Dan l-editorjal jesprimi s-sogħba għat-telfa ta’ Sir Temi Zammit, membru li ta kontribut qawwi anke fil-letteratura speċjalment fil-Għaqda tal-Kittieba tal-Malti.N/

Caruana, F. S.

OAR@UM

I L-MAL TI QARI LI TOMROG IL-GiiAQDA T AL-KITT!EBA TAL-llfALTI IR-RABA' KTIEB TA' L-1935 Sir TEMI ZAMMIT Kt.,C.M.G., M.O.i 06Utt. (Oxon.) 11-Gnaqd~ tal-Kittieba tal-Malti tibki telfa kbira: it-tieni telfa li sofriet fil-nmistax-il sena ta' najjetha. Tmien sen a ilu, il-Gnaqda tagnna tilfet 1-ewwel President 1agnba, il-Kavalier Guze Muscat Azzopardi. Il-Ium il-Gnaqda sofrid it-tieni telfa bil-mewt ta' SirTemi Zammit Kt., C.M.G,. M.D., D.Litt. (Oxon) Direttur tal-M uzew. Zewg kitti<-:ha li nadmu gnali-Gnaqda, li hadmu gnar-rfign ta' 1-ilsien gnaziz tagnna. Jekk il-Malti. il-lum, rasu merfugha gnax na nafna minn dak li naqqu, min jista' jicned li 1-hidma ta' dawn iz-zewg qalbiena li hallewna-mal-nidma ta' onrajn li gnadhom magnna-ma kellux sehem u sehem kbir f'din ir-rebha? It-tnejn nallewna, izda t-tnejn nallew warajhom xi jfakkarna fihom. Muscat Azzopardi kiteb u kiteb mill-anjar: il-poetijiet tiegnu, ir-romar.zi tif'gnu, il-kitba tajba tieghu fil-gurnali kienu 1-bidu ta' zmien gdid gnall-ilsien Malti ; huma taw 1-ewwel xejra gnal-letteratura maltija mo-derna. Hadem imbaghad biex tinghaqad u timxi 'I qud-diem il-G!zaqda ta!-Kittieba ta!-Ma!ti li thabtet u thabtet gt1ali-Malti-u, ghad illi l-Gnaqda kienet gnadha fil-bidu taghha, Muscat Azzopardi lahaqha u fiha lanaq ra r-rebh li kien gnad irid ikollha. w6 Temi Zammit nadem gnal Malta, Temi Zammit nadem gnall-Malti ; nadem gnal Malta billi xerred isimha u qebez gnalih mad-dinja kollha ; nadem gnaH-Malti bi1-kitba tiegnu nelwa, snina, qawwija, li tolqot ; Temi Zammit nadem gnall-Malti bil-pinna u bi1-kelma ... u 1-Malti reban. U din ir-rebna Sir Temi lanaqha u miet jithenna biha. * * * Temistokle twieled fl-1864 minn Spiriclione Zam-mit u Filomena Bologna. Gnamel 1-istudji tiegnu fil-Liceo u fl-Universita ta' Malta fejn fl-r889 na 1-awrja ta' Tabib. Zagnzugn naddiem, fl-I890 gie mantur Analist tal-Gvern fid-Dipartiment tas-Sanna--u fl-1897 ezamina-tur tax-Xienza Fisika fl-U niversita. Fl-1903 sar Kuratur tal-Muzew. FI-r 905 lanaq Professur tal- Kimika u fi-r 920 Rettur ta' 1-U niversita. Fl-annar Direttur tal-M uzew fejn, mill-r 924, baqa' sa kemm miet. Fl-1898 izzewweg lil Aloisia Barbaro dei Marchesi di San Giorgio, armla tas-sur E. Laferla. Kellu zewg ulied Charles u Sofija. FI-r 9 I I gie mantur C. M.G. Fl-1920 mognti l·"Mary Kingsley Medal" u, fl-istess sena, id-Degree ta' D.Litt (Honoris Causa) Oxford. Fl-1930 kellu mir-Re t-titolu ta' Sir. Miet fil-gnomor ta' 7 r sena, is Sibt 2 Novembru, 1935, fil-Villa Oxonia Ta' Xbiex. * * * Minn dan li rajna, il-nidma ta' Sir Temi, tista' tin-qasam fi tliet ishma ew1enija : bnala Tabib gnas-sanl:i.a u gl:i.all-gien ta' Malta; bnala Arkijologu gnall-isem u gl:i.all-istorja ta' Malta; bl:i.ala lingwist bil-l:i.idma tiegnu u bil-kitba tiegD.u gnall-ilsien Malti. 107 Biex ingli.idu kemm li.adem Sir Temi f 'dawn it-tliet fergli.at, li fihom 1-izjed Ji wera sa fejn twassal ir-rieda shiha li kellu li jaglimel il-gid, irridu nimlew ktieb sli.ih. Bli.ala Tabib huwa hadem mhux biss ghas-sahha tan-nies izda wkoll ghall-gieli. ta' 1-isem ghaziz ta' Malta. Id-Deni Rqiq mill-barrani kien jissejjeli. li.azin id-" Deni ta' Malta": min jaf kernm li.adem biex irnexxielu jfiehem lix-xjenzja ti u lill-kittieba ta' barra li d3.n id-deni rna kienx tal mogliz<-t ta' Mdlta biss--u dan barra mill-hidma tiegli.u biex jinqcred dan il mard ikreh, li gli.alih baqa' jali.dem sa kemm miet, Ghalhekk fl 1904 in-sibuh Membru tal-·• Mediterranean Fever Commission," li fih huwa kien jirrapprezenta 1-Gvf'rn, fl-I 908 membru tal-"Commission to suppress Malta fever" u fl-1909 de-legat tal-Gvern ta' Malta 61-Kongress Mediku ta' Milan. Fost il-li.idma tiegliu fuq da11, sa mill- 1902, insibu konferenza tiegli.u starnpata, ''Mediterranean Fever from a Sanit<~ry Point of View." Fl- I 908 ghandna stampat ktejieb "Report on the Goats ill with Mediterranean Fever." Ghandna wkoll "La reazione agglutinante nelle Capre dal punta di vista dell'igiene," moghtija fid-Dsatax-il-Kongress ta' Medicina Internazzjonali f 'Milan, u hafna kitba u li.idma ohra li rna nistghux insemmu hawn biex ma ntawlux iz-zejjed, izda rna rridux ninsew insernmu 1-li.idma u 1-kitba tieghu fuq il-nazna ta' 1-ilma f' Malta li fuqha kien jaf xi jghid bil-bosta. Sir Temi, Arkijologu. II- I 90 I, ir-Re tagli.na Gorg V, li kien ghadu Duka ta' Kornwall u York huwa u jzur 1-Imperu Ingliz, gli.adda wkoll Malta. Ghal din i2-zjara, fil-Palazz ta' Xara, quddiem San Gwann, saret wirja mix-xirka ta' 1-Arti, Xoghlijiet u Kummer<': biex juru lill-Werriet tat-Tron xi affarijiet qodma u godda ta' Malta li kien fihom x'tara. Wara din il-wirja, li I08 kienet irnexxiet nafna, gie f'ras il-Gvernatur Grenfell '•Ii jsir M uzew tal-Gvern li fih jingabru kulma "jixraq wiened izomm gnall-gien tal-pajjiz u gnall-fdal "tal-grajja kollha ta' dawk il-gnus li gnaddew minn " fuq il-Gzira." Kuratur ta' dan il-M uzew gie mantur t-tabib Temi Zammit li kien is-Segretarju tal-Wirja fuq imsemmija. Kemm nadem gnal dan il-Muzew sa kemm rah htkk kbir u ta' gien gflal Malta, kif inhu 1-lum, jafu kulnadd-fih u gnalih baqa' jandem sa 1-annar ta' najtu. Barra dan Sir Temi kixef u fisser nafna Monu-menti ta' zmien il-qedem. Kernm nafu gnerf mill-istudju tiegnu fuq it-T•. mpji ta' Mal Saflieni, Mal-Tarxien. Magar Qim, Imnajdra, kemm gnandna tifkirijiet u tagnlimijiet tiegnu fuq il-Katakombi ta' San Pawl, fuq ii-Villa Ru-mana u fuq tant monumenti onra. Il-kitba tiegnu sew ta' kotba kemm ukoll ta' rapporti u ta' artikoli A-aqwa rivisti ta' barra fuq dawn il-rnonumenti tawh isem kbir fost il-gnorrief tad-dinja. u "Zammit of Malta", kif kien magnruf fost ix-xjenzjati, ma kienx biss mizrnum minn-hom bnala arkijologu izda bnala awtorita f'din il-naga. Barra mill-kitba fuq dawn il-Monument bhall-·•Hal Saflieni Prehistoric Hypo~eum", "Mal T;Hxien Neolithic Temples", "The Neolithic Temples of Hagar Qim and Mnajdra''. "The St. Paul's Catacombs and Rock-cut tombs in Malta" nareg bl-Ingliz "Valletta, an His-torical Sketch"(zewg edizzjonijiet); "Guide to the Valletta Museum"; zewg edizzjonijiet ta' 1-Istorja ta' Malta u bosta kotba onra. Fadal 1-annar, imma mhux 1-inqas. nidma ta' Sir Temi gnall-gien u gnall-isem ta' Malta: il-kitba tiegnu bil-Malti u 1-nidma tiegnu gnall-ilsien Malti. Mhux. il-bieran Sir Temi beda jikteb bil-Malti. Mamsa u tletin sena ilu, tana f'idejna ktieb ta' tagltlim /itq id-dinfa, stampat bl-ordni tal-Gvernatur; ktieb tassew imsemmi tajjeb gnax fih nafna u nafna tagnlim 109 meli.tieg 1i min jaf kemm hawn nies li xejn ma jafuh. Minn din 1-ewwe1 kitba tiegli.u bi1-Malti, it-tabib Zam-mit wera 1-pinna li.afifa biex ilisser u jgieglilek tif-hem 1-izjed li.wejjeg tqal. Huwa magli.mul f'tali.dita bejn tife1 ta'1-iskola u zijuh tabih, fejn dan, bis-sabar kollu, li.aga wara 1-oli.ra, ifisserlu 1-ghageb kbir tal-li.o1qien, igli.id1u kif inhi 1 ::1rt li ngli.ixu fuqha, bis-sigar, xmajjar, muntanji u widien, igli.idlu fuq is-serna bil-kwiekeb tiegli.u, 1-ilma li dejjem tiela' fwar u niezel xita, igli.idlu fuq irjieli., trombi, daghbien .... Warajh, ktejjeb zg-li.ir /uq il-tiobz. U-li.obz li nieklu kuljum, nadd jew ftiL nafu fuqu. Fih imnizzel fuq ix-xorta ta' qamli., kif isir dqieq. fuq il-nmira, xinhi, kif issir u kif togli.la, u x-xorta kollha tal-nobz 1i jinli.ema. Tagli.lim li.afif u li jista' jifhmu kulli.add. F1-I 925 li.areg 1-ewwel edizzjoni ta' 1-Istorja ta' Malta bil-Malti taht 1-isem ta' Il-G"zejjer ta' Malta zt 1-grajja ta<Rlihom. Din i1-li.abta kienet gli.adha kif giet imwaqqfa I-Gliaqda tat-Kzltieba tal-JVlalti, li taghha huwa kien President Onorarju u ghalhekk huwa ried li din 1-istorja tigi stampata bl-ortografip tal-Gli.aqda u, minn dak iz-zmien, huwa qatt ma kiteb kelma bi1-Malti, biex ingfiid hekk, jekk mhux bl-ortografija tai-Gli.aqda. Din 1-istorja, miktuba bi stil li.afif mill-id imgli.allma tat-tabib Temi Zammit u fiha migbur fil-qosor kulma nafu li jinli.tieg inkunu nafu fuq il-Gzejjer tagli.na, inghogbot hafna u, dan 1-ahli.ar, A-I 934, kellu jarga' joli.rog it-tieni ~-dizzjoni tagli.ha, Fi ktejjeb zgli.ir iehor, stampat fl-I9JO, huwa gabar kulrna kien jaf juq tas-Sliema u San Giljan, -I-iijed tas-Sliema dik il-bicca art mahruga fil-bahar 1i fi ftit snin kibret, tgli.ammret u saret Lelt sabina. Fih ried juri, fuq fuq, kif kibret belt 1i nholqot il-bierali. biex, kif qal hu, ·• meta dawk li f'gnomorhom raw Iii tas-Siema tikber IIO "ikunu marru, izAgl:iazagh tal-l-urn ikunu jafu dak li sar " qabilhom." X'kiteb izjed bil Malti Sir Temi Zammit? Mindu bdiet tohrog ir-rivista tagnna 1-MALTI, tista' tghid, rna harigx ghadd wiehed minghajr xi artikolu ta' "T.Z.". Mill-ewwel wiened fuq ''1-ilrna 1i nixorbu" (Marzu 1925) sa 1-ahhar wiehed fuq ''in-Nahal'' (Gunju 1935) 1-artikoli tieghu dejjem taw pjacir kbir lill-qar-rejja u zgur li kienu jkunu 1-ewwe1 artiko\i 1i jinqraw fost 1-artikoli sbien li kull darba jkun fih il-MALTI Glial 1-ewwel, 1-artikoli tiegnu kienu biss fuq Ar-kijologija, storja naturali, storja ta' Malta, gl:iodod u drawwiet qodma ta' Malt<'., miktuba bi stil ne1u, li jigbdek u li jhajrek taqrahom gnallavo1ja soggetti tqa1 u ibsin. Imbaghed Sir Temi tnajjar u (nghiduha mill-ewwel) irnexxa kemm jista' jkun, f'xejra otir.:l ta' kitba: kitba ta' r.ovelli jew grajjiet qosra li fihom kellu 1-hila jpingi xeni, ifassal nies u jfakkar zmenijiet li jibqghu jissemmew. Xoghol iebes u li jaqta' 1-qalb u li mhux kulhadd jista' jidtiol gnalih; tant hu hekk li 1-istess Temi Zammit, kittieb ga magnruf, donnu gtia11-ewwel beza' minnu gnaliex naraw li fl-ewwe1 zewg novelli tiegnu 1i dehru til-Ma!ti ta' Settembru I926 flok ma nizze1 tal:it-hom bhas-so1tu 1-inizjali tiPgnu "T.Z." qiegned in-nom de plume D.G.S. I=Jaseb li ma kinux sejrin jirnexxu !? Imma rna kienx hekk. Kull min qara dik il-kitba ta' D.G.S. ghoxa warajha. Xi wt1Ud marru gnandu jsaqsuh jekk jafx min huwa dan D.G.S. (kif qalilna huwa stess dik i1-l:iabta) u meta saru jafu, najruh, anzi talbuh, jis-sokta jikteb ol:irajn bna1hom. U hekk ghame1 :-Daqqtejn ta' pinna u jpingilek Iii Franswa gl:iadu geJ mill-Argiel b'iml:iadda xagnar niereg minn tant kappell tar-ross, jitbaqaq gl1all-parrukkier li fi1-lanja tas-snana u tal-kliem fieragn qarwizlu gmiel ta' qargna I II bnal rna kien qarwez, glial gnaxar snin snan, lill-imsejkna nies ta' Korclin ; Daqqa ta' pinna onra u jsawwarlek lis-sur Ang, skrivan ix-xatt mal-Kyrie, li mar ifittex il-kwiet I=Iai Lija u sab ... il-bejjiegha kollha jgnajtu wara biebu ; Fuq il- blat tax-Xemxija jlaqqa' Iil Rozina ma' sajjied tal-piajja, 1-imsejkna tizioq, huwa jerfagnha u hija ttih xelin x'jixrob (nejqo Zf[lii1'a), imma dak ix-xeiin jigi lura mdawwar bil-gawhar, b' sinsiela tad-deheb irqiqa nierga minnu ... u jgib mieghu 1-gharus, Iii Pawiu bin il-Baruni tal-Wardija (fejda kb£1-a! ); Jew inkella jnarriAek fuq il-monba. li 1-nani ta' Ganni ta' Felic qai Ii nollmu biha !-nares ;-ighidiek kif Fra Ceiest dahak b'dak ii-nalliei t?' Guze 1-Gnaxqi; -igiblek Iii Censa tistaghgeb hie-Cine ;-Iii Lukarda tenodha ma' tac-censiment gnax ma tridx tgnidu kemm-ii-sena gnandha ;-Iii Pupui fil-fiera jirban kaxxa tad-daqq ....... u jdoqqha bil-maqlub; Lil Pina, it-tip tai-qaddejja, Ii rna kinetx izzomm qoffa biex rna thassebx nazin imma ggib but kbir qud-diemha gnalli jista' jinqaia', jurihielek, b'erba' daqqiet ta' pinna, tandem bil-gnaqai biex taqla' xi sold, bia ebda nazen ....... dik ii-qaddejja, nassiela, nofs qabla, huttaba ; Daqqa ta' pinna onra u jnissel grajja bejn zewg sidien tai-mognoz u hemm inizzel wanda wanda ismijiet u gnajdut li anna xejn ma nafu izda Ii dawn in-nies ku1jum bihom f 'halqhom ;-b'rinet Mastru Gakbu, jfak-kar id-drawwa ta' 1-iskrapan, I-irkaptijiet u 1-ghodod tas-sengna, u 1-gibda bejn 1-imghallem u 1-lavranti: nwejjeg li l-1um gnoddhom intsew glial kollox. Il-keima ma1tija f'nalqu kienet dejjem lesta ; hu kien jaf lil kulhadd, jitkellern rna' kull xorta ta' nies, nies ta' rhuia mbiegnda u qrib, nies ta' 1-ibliet qodma u godda ; jaf kulhadd kif janseb, kif jitkellem, fejn II2 qalbu tigbdu 1-izjed u gnalhekk irnexxielu jgnaqqed dawn il-grajja nelwin u gnalliema. U hu kien fernan bihom. Lili rna kienx jista' jarani darba li rna jwaqqax il-kliem fuqhom; dan 1-annar kien genninni; "nigbruhom, nistampawhom, nonorguhom." Ilnaqna nrigna minnhom 1-ewwel ktieb, u konna good-dna wasalna ghat-tieni meta rtira d-dar marid. "Kemm nixtieq narahom migbura kollha.~· qalli inqas minn tmint ijiem qabel rna miet, meta baghat gnalija biex ikellimni fuq hekk, "imma donni rna rridx nitlaqhom minn idejja: innosshom bicca wanda minni." U issa Sir Temi, qalb maltija, run nisranija, rna gnadux izjed magnna, izda warajh hallielna bosta u bosta nwejjeg li kull Malti li jnobb il-gieh u 1-istorja ta' pajjizu jsib fihom xi jfakkru fih. I=Jalla wrajh min jiftakar fih Iii niesu, lil nbiebu u Iii kull min, imqar ftit, sar jaf:.1. Anna tal-Giiaqda tal-Kittieba tal-/11alti zgur li rna ninsewhx : hu nabb il-Malti. nadem gnall-Malti, fvrsi izjed milli nafu! Issa Sir Temi ma gnadux izjed magnna izda gnadu u jitqa' quddiem ghajnejna. Jiena gnadni narah, kif rajtu 1-annar darba, gnad li marid u mugugn. gnajnejh najja, inarsu f'gnajnejja. Gnadni narah, gnad ii batut u ghajjen, wieqaf fuq tiegnu, idejh wara dahru, jifran bija, ikellimni, isaqsini fuqi ..... iwassalni sal-bieb ta' daru, jaghfasli ideJha u jagntini 1-anhar tislima ... Sir Temi miet, izda Sir Temi jibqa' f'qalbna; ismu jibqa' fuq xuftejna, u t-tifkira tieghu tibqa' thennilna qalbna. F. s. CARUANA. I I-12-35· Sir TEMI ZAMMIT Kt., C.M.G., M.D., D.Litt. (Oxon) 1864-1935 PRESIDENT ONORARJU 'rAL-GHAQDA TAL-KITTIEBA TAL-MALT! 

Sir Temi Zammit

https://www.um.edu.mt/library/oar/bitstream/123456789/49020/1/Sir%20Temi%20Zammit.pdf

Sir Temi Zammit

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

OAR@UM