De zwarte bij (Apis mellifera mellifera)heeft Europa gekoloniseerd na de laatste ijstijd. Vanuit het zuiden zijn ze steeds verder naar het noorden uitgevloge

Bakker, O.

Dutch

Wageningen UR (University & Research Centre): Publication System

Apis mellifera mellifera; de zwarte bij 
Onno Bakker 
Nadat Linnaeus de honingbij voor het eerst had 
ingedeeld als Apis mellifica werd al snel duidelijk 
dat er nog andere honingbijen waren die er anders 
uitzagen. Daarom werd de oorspronkelijke soort- 
beschrijving veranderd in Apis mellifera mellifera. 
Deze beschrijving slaat op de donkere Europese bij, 
ook wel zwarte bij genoemd. Deze zwarte bij, die 
door Ruttner uitgebreid is beschreven in zijn 
standaardwerk 'Naturgeschichte der Honingbienen', 
is het onderwerp van dit artikel. 
Vijftig tot zestig miljoen jaar geleden vlogen er al bijen 
262 rond. Goed bewaard gebleven exemplaren zijn gevon- 
den in barnsteen of in aardlagen uit deze en latere 
tijden en laten een min of meer continue ontwikkeling 
zien naar de huidige soort Apis mellifera (A.m.). Hier- 
van zijn weer een groot aantal ondersoorten te onder- 
scheiden waarvan de A.m. mellifera er één is. Deze 
ondersoort heeft een groot aantal namen in de 
'imkermond' zoals zwarte, donkere, heide-, Duitse of 
Nederlandse bij. Wanneer er een indeling wordt 
gemaakt op basis van de kenmerken van de ons nu 
bekende Apis (0nder)soorten (grootte, vleugeladering 
en kleur) ontstaat er een figuur die lijkt op een kapstok 
op drie poten. In een van deze poten vinden we de 
Apis mellifera mellifera samen met A.m.iberica (waar- 
over later meer), A.m. major, A.m. intermissa en A.m. 
sahariensis. 
De honingbij in West-Europa 
Europa werd pas na de laatste ijstijd door de bijen 
gekoloniseerd. Dit gebeurde vanuit het zuiden waar 
A.m.mellifera de kou had kunnen overleven aan de 
westrand van de Middelandse zee. Het Middelandse 
Bezoek aan het 'Mellifera PrüfhoP van het Landesverband fiir 
Bienenzucht Tirol te Kauns. De niet-imkerende gasten worden 
voorzien van beschermende kleding door imkers Meinrad 
Falkeis (met baard) en 'Bienen-Hubi' (met witte jas en muts). 
zeebekken is tijdens de laatste ijstijd overigens een 
soort kweekvijver geweest voor de verschillende onder- 
soorten van Apis mellifera; 14 van de 25 ondersoorten 
komen (nog steeds) rond de Middelandse zee voor. 
Nadat het ijs zich teruggetrokken had koloniseerde de 
zwarte bij in snel tempo de gebieden ten noorden van 
de Pyreneën en de Alpen. Zij volgen daarbij de opmars 
van de warmteminnende linde en eik. De maximale uit- 
breiding naar het noorden (tot voorbij de 60e breedte- 
graad) bleek overeen te komen met de mogelijkheden 
voor de groei van de hazelaar. De zwarte bij kon zich 
zo snel verplaatsen dankzij een aantal eigenschappen 
die haar uitermate geschikt maakten voor overleving 
in een koel, vochtig, gematigd klimaat. 
Eigenschappen van A.m.mellifera 
Wat zijn dan de eigenschappen van de zwarte bij die 
haar bij uitstek geschikt maken om te overleven in een 
koel gematigd klimaat? Door Ruttner kort samengevat 
komt het neer op 'voorzichtigheid als overlevings- 
strategie in een harde omgeving'. De zwarte bij heeft 
over het algemeen een langzame voorjaarsontwikkeling 
die goed samengaat met een wisselvallig voorjaar. Ze 
is daarom later in het seizoen op volle sterkte en dus 
ook beter geschikt voor de latere (heide)dracht. Verder 
onderhoudt ze een niet al te groot broednest geduren- 
de het seizoen en past de nestgrootte snel aan aan 
veranderende omstandigheden. Door dit relatief kleine 
broednest (niet meer dan 14 ramen) is het voedsel- 
verbruik zuinig. Ook de nestopbouw met pollen en 
honing strak rond het nest spelen bij de aanpassing 
aan sterk wisselende (weers)omstandigheden een rol. 
Deze zelfde, in de natuurlijke omgeving ideale, ken- 
merken hebben echter bijgedragen aan de 'ondergang' 
van de zwarte bij. De op productie gerichte imkerij 
had er niet veel baat bij, zeker toen rassen als de 
Italiaanse en de Carnica hun intrede deden. Ook de 
veranderingen in de landbouw met zowel een vermin- 
dering van late drachten (b.v. boekweit) als de onkruid- 
bestrijding hebben bijgedragen aan de neergang. Dit 
omdat, zoals gezegd, de zwarte bij van nature meer is 
ingesteld op een late dan op een vroege dracht. Dat 
het echter wel mogelijk is zich aan te passen bewijst 
de zwarte bij in het zuiden van Frankrijk waar zij een 
dubbele broedcurve vertoont. Toename in het voor- 
jaar, dan een inzinking in de hete zomer en dan in het 
najaar een tweede piek. Toch kan de aanpassing niet 
te ver gaan, omdat een deel van de eigenschappen 
genetisch is bepaald. In de tropen is de A.m.rnellifera 
maandblad voor imkers oktober 2006 
op zichzelf niet in staat wilde kolonies te vormen en te  
onderhouden. Dit is een stap te ver. 
Essentiële maten van de groep 'donkere' bijen 
De kleur van A.m.mellifera is donker en heeft een rela- 
tief groot lijf zowel in de lengte als de breedte. Ze heeft 
een cubitaal index van gemiddeld 1.5 tot 1.8 mm 
(duidelijk lager dan A.m.camica) en een tonglengte 
tussen 5.9 en 6.2 mm. Al deze kenmerken vertonen 
zeer geringe geografische verschillen m.a.w. een A.m 
mellifera uit het noorden van Europa is qua maatvoering 
niet te onderscheiden van een familielid uit het zuiden. 
Alle metingen aan de verschillende ondersoorten 
laten zien dat A.m.mellifera erg dicht bij bijvoorbeeld 
A.m.iberica staat. A.m. iberica is de bij die in Spanje 
en Portugal wordt gebruikt en die zich heeft aangepast 
aan de verschillende microklimaten in deze landen. In 
tegenstelling tot het gebrek aan geografische verschil- 
len bij A.m.mellifera zijn er bij A.m. iberica meerdere 
subpopulaties (wel tot dezelfde ondersoort behorend 
maar toch teveel van elkaar verschillend) te onder- 
scheiden. De oorzaak moet volgens de wetenschappers 
worden gezocht in de verschillende kleine klimaatzones 
(van warm tot gematigd) die het Iberisch schiereiland 
rijk was tijdens de laatste ijstijd. De A.m. iberica zou 
dan ook een 'oudere' bij kunnen zijn. Als we deze lijn 
doortrekken dan komen we in het noorden van Afrika 
waar we de andere leden van de 'donkere' tak vinden, 
A.m. major, A.m. intermissa en A.m. sahariensis. Al 
met al lijkt het erop dat de donkere bij ooit vanuit het 
noorden van Afrika is overgestoken naar het Iberisch 
schiereiland. Hier heeft ze een tijd onder verschillende 
omstandigheden geleefd en zo konden subpopulaties 
ontstaan. Aan het einde van de laatste ijstijd is dan de 
grote expansie begonnen en ontstond, misschien uit 
één van de subpopulaties, A.m.mellifera. Deze heeft 
nu door haar snelle verspreiding (nog) geen tijd gehad 
subpopulaties te ontwikkelen en is dus dezelfde in de 
Provence als in Noorwegen. 
Verwarring over A.m.caucasica 
Eén ondersoort moet hier nog genoemd worden en 
dat is de Kaukasiche bij, de A.m.caucasica. Tijdens de 
analyses die leidden tot de boven genoemde kapstok- 
figuur bleef A.m.caucasica lang in dezelfde groep als 
A.m.mellifera. Qua grootte en vleugeladering zijn zij 
namelijk zo goed als gelijk (mm, C1 ) en verder komen 
eigenschappen als matig groot broednest, veelvuldig 
gebruik van propolis etc ook overeen. De kleur is echter 
anders en lijkt meer op die van een A.m.carnica. De 
lengte van de tong verschilt echter sterk. Deze grote 
tonglengte (meer dan 7 mm) is een van de redenen 
De donkere bij uit Tirol. Het  volledig zwarte pantser is 
duidelijk te zien. 
waarom er met A.m. caucasica wordt geteeld. Het zou 
namelijk van voordeel kunnen zijn bij de klaverdracht. 
Uiteindelijk bleek A.m. caucasica in een aparte groep 
te horen samen met A.m. ondersoorten uit Klein-Azië. 
Opleving van aandacht voor A.m. mellifera 
De zwarte bij heeft echter in de geschiedenis van de 
imkerij een belangrijke rol gespeeld. Dankzij het duide- 
lijke kleurverschil tussen de A.m. ligustica (de 'gele' 
Italiaanse bij) en de zwarte bij is Dzierzon in staat 
geweest de pathogenese te ontdekken. Het probleem 
met de slechte naam van A.m. mellifera is volgens 
Ruttner ook deels te wijten aan het feit dat er nooit 
veel mee is geselecteerd. 
Nu er weer een opleving is in de aandacht voor deze 
oorspronkelijk Europese bij, wordt er ook geselecteerd, 
bijvoorbeeld in Oostenrijk. Hier wordt in Kauns in Tirol 
onder auspiciën van het Landesverband für Bienenzucht 
Tirol een stam van de zwarte bij getest. Imkers Meinrad 
Falkeis en 'Bienen-Hubi' vertelden tijdens een bezoek 
veel en enthousiast over hun donkere werksters. De 
bijen waren ondanks het feit dat hun net de honing 
was afgenomen rustig en dat maakte het mogelijk dat 
ook het niet-imkerend publiek (voorzien van kappen 
etc) een kijkje kon nemen. 
Het broednest bevindt zich in een bak met 11 Zander- 
maatramen (395x200 mm) en de bijen halen in een 
normaal seizoen met gemak eenzelfde bak honing bij 
elkaar. De bevruchtingstations bevinden zich in een 
afgelegen dal tussen Seefeld en Mittenwald. Varroa- 
bestrijding gebeurt door middel van organische zuren. 
Dracht is er op de almen, de alpenroosjes en natuurlijk 
in de bossen. Uit de laatste komt de, niet alleen daar 
zo geliefde, donkere waldhonig. Met een pot van deze 
heerlijkheid in de hand namen we afscheid aan het 
einde van een informatieve en welbestede middag. 
Bronnen: 
F. Ruttner, 2003 Naturgeschichte der Honigbienen, Franckh- 
Kosmos Verlag, Stuttgart. 
Internet: www.apis-mellifera-mellifera.de; www.nordbiene.de 
en www.biohof-falkeis.at 
maandblad voor imkers oktober 2006 


Apis mellifera mellifera; de zwarte bij

https://library.wur.nl/ojs/index.php/bijenhouden/article/download/12053/11556

Apis mellifera mellifera; de zwarte bij

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen UR (University & Research Centre): Publication System