Verdediging van de stelling: “Solitaire bijen zijn uitstekende bestuivers maar hun rol als bestuivers zal marginaal blijven in de moderne land- en tuinbouw”

Steen, J. van der

Dutch

Wageningen UR (University & Research Centre): Publication System

Een stelling bij mijn proefschrift (Van 
der Steen, 2016) luidde “Solitary bees 
are excellent pollinators for crops, but 
their role will remain marginal in 
modern agriculture and pollination” 
ofwel “Solitaire bijen zijn uitstekende 
bestuivers maar hun rol als bestuivers 
zal marginaal blijven in de moderne 
land- en tuinbouw”. Bij de verdediging 
werd ik door opponent prof dr. Koos 
Biesmeier, wetenschappelijk directeur 
van Naturalis, uitgedaagd deze stelling 
te verdedigen. Graag wil ik deze 
verdediging met u delen.
Goede en minder goede 
bestuivers
Het deponeren van stuifmeel op de 
stempel van een bloem is bestuiving 
en bestuivers brengen het stuifmeel 
van de helmknoppen naar de stempel. 
Bestuivers zijn insecten, vogels en 
vleermuizen. Ook via wind en water 
wordt stuifmeel overgebracht. Op de 
stempel kiemt het stuifmeel waarbij de 
pollenbuis door de stempel en stijl 
naar het vruchtbeginsel groeit (zie 
afbeelding rechts). Via deze pollenbuis 
gaan twee sperma kernen naar het 
vruchtbeginsel voor de bevruchting 
van de eicel en de vorming van 
voedingsweefsel voor het nieuw 
gevormd zaad (Kobel, 1963; Wikipedia, 
2017). Voor een effectieve bestuiving 
maakt het uit hoeveel stuifmeel er op 
de stempel komt. Winsor et al. (1987) 
toonden bij pompoen aan dat hoe 
meer stuifmeel er op de stempel komt, 
hoe beter de zaden en hoe groter de 
vruchten zijn en hoe beter de 
kiemkracht van de nieuwe zaden is.
Ik beperk me in dit artikel tot de 
bestuiving door insecten en wel in het 
bijzonder door solitaire of wilde bijen, 
en vergelijk de efficiëntie van 
bestuiving met die van de honingbij. 
Solitaire bijen, zoals metselbijen 
(Osmiasoorten) en zandbijen 
(Andrenasoorten), brengen stuifmeel in 
grote hoeveelheden op de stempel, 
maar maakt dit solitaire bijen betere 
bestuivers dan honingbijen? Het 
antwoord is: ja, maar zijn ze ook 
commercieel inzetbaar? Ja en nee.
Ja, metselbijen worden al op kleine 
schaal commercieel geteeld en 
ingezet voor de bestuiving. 
Nee, in grootschalige land- en tuin-
bouw kan dit nog niet. Het gaat 
namelijk niet alleen om de doelmatig-
heid van stuifmeeloverdracht maar ook 
om de aantallen bijen en de beschik-
baar heid tijdens de bloeiperiode.
Een honingbijvolk kan op korte termijn 
vele duizenden bijen leveren die met 
dansen en voedseluitwisseling naar 
goede drachten gestuurd worden. 
Solitaire bijen leven alleen en kunnen 
geen grote aantallen rekruteren. 
Rogers et al. (2013) hebben criteria 
opgesteld om bestuivers te kunnen 
beoordelen op hun effectiviteit in 
land- en tuinbouw. Deze criteria zijn:
1. aantal foeragerende insecten;
2. effectiviteit per bloembezoek;
3. foerageerpatronen in ruimte en tijd; 
4. frequentie bloembezoek; en
5. hoe bestuivers elkaar beïnvloeden. 
Hieronder laat ik zien dat solitaire bijen 
op criterium 2 goed scoren en dus 
goede bestuivers zijn en honingbijen 
op de criteria 1 en 4 en door hun 
aantal en biologie ook goede 
bestuivers zijn maar per bloembezoek 
minder effectief dan solitaire bijen.
Honing- en solitaire bijen
Honingbijvolken zijn ‘eeuwig’ levende 
organismen en zijn voor het verzame-
Solitaire bijen (1):
Uitstekende bestuivers maar niet op   grote schaal commercieel inzetbaar
Foto Dick Belgers
Tekst J. van der Steen, Wageningen Plant Research, Bijen@wur
18 Bijenhouden 2017.3
len van het voedsel niet selectief. Ze 
geven aan elkaar door waar de beste 
voedselbronnen zijn. Hierdoor krijgen 
de beste nectar- en stuifmeel drachten 
de meeste bezoekers (Farina, 1996; 
Tezze en Farina, 1999). Daarnaast is 
steeds een deel van het volk op zoek 
naar alternatieve drachten. 
Stuifmeelhaalsters verzamelen het 
stuifmeel van de helmknoppen. 
Hierbij komt het stuifmeel op het 
bijenlichaam waarna het in de 
stuifmeelkorfjes (corbiculae) aan de 
achterpoten gepropt wordt. Er blijven 
na het uitkammen van het haarkleed 
toch nog duizenden stuifmeelkorrels 
achter in het haarkleed (Lukoschus, 
1957). Nectarhaalsters krijgen tijdens 
het verzamelen ook stuifmeel op het 
lichaam. In de bijenkast vindt er uit-
wisseling plaats van stuifmeelkorrels 
tussen stuifmeel- en nectarhaalsters, 
zoekbijen en alle andere bijen van het 
volk. Het resultaat is dat elke bij in een 
volk stuifmeelkorrels van verschillende 
herkomst in het haarkleed heeft (Free 
en Williams, 1972; DeGrandi-Hoffman 
et al., 1986; Paalhaar et al., 2008). 
Dit maakt elke honingbij een potentiële 
bestuiver (DeGrandi-Hoffman et al., 
1984). Maar waarom is een solitaire bij 
toch een betere bestuiver dan een 
honingbij? Klug en Bünemann (1985) 
vergeleken het gedrag van zandbijen, 
metselbijen en honingbijen in appel- 
en perenbloesem. In de onderzochte 
boomgaarden vormden de solitaire 
bijen met minder dan 10% maar een 
klein deel van de bloembezoekende 
insecten. Praktisch alle solitaire bijen 
raakten tijdens het bloembezoek de 
stempels terwijl dit slechts bij 20% van 
honingbijen het geval was. Bosch en 
Blas (1994) keken in een amandel-
boomgaard naar het contact tussen 
het bijenlichaam en de stempel. 
Dit was er in bijna 99% van de gevallen 
waarbij een Osmiabij de bloem 
bezocht, in ruim 67% bij de stuifmeel-
verzamelende en in bijna 40% van de 
nectarverzamelende honingbij. 
De vruchtzetting na één bezoek van 
een Osmiabij was in twee studies bijna 
22% en ruim 38% succesvol. Bij de 
stuifmeelhaalster was dit bijna 17% en 
26% en bij de nectarhaalsters ruim 9% 
en 0%. Nectarhaalsters zijn dus 
beroerde bestuivers. Dit resultaat laat 
duidelijk zien dat bloembezoek niet 
hetzelfde is als bestuiving. Er is een 
verband tussen het vóórkomen van 
wilde bijen en vruchtzetting. De 
vruchtzetting in fruit verbetert met 14% 
wanneer er voldoende honingbijen 
geplaats worden maar met zo’n 30% 
wanneer er ook voldoende solitaire 
bijen zijn. Je zou kunnen zeggen dat 
wilde bijen de echte bestuivers zijn, dat 
honingbijen aanvullend zijn en dat de 
combinatie van beide het beste 
bestuivingsresultaat geeft (Garibaldi et 
al., 2013).  
Het tweede deel van dit artikel komt in 
Bijenhouden 2017-4.
Solitaire bijen (1):
Uitstekende bestuivers maar niet op   grote schaal commercieel inzetbaar
Uitgroei pollenbuis van kastanjestuifmeel (foto 
Science for Schools, www.saps.org.uk).
Bijenhouden 2017.3 19


Solitaire bijen (1): uitstekende bestuivers maar niet op

https://library.wur.nl/ojs/index.php/bijenhouden/article/download/15948/15422

Solitaire bijen (1): uitstekende bestuivers maar niet op

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen UR (University & Research Centre): Publication System