I hefte 1â2012 av Maal og Minne hadde Dag Gundersen ein jubileumsartikkel om Knud Knudsen (Ã¢â¬Åkjempende profetÃ¢â¬Â) i samband med 200-årsjubileet hans. Knudsen vart ÃÂ²g markert på andre måtar, og i 2013 stod Ivar Aasen for tur; jubileet hans vart utgangspunkt for eit heilt språkår. Dette er også ein jubileumsartikkel, men her festar vi merksemda på Moltke Moe, som var ein nøkkelperson når det gjaldt å sette Knudsens idear ut i livet, og som også stod sentralt i startfasen av Bymålslaget og Maal og Minne for drygt hundre år sidan. Moe var ikkje nokon kampens mann, som Knudsen, men heller den stillferdige og maurflittige slitaren. Grunnen til å dra han fram nett no er at han døydde den 15. desember 1913, berre 54 år gammal (dei to andre eg har nemnt, vart begge 83). Han var likevel så viktig i ein avgjerande fase av norsk skriftspråksutvikling at han fortener å komme fram i lyset ved dette høvet

Vikør, Lars

Norwegian

Novus - Online tidsskrifter (Novus forlag)

Språkreformatoren Moltke Moe– eit hundreårsminnei hefte 1–2012 av Maal og Minne hadde Dag gundersen ein jubileums-artikkel om Knud Knudsen (“kjempende profet”) i samband med 200-årsjubileet hans. Knudsen vart òg markert på andre måtar, og i 2013 stodivar aasen for tur; jubileet hans vart utgangspunkt for eit heilt språkår.Dette er også ein jubileumsartikkel, men her festar vi merksemda påMoltke Moe, som var ein nøkkelperson når det gjaldt å sette Knudsensidear ut i livet, og som også stod sentralt i startfasen av Bymålslaget ogMaal og Minne for drygt hundre år sidan. Moe var ikkje nokon kampensmann, som Knudsen, men heller den stillferdige og maurflittige slitaren.grunnen til å dra han fram nett no er at han døydde den 15. desember1913, berre 54 år gammal (dei to andre eg har nemnt, vart begge 83). Hanvar likevel så viktig i ein avgjerande fase av norsk skriftspråksutviklingat han fortener å komme fram i lyset ved dette høvet. Det er ikkje skrive så mykje om Moltke Moe. Han var først ogfremst folklorist, og den sentrale folkloristen i generasjonen etter han,Knut liestøl, gav ut ein biografi over Moe i 1949 (etter å ha gitt ut Moessamla skrifter i tre band på 1920-talet). i tillegg vart det i 1980 skrive eihovudoppgåve om Moes språkpolitiske innsats av øyvind Haaland medtittelen Riksmålsmann, landsmålsmann og nordmann. Denne oppgåva erupublisert, men mykje av det følgjande bygger på den, for eg vil her kon-sentrere meg om Moe som språkpolitikar og praktisk fornorskar av detdansk-norske skriftspråket. Men først ei biografisk skisse, bygd på lie-støl.Moltke Moe var son av ein av årets 200-årsjubilantar som også erkommen litt i skuggen, eventyrsamlaren og biskopen Jørgen Moe (1813–1882). Moltke var fødd i Krødsherad i 1859 og fekk namnet ingebretMoltke Moe, men det første namnet brukte han altså ikkje. Han følgdei farens fotspor ved å studere folkeminne (etter først å ha prøvd farensMaal og Minne 2 (2013): 143–150andre fotspor, teologi), og dreiv aktivt innsamlingsarbeid. i 1886 vart hantilsett som ein av dei yngste professorane i noreg, i “norsk Folkesprog”med førelesingsplikt også i “Folketraditioner”. Folkloristikken vart ho-vudfeltet hans, og i 1899 vart stillinga hans omdefinert til å gjelde dettefaget (”folketraditioner og middelalderlig litteratur”), mens Marius Hæg-stad vart tilsett som professor i “landsmålet og dets dialekter”. (Sjå Venås1992: 154-62 om denne prosessen.)Folkloristen Moltke Moe går eg ikkje meir inn på her, sjølv om hannok har hatt ein del å seie for at Maal og Minne kom til å inkludere ele-mentet “Minne”. Her konsentrerer eg meg altså om innsatsen hans inorsk språkpolitikk og språkhistorie, først og fremst overgangsfasen mel-lom det som i samtida vart kalla dansk-norsk og norsk riksmål. grundi-gare allmennframstillingar av denne prosessen finn ein i nygaard 1945og gundersen 1967. Den første oppgåva Moe fekk som språkfornorskar, var det faren ogP. Chr. asbjørnsen som gav han, nemleg å tilpasse språket i nye utgåverav folkeeventyra til stilnormene i den tida utgåvene kom ut i. øyvind Haa-land (s. 44-47 i hovudoppgåva) har undersøkt Moes praksis ved å følgjespråkendringane i to konkrete eventyr i dei utgåvene Moe hadde ansvaretfor, frå 1898, 1904 og posthumt utgitt i 1914. Han viser at Moe stort settvar ganske forsiktig i samsvar med det Knudsenske slagordet “gradvishe-tens vej”. i 1898 erstatta han ein del danske ord med norske (Skorstenen >Peishellen, spiste > aad, vred > vond), og innførte ein meir “logisk” ogmindre “grammatisk” kommabruk. i 1904 endra han lite, men i 1914-ut-gåva hadde han 1907-reforma bak seg og kunne gå lengre i å føre inn deinye formene (i samarbeid med anders Krogvig, som overtok dette arbei-det da Moe fall frå). Det er likevel påfallande at Moe hadde lagt fram meirradikale framlegg alt i 1898 som han da ikkje gjennomførte i eventyra.Han meinte det ikkje var rett å føregripe ei større reform ved å ta inn om-stridde former i ei “folkebok” som eventyra. i andre skrifter, også utgåverav eventyr han sjølv hadde samla inn, var han derimot meir dristig.ein langt viktigare kanal for Moes fornorskingsarbeid var dei førsteutgåvene av nordahl rolfsens leseverk for folkeskolen som tok til åkomme ut i 1890-åra. Bakgrunnen var Kyrkje- og undervisningsdepar-tementets vedtak frå 1887 om at den “dannede dagligtale”, ikkje skrift-bildet, frå da av skulle vere rettesnor for høgtlesing av norsk-dansketekster. Den mykje siterte setninga: “Han lader fem være lige, og bryder sigikke om at broderen raaber og leder efter ham” skulle da lesast: “Han lar femlarS S. ViKør144være like og bryr sig ikke om at broren roper og leter efter ham”. Dermed fekkein eit sprik mellom lyd og skrift som skapte store problem for (dei dia-lekttalande) skoleelevane rundt i landet. i eit nytt leseverk – som alt førdet kom var omstridd av mange andre grunnar enn språklege – ville detvere naturleg å prøve å redusere desse vanskane. Moe vart bedt av rolf-sen om å vere språkkonsulent for dette verket. Det første bandet kom i 1892. Her finn vi strukturelle fornorskingarsom fleirtal på -er (stener) for det danske -e (stene), preteritum på -ed (kas-ted) for det danske -ede (kastede), og kortformer som blir, far, mor, brorfor bliver, fader, moder, broder. endeleg førte Moe inn mange særnorskeord med norsk lydform, og dermed kom dei harde konsonantane breiareinn enn før, også i ein del ord som var felles med dansk. Men Moe haddevanskeleg for å ta steget fullt ut. i staden førte han inn dobbeltformer imange tilfelle: raabe – rope, svepe – svøbe, sa – sagde og mykje meir. Hertok han vidtgåande stilistiske omsyn, men summen vart at også dennespråkforma vart temmeleg vanskeleg å handtere for borna som ogsåskulle lære seg å skrive – det var ingen faste reglar for kva former deiskulle velje. Moe erkjente sjølv at han ikkje hadde lykkast med dette, oggjekk i nye band dei følgjande åra og i nye utgåver seinare lengre i å gjen-nomføre norske former konsekvent, ikkje minst harde konsonantar ogei norskare verbbøying (talte, trodde og strævde for talede, troede og stræ-vede). Det vart mykje strid rundt dette, men lesebokverket vart til sjuandeog sist ein stor suksess, også salsmessig, og det må ha vore viktig for åførebu grunnen for 1907-rettskrivinga. Moe følgde opp språkrettarverksemda på tre måtar: med argumen-tasjon i talar og skrifter, med komitearbeid, og med lobbyarbeid, og deito siste aktivitetane hang nok mykje saman. Departementet måtte god-kjenne leseverket før det kunne brukast i skolen, og der sat det ein mektigekspedisjonssjef, David Knudsen, som var sterk tilhengar av fornorsk-ingslina. Det som vart godkjent, kom deretter inn i Jonathan aars:Norske retskrivningsregler, som i praksis var statens rettskrivingsordlistetil skolebruk. Det vart gjort valfritt, så elevane skulle kunne skrive påden tradisjonelle måten, og dei same problema som alt hadde vist seg ibruken av lesebøkene, kom no. Valfriheit var eit heilt nødvendig ledd iein gradvis språkreformprosess, men det var eit nytt prinsipp som dettok tid både for lærarane og elevane å finne ut av og handtere.i 1898 kom så ein departementsoppnemnd komité med Moe og sko-lemennene S. W. Hofgaard og J. aars med ein såkalla “redegjørelse” omSPrÅKreForMaToren MolTKe Moe – eiT HunDreÅrSMinne145rettskrivingsproblema i dansk-norsken. Der gjekk dei inn for å få lagtrettskrivinga nærare talemålet, og gjekk særleg inn på spørsmåla omharde konsonantar, konsonantfordobling i ord som takk (da stava taketter dansk mønster), kommareglar, kortformer og særnorsk verbbøying(som eg har nemnt døme på ovanfor, men med framlegg om kastet i sta-den for kasted), og endeleg staving av framandord (kaptein for capitaine,saus for sauce, sjal for shawl, men framleis ouverture, journal, bureau osv.). ”redegjørelse” møtte mykje motstand, ikkje minst frå BjørnstjerneBjørnson, som no var i gang med ein stor kampanje mot alle norskespråkreformer. Moe deltok lite i polemikken i første omgang, men i1900 sende han ut eit større skrift, Retskrivning og folkedannelse, som komtil å bli eitt av dei ideologiske grunnskriftene for språkreformrørsla in-nanfor dansk-norsken. eg går ikkje inn på innhaldet her, for skriftet ertilgjengeleg og eit av dei sentrale dokumenta i norsk språkhistorie. Detførte til mykje strid, men, som Haaland (s. 110) gjer merksam på, Moeseiga rettskriving i skriftet vart nesten ikkje kommentert, enda han hertok ut potensialet i “redegjørelse” fullt ut. Det kan tyde på at det alt vari gang ein tilvenningsprosess. etter 1900 spela Moe ei meir tilbaketrekt rolle i reformprosessen.Departementet sende framlegget frå 1898 over til Det historisk-filoso-fiske fakultet ved det som no heiter universitetet i oslo til fråsegn. Dervar Moe hovudtalsmann for framlegget, mens kapasitetar som SophusBugge, Johan Storm og alf Torp leidde motstanden. Dei vann med eistemmes overvekt. Til gjengjeld viste høyringar blant skolefolk utoverlandet sterk oppslutning om framlegget. Det som deretter skjedde, var at Johan Storm, i alle år den sterkastemotstandaren av språkreformer, leverte eit eige framlegg til dei endrin-gane han såg som uunngåelege i 1906. Men da var tida gått frå han: unio-nen med Sverige var oppløyst, og dei nasjonale straumdraga i Venstrevar på offensiven. Det enda med at aars og rektor Marius nygaard fekki oppdrag å lage eit endeleg framlegg til reform, og dei stod på Moes line,sjølv om dei ikkje følgde redegjørelse heilt ut (såleis vart ikkje fordob-linga i ord som takk gjennomført). Departementet modererte framleggetenda noko meir ved å behalde fleire tradisjonelle former som valfrie (æble,gaade, broder, hoved v.s.a. eple, gaate, bror, hode osv.). Dessutan innførtedei ei veksling mellom hard konsonant i grunnord og “blød” i avleiingarog abstrakt (sak vs. saglig, vite vs. viden). Så vart den nye rettskrivingainnført ved kongeleg resolusjon i 1907. Sjølv om det var blitt “utvatna”,larS S. ViKør146markerte dette vedtaket brotet mellom norsk-dansk og norsk riksmål,som etter ein ny revisjon vart omdøypt til bokmål, og dermed krona påMoltke Moes verk.i denne fasen var altså Moe meir tilbaketrekt. Haaland (s. 116–17)spekulerer litt over grunnane til dette, og han nemner både ein politiskfaktor, at regjeringsmakta i 1903 gjekk frå Venstre til Høgre, så Moemista posisjonen sin i forhold til departementet, og eit personleg mo-ment, Moes aukande helseproblem, som blant anna gjorde han sværttunghøyrd og avhengig av høyrerøyr. Men det var han som hadde lagtfundamenta og staka ut retninga, og det var berre eit tidsspørsmål førframlegga hans slo heilt igjennom både i normeringa og i bruksbokmålet.i samband med Knudsen-jubileet er Knud Knudsen blitt kalla “bokmåletsfar”. Men det kan vere rimeleg å seie at denne tittelen høver betre påMoltke Moe, mens Knudsen meir kan kallast bokmålets bestefar (ellerkanskje gudfar). Men Moe begrensa seg ikkje til bokmålet – han støtta også den ny-norske målreisinga, men da meir i det stille. Dels ytte han mykje praktiskog økonomisk støtte til konkrete nynorsk-tiltak, og argumenterte for ny-norsk både som pedagogisk hjelpemiddel i skriftspråksopplæringa fordialekttalande ungar, og som ein “døropnar” til innsikt i norske dialektarog norsk språkhistorie. Han hadde klare oppfatningar i normspørsmålogså i denne målforma, og var kritisk til aasens normering. Moes synvar at “landsmålet vilde være vel tjent med både i skrivebrug og sprogbrugat kaste alt dødt og formelmæssigt og overhoved holde sig mere til detalmindelige end til det oprindelige”. respekten for aasen som fagmannvart ikkje redusert av det. Moe var ein god venn av arne garborg fråungdommen av. i garborgs ideologiske grunnskrift Den nynorske Sprog-og Nationalitetsbevægelse blir “Hr. Cand. philos. i. Moltke Moe” takkafor “stor Hjælp”. Det var i 1877, da Moe var atten år og garborg 26. ogsåi seinare år har dei hatt god kontakt og truleg ein del gjensidig påverk-nad.Det var ei indre motseiing i nynorsk-synet hans, viser Haaland (s.127-28): Han ville ha ein meir lydrett skrivemåte, men også ei tilnærmingtil den andre målforma, og det gjekk ofte ikkje i hop (t.d. når han ville hagar, har, huse, kasta, sama, honn, konn, bakkan(n)e for gard, hard, huset,saman, kastade, horn, korn, bakkarne). i andre tilfelle gjekk sjølvsagt deito omsyna saman (ei vise, skiljas, tiur for ei visa, skiljast, tidur). Men da Moesjølv fekk ansvar også for nynorsktekstene i rolfsens lesebok, måtte hanSPrÅKreForMaToren MolTKe Moe – eiT HunDreÅrSMinne147slå vatn i vinen, og da prioritere tilnærminga, derfor vart det t.d. huset,saman, bakkarne (dansk-norsk bakkerne) og kastad (preteritum, jf. kastedi Moes reformerte dansk-norsk). ut over dette fekk ikkje Moe meir direkte å gjere med landsmålet,men han hadde god kontakt med garborg og rasmus Flo, som ved hund-reårsskiftet utarbeidde “midlandsnormalen” – eit tiltak Moe nok haddemykje sympati for. Midlandsnormalen vart offisielt tillaten for skoleele-var i 1901, men slo aldri igjennom på annan måte enn at ymse trekk idenne normalen etter kvart vart godkjent som vanleg nynorsk bruksmål(såleis kasta, bakkane, ei vise). øyvind Haaland stiller i hovudoppgåva si (s. 120 og 138) spørsmåletom Moltke Moe var riksmålsmann og / eller landsmålmann – i oppgåve-tittelen supplert med “nordmann”. Det siste var han i alle fall, og for Haa-land står det klart at han var både riksmålsmann og landsmålsmannsamtidig som han ikkje var det, fordi det er avhengig av korleis ein define-rer desse begrepa. Han var riksmålsmann i den tids forstand fordi hanskreiv den språkforma som da heitte norsk riksmål, og la ned eit sværtspråkdyrkingsarbeid innanfor denne målforma for å gjere ho så lett tilgjen-geleg for vanlege folk som råd, men ikkje i den forstand at han ville fremmeriksmålet som einaste norske målform. På same måten var han landsmåls-mann i den forstand at han arbeidde for mange tiltak til styrking av mål-saka, men “nynorsk som einaste riksmål i noreg” var ein framand tankefor han. Han ønskte – som nordmann – å redusere det han såg som ei po-tensielt farleg kløyving i folket ved å arbeide for ei gradvis og langsiktigsamanveksing (heller enn samansmelting) av målformene til ei, som hanvar ein av dei første til å bruke ordet “samnorsk” om (som adjektiv: “etsamnorsk skriftsprog”, og da meinte han berre “fellesnorsk”). Han formu-lerte hovudmålet sitt i den mykje siterte sentensen: “ett norsk sprog, i skriftsom i tale, høveligt for alle nordmænd” (Moe 1926:65, jf. Venås 1993: 171). uttrykket “på norsk folkemåls grunn” var ikkje Moltke Moes, menhan ville truleg ha støtta det, sjølv om det også er truleg at han ville ha åt-vara mot å gå så fort og drastisk fram som det vart gjort seinare i hund-reåret. Det er talande at han var motstandar av den obligatoriskesidemålsprøva til examen artium, som Stortinget vedtok i 1907, ut frå detsynet at det kunne auke og ikkje minske den språkideologiske kløyvingai folket.Moe gav uttrykk for språksynet sitt i to essay: “norsk og dansksprogdragt” (1906) og “nationalitet og kultur” (1909). i det siste finn vilarS S. ViKør148dette velkjente sitatet (Hanssen 1979: 172):Har De været i gudbrandsdalen og set brævandet fra otta strømmeut i laagen? Saaledes maa ogsaa de to nærskyldte maalformer flytesammen. og da vil det gaa som dèr: Den brægrønne strøm løper enmil eller to for sig selv, i kanten av laagens graalige vand. Men tillænger den kommer, til mere skjærer den grønne stripen ut i strøm-faret. og til slut er jøkelgrønheten borte, men ogsaa laagens graahet;hele elven har skiftet lett, tat en lysere, grønlig farve.Det mest organiserte uttrykket for eit “samnorskstrev” i Moes tid varskipinga av Bymålslaget i 1902, eigentleg som ein pendant til Det norskeSamlaget, som da vart mellombels omdøypt til landsmålslaget. Meiningavar at dei to laga skulle arbeide parallelt, men kvar for seg, under felles-paraplyen Det norske Samlaget: Bymålslaget skulle stri for fornorskingaav riksmålet, landsmålslaget for ei “alminneleggjering” av landsmålet,med ei gjensidig tilnærming som ei følgje. Moltke Moe var ein aktiv del-takar i Bymålslagets arbeid og sat i styret, oppnemnd av departementet,frå starten. i Maal og Minne, som oppstod i 1909 med Magnus olsensom redaktør, skreiv Moe ein skilsettande artikkel i det første heftet(”Det mytiske tænkesæt”). Det aktive arbeidet for å drive vidare laget ogtidsskriftet var det likevel andre og yngre krefter som måtte ta seg av(lundeby 2011).Dei siste åra han levde, deltok ikkje Moe aktivt i språkstrevet. Menhistoria gjekk vidare. Da Moe døydde i 1913, var det same året oppnemntei nemnd som skulle sjå på ei større rettskrivingsreform for både riksmålog landsmål, leidd av Moes gamle motstandar alf Torp. Det var førsteopptaket til det som skulle bli 1917-reforma. også her har vi altså ei re-levant hundreårsmarkering i år. Litteraturgundersen, Dag. 1967. Fra Wergeland til Vogt-komiteen. oslo: universi-tetsforlaget.—. 2012. Knud Knudsen – kjempende profet. i Maal og Minne 1–2012,s. 150–69.SPrÅKreForMaToren MolTKe Moe – eiT HunDreÅrSMinne149Haaland, øyvind. 1980. riksmålsmann, landsmålsmann og nordmann.en presentasjon av Moltke Moes språksyn og plass i norsk språkhis-torie. upublisert hovudoppgåve.Hanssen, eskil (red.). 1979. Fra norsk språkhistorie. En antologi. oslo:universitetsforlaget.Jørgensen, Jon gunnar og lars S. Vikør (red.). 2011. Nordiskfaget – tra-disjon og fornying. Maal og Minne 100 år. oslo: novus.liestøl, Knut. 1949. Moltke Moe. oslo: aschehoug.lundeby, einar. 2011. Bymålslaget og Maal og Minne. et hundreårsju-bileum. i Jørgensen og Vikør 2011. 165–98.Moe, Moltke. 1900. Retskrivning og folkedannelse. Kristiania: Jacob Dyb-wads forlag. opptrykt i Moe 1925: 219–59.—. 1906. Norsk og dansk sprogdragt. Retskrivnings-sakens vei og tempo.Bymålslagets småskrifter 1. opptrykt i Moe 1926: 64–84. —. 1909. nationalitet og kultur. i Samtiden 1909. 17–28. opptrykt i Moe1926: 252–64 og i Hanssen 1979: 162–75.—. 1925. Samlede skrifter I. utgitt av Knut liestøl. oslo: aschehoug.—. 1926. Samlede skrifter II. utgitt av Knut liestøl. oslo: aschehoug.nygaard, rolf r. 1945. Fra dansk-norsk til norsk riksmål. Rettskrivnings-strevet i bokmålet inntil 1907. Tanum.Venås, Kjell. 1992. I Aasens fotefar – Marius Hægstad. novus.—. 1993. eitt mål i noreg, høveleg for alle nordmenn. om opptaket tilsamnorskpolitikken. i Maal og Minne 2–1993, s. 171–88.lars S. Vikør (redaktør)larS S. ViKør150

Språkreformatoren Moltke Moe â eit hundreårsminne

http://ojs.novus.no/index.php/MOM/article/view/233/231

Språkreformatoren Moltke Moe â eit hundreårsminne

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Novus - Online tidsskrifter (Novus forlag)