego wypalenia zawodowego, czyli „sta-nu fizycznego i psychicznego wyczerpania,który powstaje w wyniku działania długo-trwałych negatywnych uczuć, rozwijającychsię w pracy i w obrazie własnym człowie-ka” [3] jest zjawiskiem stosunkowo dobrzepoznanym. Zwane jest ono inaczej „zespo-łem wyczerpania” i dotyczy osób zawodowotrudniących się udzielaniem pomocy, naprzykład: pracowników socjalnych, pielę-gniarek, lekarzy, psychologów klinicznych,wychowawców, nauczycieli i wielu innychgrup zawodowych [4].ELEMENTY SKŁADOWE ZESPOŁU WYPALENIAW tym miejscu trzeba zwrócić uwagę, że ze-spół wypalenia nie jest medyczną jednostkąnozologiczną. Jest to zaburzenie wielowy-miarowe, na które składają się skorelowaneze sobą nieprawidłowości psychologiczno-psychopatologiczne, mogące się pojawiću osób uprawiających niektóre zawody [5].Zespół wypalenia zawodowego możnapodzielić na 3 etapy, które scharakteryzowa-no w tabeli 1 [4].Jeden z modeli teoretycznych zespołu wy-palenia zakłada, że przedstawione w tabelietapy pojawiają się chronologicznie, zgodniez kolejnością ich wymienienia. Wydaje się, żeTabela 1Trzy etapy wypalenia zawodowegoEtap Charakterystyczne objawyI. Wyczerpanie emocjonalne Zaburzenia psychosomatyczne, takie jak: bóle głowy, bez-senność, drażliwość, poczucie ciągłego zmęczenia; skargihipochondryczne.II. Depersonalizacja Obojętny, bezduszny, odhumanizowany stosunek do klien-ta/petenta/pacjenta. Ludzie nazywani są na przykład „zawa-łami” czy „wyrostkami” (przez lekarzy) lub numerami para-grafów (przez prawników). Skróceniu ulega czas kontaktuz poszczególnymi ludźmi, osoba wypalona unika kontaktuwzrokowego, zachowuje duży dystans. Nie porusza zupeł-nie tematów zawodowych na płaszczyźnie towarzyskiej. Za-chowane są pozory zawodowych kompetencji, ale jakośćwykonywanej pracy ulega zdecydowanemu obniżeniu.III. Obniżona ocena własnych możliwości Zwana też „fazą terminalną”. Pracownik wypada ze swojejroli, praca jest źródłem udręki i cierpienia. Pracownik wła-snych możliwości bądź rezygnuje z pracy, bądź stara się„łagodzić” nieprzyjemne objawy, na przykład alkoholem lubinnymi używkami.47Forum Medycyny Rodzinnej 2007, tom 1, nr 1, 45–49Mariusz Siemiński i wsp.Zespół wypalenianie jest to słuszne podejście. Istotą zespołuwypalenia są wszystkie wymienione cechy, zeszczególnym uwzględnieniem depersonali-zacji (gdyż byłaby to chyba najbardziej swo-ista cecha), a nie tylko jedna lub dwie z nich.Dlatego też słuszniejsze wydaje się podejściewielowymiarowe. Zakłada ono, że w czasiepowstawania zespołu wypalenia zawodowe-go wszystkie 3 grupy objawów pojawiają sięrównocześnie (choć ich nasilenie może byćróżne).KRYTERIA ROZPOZNAWANIANie ma ścisłych kryteriów mówiących, żedana osoba jest już „wypalona” lub jeszczenie jest. Można co najwyżej oceniać stopieńnasilenia objawów i mówić o większym lubmniejszym natężeniu każdego z nich. Zespółwypalenia jest zatem swoistym continuumobjawów, rozciągającym się od pełnego zdro-wia do stanu całkowitego „wypalenia”. Ist-niejące skale, mierzące poziom zespołu wy-palenia, którymi można się posługiwać w pra-cach naukowych, służą raczej do porównywa-nia wyników uzyskanych przez różnych bada-czy niż do indywidualnego diagnozowaniai oceniania nasilenia tego zespołu. Najpopu-larniejszą z tych metod jest KwestionariuszWypalenia Zawodowego opracowany przezCh. Maslach (Maslach Burnout Inventory,MBI) w 1981 roku. Składa się on z 22 stwier-dzeń, oceniających każdą z 3 składowych ze-społu wypalenia. Respondent przy każdymstwierdzeniu zaznacza jedną z cyfr od 0 do 6,gdzie 0 oznacza, że nigdy nie doświadcza ta-kich odczuć, a 6 — że doświadcza ich co-dziennie [4].RÓŻNICOWANIEJak wspomniano powyżej, trzeba pamiętać,że zespół wypalenia nie jest medyczną jed-nostką nozologiczną. Nie można więc łączyćjej z żadnymi konkretnymi jednostkami cho-robowymi. Zjawisko wypalenia może stano-wić podłoże dla niektórych jednostek choro-bowych (np. depresji czy uzależnień), alesamo w sobie nie jest jeszcze chorobą. Nale-ży różnicować je między innymi z:— tak zwanym codziennym stresem;— mobbingiem;— depresją;— przewlekłym zmęczeniem [6].ROZPOWSZECHNIENIE ZESPOŁUWYPALENIAJak dużym problemem jest występowanieburnout syndrom? Na przykład Bauer i wsp.oceniają, że zespół ten dotyczy 25% aktyw-nych zawodowo Niemców [7]. W ich bada-niach osoby, u których rozpoznano cechyzespołu wypalenia, charakteryzowały się wy-stępowaniem zarówno wyczerpania emocjo-nalnego, jak i depersonalizacji oraz niskiejoceny własnych możliwości. Często cierpia-ły one z powodu objawów depresyjnych, lę-kowych, miały zaburzenia snu, przewleklebóle oraz zaburzenia psychosomatyczne.Wydaje się więc, że zespół wypalenia dotyczydużej części społeczeństwa, a związanychz nim objawów nie można bagatelizować.Nie wolno także zapominać o aspekcieekonomicznym. Oczywiste jest, że pracownikwypalony to pracownik mniej wydajny, gor-szy. W dużym badaniu pielęgniarek i ich pa-cjentów wykazano, że zadowolenie pacjen-tów z opieki jest 2-krotnie mniejsze, jeżeliu pielęgniarek stwierdza się objawy zespołuwypalenia [8].Stwierdzone „wypalenie” wiąże się zezwiększonym ryzykiem nieobecności w pra-cy z powodu: chorób psychicznych, choróbukładu krążenia, chorób układu oddechowe-go oraz chorób mięśni i stawów. Prewencjazespołu wypalenia może mieć korzystnywpływ na liczbę nieobecności w pracy spowo-dowanych zwolnieniami lekarskimi. To z ko-lei ma wymierny aspekt ekonomiczny [9].ZESPÓŁ WYPALENIA U RODZINPRZEWLEKLE CHORYCH PACJENTÓWWbrew swojej nazwie zespół wypalenia za-wodowego nie dotyczy tylko sytuacji zawodo-Zjawisko wypalenia możestanowić podłoże dlaniektórych jednostekchorobowych, ale samow sobie nie jest jeszczechorobą48 www.fmr.viamedica.plWYBRANEPROBLEMYKLINICZNEwych. Mogą nim być dotknięte matki wycho-wujące swoje dzieci czy osoby zajmujące sięprzewlekle chorym członkiem rodziny.Rodzina to grupa osób, które łączą wię-zy krwi lub adopcji. Z reguły osoby te mająwspólne gospodarstwo domowe i żyją podjednym dachem. Są ze sobą w ścisłych zależ-nościach, tworzą i podtrzymują wspólny sys-tem wartości, komunikują się ze sobą nawza-jem. Prawidłowo funkcjonująca rodzina za-spakaja wszystkie najważniejsze potrzebyczłowieka — poczucie bycia kochanym, po-trzebnym, poczucie bezpieczeństwa i intym-ności. Rodzina tworzy całość, jest jednostką,ale przy tym umożliwia poszczególnym swo-im członkom zachowanie autonomii [10].Choroba jednego z członków rodziny —szczególnie gdy jest to choroba przewlekła —zmusza do modyfikacji życiowych planówi dotychczasowego modelu funkcjonowaniarodziny. Dodatkowym czynnikiem wzmaga-jącym stres jest sama istota choroby — możewystępować lęk o życie pacjenta, o to, jakbędzie wyglądało jego funkcjonowaniew przyszłości. Rodzina może zacząć się bory-kać z problemami finansowymi. Często teżu osób przewlekle chorych pojawiają się ta-kie cechy, jak: wzmożone napięcie emocjo-nalne, drażliwość, lek, smutek, poczuciekrzywdy i żalu. Może to być dla najbliższychprzyczyną dodatkowych trosk i trudności.Opisana wyżej sytuacja może się nieko-rzystnie odbić na funkcjonowaniu rodzinyjako jednostki, a także na poszczególnych,zdrowych jej członkach. Szczególnie dotyczyto osób bezpośrednio opiekujących się pa-cjentem.W opiekę i terapię nad przewlekle chorąosobą zaangażowany jest również personelmedyczny, w stanach zaostrzenia pacjentmoże być hospitalizowany, a w czasie remi-sji można liczyć na pomoc ambulatoryjną.Niemniej jednak ciężar całej codziennejopieki spoczywa na najbliższej rodzinie.Wymaga to dużego zaangażowania, wieluwyrzeczeń i poświęceń, często doprowadzato do przewlekłego zmęczenia i poczuciawiny, że nie wszystko robi się tak, jak trzeba.Przewlekły stres, liczne frustracje i niepowo-dzenia mogą być podłożem rozwoju zespołuwypalenia. Warto pamiętać, że uczenie sięfunkcjonowania w nowych, trudnych warun-kach i pogodzenie się z koniecznymi wyrze-czeniami jest dla rodziny tym łatwiejsze, imwiększe jest wsparcie ze strony lekarzy, pie-lęgniarek i psychologów klinicznych [11].TERAPIA ZESPOŁU WYPALENIATerapia zespołu wypalenia nie jest łatwa.Działania zaradcze są dosyć trudne w reali-zacji i często wymagałyby głębokich zmiansystemowych, takich jak lepsze pensje, bar-dziej sprzyjające warunki pracy czy większyautorytet pracownika. Terapią zespołu wypa-lenia powinni się zajmować profesjonaliści— odpowiednio wykwalifikowani psycholo-dzy. Pożądane byłoby prowadzenie specjal-nych warsztatów (tak jak w niektórych kra-jach Unii Europejskiej), które uczyłyby oso-by dotknięte wypaleniem technik radzeniasobie z tym problemem. Polegają one międzyinnymi na nauce sposobów radzenia sobie zestresem, nauce relaksacji oraz nauce prawi-dłowej organizacji czasu pracy [12].PIŚMIENNICTWO1. Lief H.I., Fox R.C. Training for ‘Detached Concern’in medical students. W: Lief H.I., Lief V.F, Lief N.R.(red.). The psychological basis of medical prac-tise. Harper and Row, New York 1963: 1.2. Freudenberger H.J. Staff burnout. J. Social. Is-sues 1974; 30: 159.3. Emener W.G., Luck R.S., Gohs F.X. A theoreticalinvestigation of the construct burnout. Journal ofRehabilitation Administration 1982; 6 (4): 188––196.4. Sęk H. (red.). Wypalenie zawodowe. PWN, War-szawa 2000.Terapią zespołuwypalenia powinni sięzajmowaćwykwalifikowanipsycholodzy49Forum Medycyny Rodzinnej 2007, tom 1, nr 1, 45–49Mariusz Siemiński i wsp.Zespół wypalenia5. Świętochowski W. Wypaleni ludzie. Charaktery2001; 1: 42.6. Pines A. Burnout: An Existential Perspective.W: Schaufeli W.B., Maslach C., Marek T. (red.).Professional Burnout: Recent Developments inTheory and Research. Washington 1993: 33–52.7. Bauer J., Hafner S., Kachele H., Wirsching M.,Dahlbender R.W. The burn-out syndrome andrestoring mental health at the working place.Psychother. Psychosom. Med. Psychol. 2003; 53(5): 213–222.8. Vahey D.C., Aiken L.H., Sloane D.M., Clarke S.P.,Vargas D. Nurse burnout and patient satisfac-tion. Med. Care 2004; Feb. 42 (sup. 2): II57–66.9. Toppinen-Tanner S., Ojajarvi A., Vaananen A.,Kalimo R., Jappinen P. Burnout as a predictor ofmedically certified sick-leave absences and theirdiagnosed causes. Behav. Med. 2005; 31 (1):18–27.10. Ugniewska C. Pielęgniarstwo psychiatrycznei neurologiczne. Wydawnictwo Lekarskie PZWL,Warszawa 1996.11. Fengler J. Pomaganie męczy. Gdańskie Wydaw-nictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000.12. Wichowicz H., Nitka-Sieminska A., Ryś D., Sie-miński M. Zespół wypalenia zawodowegow praktyce lekarskiej. Standardy Med. 2004; 6:663–670.

Zespół wypalenia

https://journals.viamedica.pl/forum_medycyny_rodzinnej/article/download/10310/8810

Zespół wypalenia

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Via Medica Journals