Steden, R. van

DSpace at VU

Stille ideologie in positief perspectief
Hoe geloof en idealen bijdragen aan een veiliger samenleving
Ronald van Steden
Deze bijdrage bevat een kritische reflectie op het idee van ‘stille ideologieën’ in de
samenleving. Het centrale argument is dat dergelijke ideologieën en geloofsovertui‐
gingen niet alleen negatief, maar ook positief kunnen uitpakken. Het thema veilig‐
heid fungeert hierbij als illustratie.
Inleiding
Of mensen nu nostalgisch terugverlangen naar de zekerheden van weleer of zich
juist juichend van allerlei knellende banden hebben bevrijd, het algemene gevoe‐
len is dat ‘Grote’ (alomvattende) ideologieën en geloofsovertuigingen hun maat‐
schappelijke zeggingskracht wel hebben verloren. De tijd dat je tot de gerefor‐
meerde kerk behoorde en daarom ARP stemde, je kinderen naar een School met
de Bijbel stuurde en je boodschappen bij de protestants-christelijke kruidenier
deed, ligt inmiddels geruime tijd achter ons. Toegegeven, het geschetste beeld is
nogal zwart-wit. Net zoals de andere ‘zuilen’, zoals dat in ons land heette, was de
protestantse zuil lang niet zo hecht als dit plaatje doet vermoeden. Er heerste een
behoorlijke onderlinge verdeeldheid. Ook sloten christelijke en socialistische idea‐
len, ofschoon in gescheiden zuilen ondergebracht, elkaar niet wederzijds uit. De
vaak aangenomen oppermacht van zuilen verdient dus nuance (Van Dam, 2011).
Tegelijk vormden zij een belangrijke basis onder het Nederland van de twintigste
eeuw. Die basis is gedurende de afgelopen decennia aan het schuiven geraakt.
Van Montfort, Michels en Van Dooren geven in de inleiding van dit thema‐
nummer1 terecht aan dat het aftakelen van de oude en ‘luide’ Grote Verhalen niet
inhoudt dat we in een ideologisch vacuüm zijn beland. Integendeel, de samen‐
leving bestaat uit tal van kleine verhalen die meestal ‘stil’ (onuitgesproken) blij‐
ven. Zulke verhalen worden als vanzelfsprekend waar beoordeeld en krijgen bijge‐
volg weinig of geen tegenspraak. Denk bijvoorbeeld aan de langdurige impliciete
aanname dat een multiculturele samenleving zou leiden tot onderlinge vermen‐
ging, begrip en tolerantie. Inmiddels hebben onder meer Fortuyn, Hirsi Ali en
Wilders hier op een niet misverstane manier kritiek op geleverd. Met andere
woorden: het te lang stil blijven van assumpties die in stille ideologieën besloten
liggen, kunnen ondermijnend werken voor de politieke en maatschappelijke orde.
Van Montfort, Michels en Van Dooren maken met hun analyses een belangrijk
punt. Wel leggen zij de meeste nadruk op allerlei negatieve consequenties, zoals
1 Zie ook hun in 2012 bij Boom Lemma uitgevers verschenen bundel Stille ideologie: Onderstromen
in beleid en bestuur.
Bestuurskunde 2013 (22) 2 23
Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209
Ronald van Steden
uitholling van legitimiteit, cynisme en uitsluiting, die te lang onbesproken geble‐
ven ‘stille’ ideologieën hebben. Niettemin kunnen er achter kleine en stille verha‐
len ook mensbeelden, maatschappelijke idealen en zelfs geloof schuilgaan die een
positieve bijdrage leveren aan de samenleving. Zulke normatieve visies zetten
sociale vraagstukken in een nieuw perspectief dat tegenwicht kan bieden aan de
negatieve uitkomsten van een stille, maar ook luide, ideologie. Ik illustreer mijn
argument met voorbeelden uit het lokale veiligheidsveld (Van Steden & Hoog‐
land, 2013). Alvorens hiertoe over te gaan sta ik stil bij de rol van geloof, idealen
en mensbeelden in de samenleving.
Geloof, idealen en mensbeelden
In 2006 publiceerde de beroemde filosoof Habermas een artikel waarin hij het
concept ‘post-seculiere samenleving’ introduceert. Hiermee bedoelt Habermas
dat, in weerwil van secularisering en (terechte) religiekritiek, geloofsovertuigin‐
gen in de samenleving serieus moeten worden genomen. Geloof, zo stelt hij, is
meer dan een doctrine. Geloven is verbonden met wat mensen identiteit en
levensenergie geeft. Zij handelen dagelijks op basis van hun levensovertuigingen
die zij niet zomaar thuis kunnen laten. Derhalve moeten fundamentele uitgangs‐
punten van een ‘neutraal’ publiek domein niet worden verward met het verban‐
nen van geloof en religie achter de voordeur. Neutraal betekent juist dat er voor
alle stemmen, religieuze stemmen incluis, plek moet zijn in de samenleving. Dat
brengt onvermijdelijk onenigheid met zich mee, maar dit kan geen kwaad wan‐
neer mensen onderling blijven communiceren, zich serieus in elkaars standpun‐
ten willen verdiepen en hun persoonlijke overtuigen tussen haakjes durven zetten
in het volle bewustzijn van de pluriformiteit aan stemmen die om hen heen klin‐
ken.
Geloof en religie kunnen een politiek-ideologische kant hebben die in potentie
gevaarlijk is. De soms afgrijselijke daden van extremistische moslims, maar denk
eveneens aan militante christenen en joden, zijn daar pijnlijke illustraties van.
Tegelijk geeft geloof ook zin en betekenis aan ons leven; het beantwoordt aan de
diep menselijke behoefte te zoeken naar doel en verbondenheid vanuit idealen en
verbeelding die aanzetten tot maatschappelijk engagement. Veel minder dan in de
verzuilde tijd kleuren puur christelijke – protestantse of katholieke – geloofsover‐
tuiging het handelen van mensen. Derhalve spreekt Van den Brink (2012) liever
over ‘het Hogere’ dat mensen niet per se op de smalle manier van kerkelijke
dogma’s en/of een persoonlijke relatie met God associëren. Velen maken eerder
verbinding met vrijzinniger vormen van spiritualiteit en vitalistische waarden die
verwijzen naar ambigue noties zoals intuïtie, kracht, bezieling en saamhorigheid.
Het zijn evenwel noties die cruciaal blijken voor een gelukkig en betekenisvol
leven.
Kenmerkend voor de hang naar het hogere die meerdere onderzoekers hebben
opgetekend, is dat er een sociaal mensbeeld achter schuilgaat. Zo betoogt Borg‐
man (2009) dat mensen niet kunnen leven zonder het geloof dat anderen de
moeite waard zijn. Sterker nog, voor een op de toekomst gerichte politiek is
24 Bestuurskunde 2013 (22) 2
Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209
Stille ideologie in positief perspectief
geloof noodzakelijk, want allerlei mensen zetten zich vanuit hun idealen voor
algemene belangen in. Borgman wijst in zijn boek op vrijwilligers die hun werk
‘om niet’ doen, maar ook op bevlogen en toegewijde professionals. Anders gezegd:
ideologieën en geloofsovertuigingen, tegenwoordig vaak impliciet en stilzwijgend
aanwezig, hebben de potentie een perspectief te bieden dat meer op vertrouwen
en gemeenschapszin is gericht dan pessimistische beschouwingen over egoïsti‐
sche en rationeel-calculerende burgers ons voorspiegelen. Mensen zien de samen‐
leving niet slechts als een vat vol autonome individuen. Samen leven is eveneens
een geschenk waaraan zij gehoor en gestalte willen geven. De kakofonie aan visies
die daarbij hoort, geneert een positieve dynamiek die betekenis geeft aan het
publieke domein.
Securitas en certitudo
Wat zegt het voorgaande over hoe we naar maatschappelijke vraagstukken kun‐
nen kijken? Neem het thema veiligheid dat ons land al ruim een decennium in
zijn greep houdt. Kernachtig kun je de stille, maar inmiddels almaar luider ver‐
woorde ideologie van veiligheid als volgt samenvatten: de overheid moet haar
onderdanen zoveel mogelijk onder controle houden (Garland, 2001). In concreto
betekent dit het erbij betrekken van steeds meer partijen die zijn gericht op regu‐
lering en disciplinering, het invoeren van allerlei verboden en geboden, uitbrei‐
dende politiebevoegdheden, langere gevangenisstraffen, minder clementie met
daders en meer met slachtoffers, een emotionele politieke toon die een mantra
van ‘schoon, heel en veilig’ belooft, uitsluiting van ‘potsenmakers’ (daklozen, ille‐
galen, hangjongeren) die overlast veroorzaken, het installeren van bewakings‐
camera’s, hekken en sloten, en ga zo maar door.
In een essay uit 2004 interpreteert Gregersen deze beweging richting een controle‐
samenleving als het streven naar securitas – het Latijnse woord voor een type vei‐
ligheid dat mensen ‘verdienen’ door zich aan de regels te houden. Mensen die
afwijken van de gestelde norm, worden daardoor al snel als ongewenst of zelfs
gevaarlijk gezien. Securitas stoelt, kortom, op onderling wantrouwen. Hiertegen‐
over plaatst Gregersen certitudo: Latijn voor een type veiligheid dat samenvalt
met een ten diepste irrationele zekerheid die mensen voelen door de ervaring
opgenomen te zijn in een groter en henzelf transcenderend geheel: het Hogere.2
Opmerkelijk genoeg verwerpt Gregersen securitas uiteindelijk als iets illusoirs.
Honderd procent veiligheid is een utopie (zie ook Boutellier, 2002). Mensen blij‐
ven kwetsbare wezens – ‘een ongeluk zit in een klein hoekje’ luidt het bekende
spreekwoord dan ook.
Spannend genoeg betekent Gregersens aandacht voor certitudo dat veiligheid,
naast bescherming tegen gevaar, tevens duidt op vertrouwen, durf en moed. We
2 Ik wil graag prof. dr. Jan Hoogland, bijzonder hoogleraar christelijke filosofie aan de Universiteit
Twente, bedanken voor zijn bijdrage aan de gedachtevorming over securitas en certitudo. Naast
zijn functie als bijzonder hoogleraar is Hoogland ook lector aan de Gereformeerde Hogeschool
Zwolle en is hij als medewerker verbonden aan de afdeling Bestuurswetenschappen en Politicolo‐
gie van de Vrije Universiteit Amsterdam.
Bestuurskunde 2013 (22) 2 25
Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209
Ronald van Steden
moeten accepteren dat controlemaatregelen hun grenzen kennen. Leven, je voor
anderen inzetten en aan de samenleving bijdragen is nooit zonder risico’s. Voor
alle helderheid: securitas en certitudo staan niet diametraal tegenover elkaar.
Overal maar blind op vertrouwen zou roekeloos zijn. Het zorgelijke is echter dat
de hedendaagse ideologie achter veiligheid op den duur leidt tot een ‘sacralisering
van securitas’ (Arends, 2008, p. 277): we kunnen niet meer anders denken en han‐
delen dan in termen van controlemaatregelen. Een besef van certitudo zorgt voor
een evenwichtiger kijk op veiligheid. Het maakt mensen sensitief voor een per‐
spectief dat niet op wantrouwen, maar op vertrouwen is gericht. Dit perspectief
sluit ook beter aan bij de oorspronkelijke betekenis van veiligheid. Etymologisch
is veiligheid nauw verbonden met het Middelnederduitse ‘velich’ en het Oudfriese
‘felig’, woorden die allebei ‘trouw’, ‘dierbaar’ en ‘vriendelijk’ betekenen (Van Zuij‐
len, 2008, p. 12). Veiligheid heeft positievere connotaties dan politici, weten‐
schappers en journalisten vaak beweren.
Drie voorbeelden
Een eerste voorbeeld3 van hoe aandacht voor certitudo praktisch gestalte krijgt, en
daarmee een tegenwicht biedt aan de dominante veiligheidsideologie van securi‐
tas, is het werk dat straatpastors in Nederlandse steden verrichten. Naast de poli‐
tie die straatverboden oplegt en hulpverleners die overlastgevende daklozen graag
in opvang- en afkickklinieken opnemen, zijn straatpastors vooral bij hen aanwe‐
zig. Present zijn en veiligheid – lees: geborgenheid – bieden, zijn zodoende doelen
in zichzelf die hopelijk ook kunnen bijdragen aan het herstel van relaties tussen
daklozen en hun directe omgeving. Menselijk contact staat voorop. De aanpak
van straatpastors diskwalificeert hiermee geenszins de bijdragen die politie‐
mensen en hulpverleners aan veiligheid leveren, maar geeft er een extra – op
geestelijke zorg – gerichte dimensie aan.
Voorbeeld twee betreft Exodus Nederland, een stichting die (ex-)gedetineerden
helpt terug te keren in de maatschappij door het vinden van werk, een woning en
een wederhelft (in bredere zin: sociale netwerken). Als gemeenschappen bereid en
in staat zijn gedetineerden weer in hun midden op te nemen, vermindert dat de
recidivecijfers. Andersom geredeneerd: hoe meer de samenleving gedetineerden
isoleert, hoe waarschijnlijker het is dat zij weer over de schreef zullen gaan.
Zwaarder en langer straffen leidt dus lang niet altijd tot lagere criminaliteits‐
cijfers. Wat, ondanks tegenslagen en teleurstellingen die mogelijk zijn, beter
werkt, is gedetineerden te begeleiden in het hervinden van hun eigenwaarde,
zodat zij opnieuw gemotiveerd raken een verantwoordelijk lid van de samenleving
te worden.
Tot slot is de stichting Restorative Justice Nederland in ons land actief. Deze
stichting zet zich in voor het bevorderen van conflictbemiddeling en herstelrecht
binnen de justitiële keten. Centraal staat dat dader, slachtoffer en de gemeen‐
3 Ik dank Bernadette van Dijk (straatpastor in Amersfoort), Rien Timmer (directeur van Exodus)
en Gert Jan Slump (werkzaam bij Restorative Justice Nederland) voor hun openhartige gesprek‐
ken.
26 Bestuurskunde 2013 (22) 2
Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209
Stille ideologie in positief perspectief
schap weer nader tot elkaar moeten worden gebracht. Compassie en barmhartig‐
heid zijn sleutelwoorden, die overigens iets anders impliceren dan een softe
houding jegens misdadigers. Verantwoordelijkheid nemen en (financiële) vergoe‐
dingen uitkeren als uitkomst van mediation kan uiterst confronterend zijn.
Bovendien blijft onverminderd overeind dat de rechter additionele sancties aan
een dader kan opleggen. Of abstracter uitgelegd: certitudo en securitas behoren als
communicerende vaten te functioneren. Het veronachtzamen van een verlangen
naar certitudo dat zich schuilhoudt achter ons streven naar securitas, werkt echter
contraproductief, omdat ‘te veel’ (Zedner, 2003) veiligheid op termijn de vrijheid
en het geluk van mensen ernstig gaat beperken.
Conclusie
Nu de Grote Verhalen dood zijn verklaard, hebben zich talloze kleine en stille ver‐
halen in onze samenleving genesteld. Het zijn micro-ideologieën die bepalend zijn
voor de richting van beleid, maar door hun onuitgesproken karakter (onbedoeld)
ongewenste gevolgen hebben. Een te groot geloof in de multiculturele samen‐
leving ondermijnde bijvoorbeeld het vertrouwen in de overheid. Hoewel stille ide‐
ologieën inderdaad tot negatieve maatschappelijke consequenties aanleiding kun‐
nen geven, heeft deze bijdrage stilgestaan bij de positieve kracht van ideologie
– en breder: geloof – van waaruit mensen een ander perspectief op sociale vraag‐
stukken openen. Naar analogie van het thema veiligheid: naast controle (securi‐
tas) zijn zekerheid en vertrouwen (certitudo) die mensen ontlenen aan een inbed‐
ding in Het Hogere – God, het Al, de Samenleving – minstens zo relevant, omdat
zij zo tot andere oplossingsrichtingen voor problemen komen. Juist de stille ideo‐
logie van certitudo, dat de nadruk legt op geborgenheid en vertrouwen, is een wel‐
kome tegenstem op het moment dat politici de repressieve ideologie van securitas
luid laten klinken.
Literatuur
Arends, J. F. M. (2008). From Homer to Hobbes and beyond – aspects of ‘security’ in the
European tradition. In H.G. Brauch et al. (Eds.), Globalization and environmental chal‐
lenges: Reconceptualizing security in the 21st century (pp. 263-277). Berlijn/Heidelberg:
Springer.
Borgman, E. (2009). Overlopen naar de barbaren: Het publieke belang van religie en christen‐
dom. Kampen: Klement.
Boutellier, H. (2002). De veiligheidsutopie: Hedendaags onbehagen en verlangen rondom mis‐
daad en straf. Den Haag: Boom Juridische uitgevers.
Brink, G. van den (Red.) (2012). De lage landen en het hogere: De betekenis van geestelijke
beginselen in het moderne bestaan. Amsterdam: Amsterdam University Press.
Dam, P. van (2011). Staat van verzuiling: Over een Nederlandse mythe. Amsterdam: Wereld‐
bibiliotheek.
Garland, D. (2001). The culture of control: Crime and social order in contemporary society.
Oxford: Oxford University Press.
Bestuurskunde 2013 (22) 2 27
Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209
Ronald van Steden
Gregersen, N. (2004). Risk and religious certainty: conflict or coalition? Tidskriftet Politik,
8(1), 22-32.
Habermas, J. (2006). Religion in the public sphere. European Journal of Philosophy, 14(1),
1-25.
Steden, R. van, & Hoogland, J. (Red.) (2013). In vertrouwen leven: Tegendraadse beschouwin‐
gen over veiligheid. Amsterdam: Buijten & Schipperheijn.
Zedner, L. (2003). Too much security? Journal of the Sociology of Law, 31(3), 155-184.
Zuijlen, R. W. van (2008). Veiligheid als opdracht: Een onderzoek naar veiligheid als fundamen‐
teel recht en als positieve verplichting van de staat in het licht van de politietaak tot straf‐
rechtelijke rechtshandhaving. Nijmegen: Wolf Legal Publishers (proefschrift Erasmus
Universiteit).
28 Bestuurskunde 2013 (22) 2
Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209


Stille ideologie in positief perspectief: hoe geloof en idealen bijdragen aan een veilige samenleving

van Steden, R.

VU Research Portal

VU Research PortalStille ideologie in positief perspectief: hoe geloof en idealen bijdragen aan een veiligesamenlevingvan Steden, R.published inBestuurskunde2013document versionPublisher's PDF, also known as Version of recordLink to publication in VU Research Portalcitation for published version (APA)van Steden, R. (2013). Stille ideologie in positief perspectief: hoe geloof en idealen bijdragen aan een veiligesamenleving. Bestuurskunde, 22(1), 133-138.General rightsCopyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright ownersand it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.            • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research.            • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain            • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal ?Take down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.E-mail address:vuresearchportal.ub@vu.nlDownload date: 13. Sep. 2021Stille ideologie in positief perspectiefHoe geloof en idealen bijdragen aan een veiliger samenlevingRonald van StedenDeze bijdrage bevat een kritische reflectie op het idee van ‘stille ideologieën’ in desamenleving. Het centrale argument is dat dergelijke ideologieën en geloofsovertui‐gingen niet alleen negatief, maar ook positief kunnen uitpakken. Het thema veilig‐heid fungeert hierbij als illustratie.InleidingOf mensen nu nostalgisch terugverlangen naar de zekerheden van weleer of zichjuist juichend van allerlei knellende banden hebben bevrijd, het algemene gevoe‐len is dat ‘Grote’ (alomvattende) ideologieën en geloofsovertuigingen hun maat‐schappelijke zeggingskracht wel hebben verloren. De tijd dat je tot de gerefor‐meerde kerk behoorde en daarom ARP stemde, je kinderen naar een School metde Bijbel stuurde en je boodschappen bij de protestants-christelijke kruidenierdeed, ligt inmiddels geruime tijd achter ons. Toegegeven, het geschetste beeld isnogal zwart-wit. Net zoals de andere ‘zuilen’, zoals dat in ons land heette, was deprotestantse zuil lang niet zo hecht als dit plaatje doet vermoeden. Er heerste eenbehoorlijke onderlinge verdeeldheid. Ook sloten christelijke en socialistische idea‐len, ofschoon in gescheiden zuilen ondergebracht, elkaar niet wederzijds uit. Devaak aangenomen oppermacht van zuilen verdient dus nuance (Van Dam, 2011).Tegelijk vormden zij een belangrijke basis onder het Nederland van de twintigsteeeuw. Die basis is gedurende de afgelopen decennia aan het schuiven geraakt.Van Montfort, Michels en Van Dooren geven in de inleiding van dit thema‐nummer1 terecht aan dat het aftakelen van de oude en ‘luide’ Grote Verhalen nietinhoudt dat we in een ideologisch vacuüm zijn beland. Integendeel, de samen‐leving bestaat uit tal van kleine verhalen die meestal ‘stil’ (onuitgesproken) blij‐ven. Zulke verhalen worden als vanzelfsprekend waar beoordeeld en krijgen bijge‐volg weinig of geen tegenspraak. Denk bijvoorbeeld aan de langdurige implicieteaanname dat een multiculturele samenleving zou leiden tot onderlinge vermen‐ging, begrip en tolerantie. Inmiddels hebben onder meer Fortuyn, Hirsi Ali enWilders hier op een niet misverstane manier kritiek op geleverd. Met anderewoorden: het te lang stil blijven van assumpties die in stille ideologieën beslotenliggen, kunnen ondermijnend werken voor de politieke en maatschappelijke orde.Van Montfort, Michels en Van Dooren maken met hun analyses een belangrijkpunt. Wel leggen zij de meeste nadruk op allerlei negatieve consequenties, zoals1 Zie ook hun in 2012 bij Boom Lemma uitgevers verschenen bundel Stille ideologie: Onderstromenin beleid en bestuur.Bestuurskunde 2013 (22) 2 23Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209Ronald van Stedenuitholling van legitimiteit, cynisme en uitsluiting, die te lang onbesproken geble‐ven ‘stille’ ideologieën hebben. Niettemin kunnen er achter kleine en stille verha‐len ook mensbeelden, maatschappelijke idealen en zelfs geloof schuilgaan die eenpositieve bijdrage leveren aan de samenleving. Zulke normatieve visies zettensociale vraagstukken in een nieuw perspectief dat tegenwicht kan bieden aan denegatieve uitkomsten van een stille, maar ook luide, ideologie. Ik illustreer mijnargument met voorbeelden uit het lokale veiligheidsveld (Van Steden & Hoog‐land, 2013). Alvorens hiertoe over te gaan sta ik stil bij de rol van geloof, idealenen mensbeelden in de samenleving.Geloof, idealen en mensbeeldenIn 2006 publiceerde de beroemde filosoof Habermas een artikel waarin hij hetconcept ‘post-seculiere samenleving’ introduceert. Hiermee bedoelt Habermasdat, in weerwil van secularisering en (terechte) religiekritiek, geloofsovertuigin‐gen in de samenleving serieus moeten worden genomen. Geloof, zo stelt hij, ismeer dan een doctrine. Geloven is verbonden met wat mensen identiteit enlevensenergie geeft. Zij handelen dagelijks op basis van hun levensovertuigingendie zij niet zomaar thuis kunnen laten. Derhalve moeten fundamentele uitgangs‐punten van een ‘neutraal’ publiek domein niet worden verward met het verban‐nen van geloof en religie achter de voordeur. Neutraal betekent juist dat er vooralle stemmen, religieuze stemmen incluis, plek moet zijn in de samenleving. Datbrengt onvermijdelijk onenigheid met zich mee, maar dit kan geen kwaad wan‐neer mensen onderling blijven communiceren, zich serieus in elkaars standpun‐ten willen verdiepen en hun persoonlijke overtuigen tussen haakjes durven zettenin het volle bewustzijn van de pluriformiteit aan stemmen die om hen heen klin‐ken.Geloof en religie kunnen een politiek-ideologische kant hebben die in potentiegevaarlijk is. De soms afgrijselijke daden van extremistische moslims, maar denkeveneens aan militante christenen en joden, zijn daar pijnlijke illustraties van.Tegelijk geeft geloof ook zin en betekenis aan ons leven; het beantwoordt aan dediep menselijke behoefte te zoeken naar doel en verbondenheid vanuit idealen enverbeelding die aanzetten tot maatschappelijk engagement. Veel minder dan in deverzuilde tijd kleuren puur christelijke – protestantse of katholieke – geloofsover‐tuiging het handelen van mensen. Derhalve spreekt Van den Brink (2012) lieverover ‘het Hogere’ dat mensen niet per se op de smalle manier van kerkelijkedogma’s en/of een persoonlijke relatie met God associëren. Velen maken eerderverbinding met vrijzinniger vormen van spiritualiteit en vitalistische waarden dieverwijzen naar ambigue noties zoals intuïtie, kracht, bezieling en saamhorigheid.Het zijn evenwel noties die cruciaal blijken voor een gelukkig en betekenisvolleven.Kenmerkend voor de hang naar het hogere die meerdere onderzoekers hebbenopgetekend, is dat er een sociaal mensbeeld achter schuilgaat. Zo betoogt Borg‐man (2009) dat mensen niet kunnen leven zonder het geloof dat anderen demoeite waard zijn. Sterker nog, voor een op de toekomst gerichte politiek is24 Bestuurskunde 2013 (22) 2Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209Stille ideologie in positief perspectiefgeloof noodzakelijk, want allerlei mensen zetten zich vanuit hun idealen vooralgemene belangen in. Borgman wijst in zijn boek op vrijwilligers die hun werk‘om niet’ doen, maar ook op bevlogen en toegewijde professionals. Anders gezegd:ideologieën en geloofsovertuigingen, tegenwoordig vaak impliciet en stilzwijgendaanwezig, hebben de potentie een perspectief te bieden dat meer op vertrouwenen gemeenschapszin is gericht dan pessimistische beschouwingen over egoïsti‐sche en rationeel-calculerende burgers ons voorspiegelen. Mensen zien de samen‐leving niet slechts als een vat vol autonome individuen. Samen leven is eveneenseen geschenk waaraan zij gehoor en gestalte willen geven. De kakofonie aan visiesdie daarbij hoort, geneert een positieve dynamiek die betekenis geeft aan hetpublieke domein.Securitas en certitudoWat zegt het voorgaande over hoe we naar maatschappelijke vraagstukken kun‐nen kijken? Neem het thema veiligheid dat ons land al ruim een decennium inzijn greep houdt. Kernachtig kun je de stille, maar inmiddels almaar luider ver‐woorde ideologie van veiligheid als volgt samenvatten: de overheid moet haaronderdanen zoveel mogelijk onder controle houden (Garland, 2001). In concretobetekent dit het erbij betrekken van steeds meer partijen die zijn gericht op regu‐lering en disciplinering, het invoeren van allerlei verboden en geboden, uitbrei‐dende politiebevoegdheden, langere gevangenisstraffen, minder clementie metdaders en meer met slachtoffers, een emotionele politieke toon die een mantravan ‘schoon, heel en veilig’ belooft, uitsluiting van ‘potsenmakers’ (daklozen, ille‐galen, hangjongeren) die overlast veroorzaken, het installeren van bewakings‐camera’s, hekken en sloten, en ga zo maar door.In een essay uit 2004 interpreteert Gregersen deze beweging richting een controle‐samenleving als het streven naar securitas – het Latijnse woord voor een type vei‐ligheid dat mensen ‘verdienen’ door zich aan de regels te houden. Mensen dieafwijken van de gestelde norm, worden daardoor al snel als ongewenst of zelfsgevaarlijk gezien. Securitas stoelt, kortom, op onderling wantrouwen. Hiertegen‐over plaatst Gregersen certitudo: Latijn voor een type veiligheid dat samenvaltmet een ten diepste irrationele zekerheid die mensen voelen door de ervaringopgenomen te zijn in een groter en henzelf transcenderend geheel: het Hogere.2Opmerkelijk genoeg verwerpt Gregersen securitas uiteindelijk als iets illusoirs.Honderd procent veiligheid is een utopie (zie ook Boutellier, 2002). Mensen blij‐ven kwetsbare wezens – ‘een ongeluk zit in een klein hoekje’ luidt het bekendespreekwoord dan ook.Spannend genoeg betekent Gregersens aandacht voor certitudo dat veiligheid,naast bescherming tegen gevaar, tevens duidt op vertrouwen, durf en moed. We2 Ik wil graag prof. dr. Jan Hoogland, bijzonder hoogleraar christelijke filosofie aan de UniversiteitTwente, bedanken voor zijn bijdrage aan de gedachtevorming over securitas en certitudo. Naastzijn functie als bijzonder hoogleraar is Hoogland ook lector aan de Gereformeerde HogeschoolZwolle en is hij als medewerker verbonden aan de afdeling Bestuurswetenschappen en Politicolo‐gie van de Vrije Universiteit Amsterdam.Bestuurskunde 2013 (22) 2 25Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209Ronald van Stedenmoeten accepteren dat controlemaatregelen hun grenzen kennen. Leven, je vooranderen inzetten en aan de samenleving bijdragen is nooit zonder risico’s. Vooralle helderheid: securitas en certitudo staan niet diametraal tegenover elkaar.Overal maar blind op vertrouwen zou roekeloos zijn. Het zorgelijke is echter datde hedendaagse ideologie achter veiligheid op den duur leidt tot een ‘sacraliseringvan securitas’ (Arends, 2008, p. 277): we kunnen niet meer anders denken en han‐delen dan in termen van controlemaatregelen. Een besef van certitudo zorgt vooreen evenwichtiger kijk op veiligheid. Het maakt mensen sensitief voor een per‐spectief dat niet op wantrouwen, maar op vertrouwen is gericht. Dit perspectiefsluit ook beter aan bij de oorspronkelijke betekenis van veiligheid. Etymologischis veiligheid nauw verbonden met het Middelnederduitse ‘velich’ en het Oudfriese‘felig’, woorden die allebei ‘trouw’, ‘dierbaar’ en ‘vriendelijk’ betekenen (Van Zuij‐len, 2008, p. 12). Veiligheid heeft positievere connotaties dan politici, weten‐schappers en journalisten vaak beweren.Drie voorbeeldenEen eerste voorbeeld3 van hoe aandacht voor certitudo praktisch gestalte krijgt, endaarmee een tegenwicht biedt aan de dominante veiligheidsideologie van securi‐tas, is het werk dat straatpastors in Nederlandse steden verrichten. Naast de poli‐tie die straatverboden oplegt en hulpverleners die overlastgevende daklozen graagin opvang- en afkickklinieken opnemen, zijn straatpastors vooral bij hen aanwe‐zig. Present zijn en veiligheid – lees: geborgenheid – bieden, zijn zodoende doelenin zichzelf die hopelijk ook kunnen bijdragen aan het herstel van relaties tussendaklozen en hun directe omgeving. Menselijk contact staat voorop. De aanpakvan straatpastors diskwalificeert hiermee geenszins de bijdragen die politie‐mensen en hulpverleners aan veiligheid leveren, maar geeft er een extra – opgeestelijke zorg – gerichte dimensie aan.Voorbeeld twee betreft Exodus Nederland, een stichting die (ex-)gedetineerdenhelpt terug te keren in de maatschappij door het vinden van werk, een woning eneen wederhelft (in bredere zin: sociale netwerken). Als gemeenschappen bereid enin staat zijn gedetineerden weer in hun midden op te nemen, vermindert dat derecidivecijfers. Andersom geredeneerd: hoe meer de samenleving gedetineerdenisoleert, hoe waarschijnlijker het is dat zij weer over de schreef zullen gaan.Zwaarder en langer straffen leidt dus lang niet altijd tot lagere criminaliteits‐cijfers. Wat, ondanks tegenslagen en teleurstellingen die mogelijk zijn, beterwerkt, is gedetineerden te begeleiden in het hervinden van hun eigenwaarde,zodat zij opnieuw gemotiveerd raken een verantwoordelijk lid van de samenlevingte worden.Tot slot is de stichting Restorative Justice Nederland in ons land actief. Dezestichting zet zich in voor het bevorderen van conflictbemiddeling en herstelrechtbinnen de justitiële keten. Centraal staat dat dader, slachtoffer en de gemeen‐3 Ik dank Bernadette van Dijk (straatpastor in Amersfoort), Rien Timmer (directeur van Exodus)en Gert Jan Slump (werkzaam bij Restorative Justice Nederland) voor hun openhartige gesprek‐ken.26 Bestuurskunde 2013 (22) 2Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209Stille ideologie in positief perspectiefschap weer nader tot elkaar moeten worden gebracht. Compassie en barmhartig‐heid zijn sleutelwoorden, die overigens iets anders impliceren dan een softehouding jegens misdadigers. Verantwoordelijkheid nemen en (financiële) vergoe‐dingen uitkeren als uitkomst van mediation kan uiterst confronterend zijn.Bovendien blijft onverminderd overeind dat de rechter additionele sancties aaneen dader kan opleggen. Of abstracter uitgelegd: certitudo en securitas behoren alscommunicerende vaten te functioneren. Het veronachtzamen van een verlangennaar certitudo dat zich schuilhoudt achter ons streven naar securitas, werkt echtercontraproductief, omdat ‘te veel’ (Zedner, 2003) veiligheid op termijn de vrijheiden het geluk van mensen ernstig gaat beperken.ConclusieNu de Grote Verhalen dood zijn verklaard, hebben zich talloze kleine en stille ver‐halen in onze samenleving genesteld. Het zijn micro-ideologieën die bepalend zijnvoor de richting van beleid, maar door hun onuitgesproken karakter (onbedoeld)ongewenste gevolgen hebben. Een te groot geloof in de multiculturele samen‐leving ondermijnde bijvoorbeeld het vertrouwen in de overheid. Hoewel stille ide‐ologieën inderdaad tot negatieve maatschappelijke consequenties aanleiding kun‐nen geven, heeft deze bijdrage stilgestaan bij de positieve kracht van ideologie– en breder: geloof – van waaruit mensen een ander perspectief op sociale vraag‐stukken openen. Naar analogie van het thema veiligheid: naast controle (securi‐tas) zijn zekerheid en vertrouwen (certitudo) die mensen ontlenen aan een inbed‐ding in Het Hogere – God, het Al, de Samenleving – minstens zo relevant, omdatzij zo tot andere oplossingsrichtingen voor problemen komen. Juist de stille ideo‐logie van certitudo, dat de nadruk legt op geborgenheid en vertrouwen, is een wel‐kome tegenstem op het moment dat politici de repressieve ideologie van securitasluid laten klinken.LiteratuurArends, J. F. M. (2008). From Homer to Hobbes and beyond – aspects of ‘security’ in theEuropean tradition. In H.G. Brauch et al. (Eds.), Globalization and environmental chal‐lenges: Reconceptualizing security in the 21st century (pp. 263-277). Berlijn/Heidelberg:Springer.Borgman, E. (2009). Overlopen naar de barbaren: Het publieke belang van religie en christen‐dom. Kampen: Klement.Boutellier, H. (2002). De veiligheidsutopie: Hedendaags onbehagen en verlangen rondom mis‐daad en straf. Den Haag: Boom Juridische uitgevers.Brink, G. van den (Red.) (2012). De lage landen en het hogere: De betekenis van geestelijkebeginselen in het moderne bestaan. Amsterdam: Amsterdam University Press.Dam, P. van (2011). Staat van verzuiling: Over een Nederlandse mythe. Amsterdam: Wereld‐bibiliotheek.Garland, D. (2001). The culture of control: Crime and social order in contemporary society.Oxford: Oxford University Press.Bestuurskunde 2013 (22) 2 27Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209Ronald van StedenGregersen, N. (2004). Risk and religious certainty: conflict or coalition? Tidskriftet Politik,8(1), 22-32.Habermas, J. (2006). Religion in the public sphere. European Journal of Philosophy, 14(1),1-25.Steden, R. van, & Hoogland, J. (Red.) (2013). In vertrouwen leven: Tegendraadse beschouwin‐gen over veiligheid. Amsterdam: Buijten & Schipperheijn.Zedner, L. (2003). Too much security? Journal of the Sociology of Law, 31(3), 155-184.Zuijlen, R. W. van (2008). Veiligheid als opdracht: Een onderzoek naar veiligheid als fundamen‐teel recht en als positieve verplichting van de staat in het licht van de politietaak tot straf‐rechtelijke rechtshandhaving. Nijmegen: Wolf Legal Publishers (proefschrift ErasmusUniversiteit).28 Bestuurskunde 2013 (22) 2Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209

Dutch

NARCIS 

http://dare.ubvu.vu.nl/bitstream/handle/1871/50048/Stille%20ideologie%20in%20positief%20perspectief.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Stille ideologie in positief perspectief: hoe geloof en idealen bijdragen aan een veilige samenleving

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

DSpace at VU

VU Research Portal

NARCIS