Stuifmeelbronnen voor honingbijen en solitaire bije

Iersel, M.J. van

Dutch

Wageningen UR (University & Research Centre): Publication System

I. - m -  N A T U U R W A A R D E  
. Onderzoek naar voedselconcurrentie 
M.J. van Ierse1 
'De stuifmeeldracht van honingbijen en solitaire 
bijen in het agrarisch cultuurlandschap' door 
Gabriële Fotler 
Al voor de tijd van de industrialisering vermoedde 
men een teruggang van de solitaire bijen. Deze tekent 
zich vanaf 1960 duidelijk af. 
Oorzaken daarvoor kunnen onder andere zijn de 
klimaatsverandering en de weersgesteldheid, roverij 
en parasieten en door mensen veroorzaakte 
invloeden. 
In dit artikel wordt verslag gedaan van een onderzoek 
naar het gebruik van stuifmeelbronnen door honing- 
bijen en solitaire bijen. Stuifmeel is voor zowel solitaire 
bijen als honingbijen vooral van betekenis als eiwit- 
bron voor de voeding van de larven. De hoeveelheid 
beschikbaar voedsel kan, naast andere factoren zoals 
klimaat en nestgelegenheid - de populatie van soli- 
taire bijen beinvloeden. In twee landelijke gebieden 
waar honingbijen aanwezig zijn, werden de soorten 
solitaire bijen geregistreerd en hun stuifmeelbronnen 
met die van de honingbij vergeleken van mei tot 
september. De onderzochte gebieden liggen in het 
agrarisch cultuurlandschap van het Ravensbergse 
heuvelland (bij Osnabruck) met betrekkelijk grote 
akkers en kleine percelen met beuken-, eiken-, 
esdoorn- en sparren bossen. 
Methode van onderzoek 
De solitaire bijen werden tot op ongeveer 500 meter 
van de bijenstanden met een vlindernet gevangen en 
het stuifmeel werd uit hun verzamelapparaat geno- 
men. Vervolgens werd vastgesteld in welke verhou- 
ding, de verschillende stuifmeelsoorten voorkwamen. 
Met een stuifmeelval werd het stuifmeel van één 
bepaald bijenvolk uit het onderzoeksgebied verza- 
meld. Voor de bepaling van het resultaat werden elke 
week de stuifmeelladingen van één verzameldag 
gewogen, daarvan werd 10 % in gedestilleerd water 
opgelost, gehomogeniseerd en gedroogd. Er werden 
I 1.200 stuifmeelkorrels per steekproef genomen en 
het percentage van de verschillende stuifmeelsoorten 
vastgesteld. Het determineren van het stuifmeel naar 
plantensoort gebeurde bij een vergroting van 500 
maal door zowel vergelijking met een zelfaangelegde 
verzameling als met die van het Nedersaksisch 
instituut voor bijenkunde in Celle. 
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
De determinatie van de solitaire bijen gebeurde bij 
een 40-voudige vergroting met een stereoloep en met 
determinatietabellen van Schmiedeknecht (1930). De 
mate waarin de stuifmeelsoorten bij solitaire - en 
honingbijen voorkwamen, werd vergeleken. 
Stuifmeelverzamelgedrag 
De volgende vragen zijn van belang: 
Is er verschil tussen het stuifmeelverzamelgedrag van 
solitaire - en honingbijen 
op wilde en cultuurplanten? 
op planten die massaal of incidenteel aanwezig zijn? 
Voor de bepaling of een plant massaal of incidenteel 
aanwezig is, is een eigen definitie gebruikt, aangepast 
aan de plaatselijke omstandigheden? 
Verscheidenheid aan stuifmeel 
Welke verscheidenheid aan stuifmeel vinden we bij 
diverse soorten bijen? 
in het voorjaar tijdens de bloei van het koolzaad? 
in de zomer na de bloei van het koolzaad? 
hoe bloemvast zijn de onderzochte soorten? 
Voor het vaststellen van het gemiddelde van de in 
kleur gemengde stuifmeelklompjes van de honing- 
bijen werden twee klompjes per dag en per kleur 
onderzocht. De uitkomsten uit de onderzoeksgebie- 
den kwamen verregaand overeen. Van één gebied 
worden de resultaten in tabellen weergegeven. 
illustratie: Fieke Bos 
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
maandblad voor imkers juli - augustus 1997 
N A T U U R W A A R D E  
Tabel 1 
Tabel 1 geeft het gebruik door de bijen weer van de 
wilde - en de cultuurplanten. De hoogte van de staaf 
geeft het percentage van het binnengebrachte stuif- 
meel aan. De staaf zelf geeft de categorie aan. Er 
konden van 12 soorten solitaire bijen 51 stuifmeel- 
klompjes en van de honingbijen 22 klompjes geana- 
lyseerd worden. Van het stuifmeel dat afkomstig was 
van de cultuurplanten werd 72,4% door de honing- 
bijen verzameld en 46% door de solitaire bijen. Bij het 
stuifmeel van de wilde planten werd 27,6% door de 
honingbijen verzameld en 54% door de solitaire bijen. 
Tabel 2 
Voor een verder onderscheid van de voedselvoorkeur 
zijn de planten waarvan stuifmeel werd verzameld 
196 onderscheiden in massaal aanwezige en alleenstaande 
planten. De aantallen monsters komen overeen met 
die van de vorige tabel. Het stuifmeel van de honing- 
bijen was voor 75% afkomstig van massale drachten 
terwijl dit bij de solitaire bijen 35,6% was. Op alleen- 
staande planten verzamelden de solitaire bijen 644% 
van hun stuifmeel en de honingbijen 25%. 
Tabel 3 
Het bloeiende koolzaad bood in het voorjaar in het 
onderzochte gebied ogenschijnlijk het meeste 
stuifmeel aan. Er werden 6 monsters van honingbijen 
en 27 van solitaire bijen onderzocht. Zoals in tabel 3 
te zien is verzamelden de honingbijen vooral het 
stuifmeel van koolzaad en steenvruchten. Er werd 
stuifmeel binnengebracht van o.a. esdoorn, kervel, 
framboos en wilg. De kolom overige bevat o.a. stuif- 
Tabel 1 : Gebruik van wilde 
cultuurplanten 
Honingbijen i Solitaire bijen 
Cultuurplanten Wilde planten 
Tabel 2 : Stuifmeelopbrengst 
massale en incidentele drachten 
Honingbijen r Solitaire bijen 
80% 
60% 
40% 
20% 
0% 
Massale dracht Incidentek dracht 
meel van beuk, eik, mosterd en witte klaver. De 
stuifmeelpakketjes van de solitaire bijen bevatten 
naast koolzaad en steenvruchten ook stuifmeel van 
eik, longkruid, boerenjasmijn en paardekastanje. 
Tabel 3 : Stuifmeelopbrengst 
tijdens de bloei van het koolzaad 
50 
40 
30 
20 
1 o 
O 
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . 
maandblad voor imkers juli - augustus 1997 
Tabel 5 
Tabel 5 toont de stuifmeelopbrengst van honingbijen 
en solitaire bijen na de koolzaadbloei. Van de honing- 
bijen werden 16 monsters onderzocht en van de 
solitaire bijen 24. Honingbijen verzamelden het 
stuifmeel o.a. op mosterd, witte klaver, phacelia en 
màis. Van de totale hoeveelheid stuifmeel bleef het 
stuifmeel van esdoorn, melde en van dovenetel- 
soorten onder de 0,6%. Er werden ook twee soorten 
stuifmeel verzameld die niet gedetermineerd konden 
worden. Stuifmeel van muurpeper, dolle kervel, 
mariëtteklokje, ruigklokje, boerenwormkruid en gele 
kamille waren belangrijk voor de solitaire bijen. De 
twee laatste planten werden vooral door de op de 
composieten gespecialiseerde boerenwormkruidbij, 
Colletes daviesanus, bevlogen. 
De klokjesbloemen werden bezocht door de 
klokjesbij, chelostoma fuliginosum. 
N A T U U R W A A R D E  
Tabel 6 
Na de koolzaadbloei bevatte het stuifmeelspectrum 
van de bijen 20 plantensoorten (tabel 6). Acht soorten 
werden door de solitaire bijen gebruikt en ze kozen 
daarbij uitsluitend alleenstaande planten. Twaalf 
soorten werden door de honingbijen gebruikt. Hun 
stuifmeel kwam voor 41% (5) van massale- en voor 
58% (7) van alleenstaande planten. Er werden geen 
gezamenlijke stuifmeelbronnen vastgesteld. 
........................................................................................................................................................................................................................ 
Tabel 4 
Deze tabel verduidelijkt overeenkomst en verschil van 
de plantenkeuze van de bijen tijdens de bloei van het 
koolzaad. In deze tijd werd van 29 stuifmeelgevende 
plantensoorten 31% (9) gemeenschappelijk door de 
bijen benut. Daarvan was 66,7% dracht op massaal 
voorkomende en 33,3% dracht op incidenteel 
aanwezige planten. Van deze plantensoorten werd 
44% (13) alleen door de solitaire bijen benut. Dit 
waren alle alleenstaande planten. 24% (7) van de 
planten werd alleen door honingbijen bezocht. Het 
aandeel van alleen door honingbijen benutte stuif- 
meelbronnen bestond voor 28% uit massaal en voor 
72% uit alleenstaande planten. 
Als het stuifmeelaanbod groot is, zoals in het voorjaar, 
is concurrentie tussen honingbijen en solitaire bijen 
Tabel 4 : Plantenkeuze tijdens 
de  koolzaadbloei 
massale dracht i incidentele dracht 
gemeenschap- alleen alleen solitaire 
pelijke honingbijen bijen 
drachtplanten 
 
Tabel 5 : Stuifmeelopbrengst na 
de  koolzaadbloei 
overigen honingbijen isolitaire bijen 
onbekend B 
onbekend A 
mair 
wine klaver 
mosterd 
muurpeper 
braam 
mzenfamilie 
boterbloem 
phacelia 
basterdwederik 
composieten 
dolk kervel 
anjerfamilie 
klokjesfamilie 
koolzaad 
koolfamilie 
O 20 40 60 80 
om het stuifmeel vooral op de alleenstaande planten 
wel voorstelbaar, deze wordt waarschijnlijker als het 
stuifmeelaanbod beperkt is. 
Tabel 6 : Plantenkeuze na de  koolzaadbloei 
Massale dracht m Incidentele dracht 
60% 
40% 
20% 
0% 
gemeenschap- alleen alleen solitaire 
pelijke honingbijen bijen 
drachtplanten 
maandblad voor imkers juli - augustus 1997 
N A T U U R W A A R D E  
......................................................................................................................................................................................................................... 
Tabel 7a : Gemengde stuifmeellading Tabel 7b : Gemengde stuifmeelladingen 
bij honingbijen bij solitaire bijen 
gemengde ongemengde 
lading lading 
5% 28% 
1 
ongemengde lading gemengae iaaing 
95% 72% 
Tabel 7 
198 De bloemvastheid (tabel 7) werd bij de honingbijen 
vastgesteld aan de hand van 237 stuifmeelklompjes en 
29 van niet op één plantenfamilie gespecialiseerde 
solitaire bijen. Bij honingbijen was 4,6% van de 
stuifmeelklompjes samengesteld uit stuifmeel van 
verschillende soorten planten en bij de solitaire bijen 
was dat 72,4%. Er konden in dit gebied 16 soorten 
solitaire bijen worden gevonden. 
Discussie 
De resultaten tonen een verschillend haalgedrag bij 
solitaire- en honingbijen. In het voorjaar verzamelden 
de honingbijen vooral op massaal aanwezige planten. 
Stuifmeel van deze planten werd ook door solitaire 
bijen verzameld. Na de koolzaadbloei waren er in 
vergelijking met het voorjaar minder stuifmeelbron- 
nen. Geen enkele stuifmeeldracht werd door de 
solitaire bijen en de honingbijen gezamenlijk gebruikt. 
Het soortenspektrum van de solitaire bijen wordt 
gevormd door die soorten die op dat moment daar te 
vinden waren. Daarom moet de uitspraak niet als 
algemeen geldend gezien worden. Bovendien moet 
de structuur van het landschap en de drachtverhou- 
dingen van deze streek in aanmerking genomen 
worden. Op zoek naar voedsel bezoeken de solitaire 
bijen diverse planten en blijven volstrekt niet bij één 
goed opbrengende drachtbron zoals bijvoorbeeld de 
honingbij op kastanje of koolzaad. Uitzonderingen zijn 
daarbij de op plantenfamilies gespecialiseerde 
soorten. 
Bij een gezamenlijk benutte voedselbron kan in het 
algemeen concurrentie zowel tussen verschillende 
soorten bijen als ook tussen de bijen van één soort 
niet uitgesloten worden. Dit is vooral zo als het aantal 
individuen van een soort zo groot is dat de behoefte 
aan stuifmeel het aanbod aan stuifmeel in dat gebied 
...................................................................................................... 
benadert. Afhankelijk van voedselbehoefte en 
lichamelijke aanpassingen aan de waardplanten kan 
voedselconcurrentie in verschillende mate aanwezig 
zijn. Morfologische aanpassingen zoals bijvoorbeeld 
een verschillende tonglengte van de bijensoorten, 
voedselspecialisatie, de behoefte aan speciale 
nestgelegenheid, vliegactiviteit op een verschillende 
tijd van de dag wijzen op strategieën om concurrentie 
te  vermijden. De verzamelactiviteit, het vliegen van 
solitaire bijen op speciale drachten kunnen in elk geval 
concurrentie verminderen. Om een uitspraak te  
kunnen doen over de concurrentie tussen meerdere 
soorten bijen is het nodig de vele factoren die bijdra- 
gen aan het aanwezig zijn van een soort in beschou- 
wing te nemen. Jarenlang lopende onderzoeken, 
waarbij ook veranderingen in de populatiegrootte 
beschouwd worden, kunnen duidelijkheid geven. Het 
aanwezig zijn van solitaire bijen moet daarbij met en 
zonder honingbijen worden waargenomen. 
Uitgaande van de resultaten van dit onderzoek kan 
vastgesteld worden dat voedselconcurrentie kan 
Zijdebij (ook wel boerenwonnkruidbij genoemd) op 
boerenwormkruid). Foto R van Breugel, 
maandblad wor imkers juli augustus 1997 
bestaan. Vooral in het vroege voorjaar op de eerste 
stuifmeelleveranciers zoals bijvoorbeeld wilg en in de 
zomer bij het ontbreken van een grote dracht. 
Voor de onderzochte solitaire bijen in dit gebied was 
de flora klaarblijkelijk toereikend en een voedsel- 
concurrentie met behulp van de door ons gebruikte 
methode niet aantoonbaar. Met betrekking tot andere 
I gebieden moeten ecologische omstandigheden 
l beschouwd worden. De teruggang van de solitaire 
1 bijen kan aan een gebrek aan nestgelegenheid en aan 
1 een geringer aantal soorten planten te wijten zijn, 
beide worden veroorzaakt door het gebruik van het 
i gebied en in de agrarische teeltmethoden. 
Deze bijdrage is een door M.J. van lersel vertaalde 
bewerking van het artikel 'Untersuchungen zur 
Nahrungskonkurrenz' verschenen in Deutsches Bienen 
Journal 97(1): 26-27 (1997). De bij het artikel 
behorende lijst met planten, solitaire bijen en 
literatuur is voor de belangstellende lezer bij de 
redactie verkrijgbaar. 
Actie Vlinderstichting 
voor behoud vlinders 
De mooiste vlinderplekjes van Nederland 
Deze zomer organiseert De Vlinderstichting 'De grote 
zomer vlinderactie'. Het doel van de actie is: mensen 
laten genieten van de mooie vlinders in ons land- 
schap. Voor deze actie zijn de beste vlinderplekjes van 
Nederland geselecteerd. In bepaalde gebieden zijn 
wandel- enlof fietsroutes uitgezet. Veel routes lopen 
door terreinen van Staatsbosbeheer of Natuur- 
monumenten of door andere natuurgebieden. Langs 
de routes komt u verschillende soorten Nederlandse 
dagvlinders tegen, zowel heel gewone als heel 
bijzondere. Ook ziet u, afhankelijk van het seizoen, 
steeds andere vlinders. Genoeg kansen om volop te 
genieten van een natuur met vlinders! 
Routekaartjes 
De routekaartjes zijn te koop bij de kantoren van de 
ANWB en de W. U kunt ze ook bij de Vlinder- 
stichting in Wageningen bestellen. De routekaartjes 
zijn het hele seizoen te gebruiken. Er zijn 29 ver- 
schillende routes en de kaartjes kosten f5,OO per stuk. 
De opbrengst van de actie is bestemd voor het 
vlinderherstelfonds. 
Adres van de De Vlinderstichting: Postbus 506, 
6700 AM Wageningen, 031 7-467346; fax 031 7-420296 
Levering tot 1 oktober 1997 
Eiland-gepaarde koningin: f 118,- (verz. inbegrepen) 
Stand-gepaarde koningin: f 52,- (verz. inbegrepen) 
Buckfast Denmark 
telefoon: 00 45 53 56 18 10 
DK-4291 Ruds Vedby fax: 00 45 53 56 18 40 
maandblad voor imkers juli - augustus 1997 1 


Onderzoek naar voedselconcurrentie

https://library.wur.nl/ojs/index.php/bijenhouden/article/download/11329/10832

Onderzoek naar voedselconcurrentie

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen UR (University & Research Centre): Publication System