Boosten, Martijn

Kremers, Julian

Lerink, Bas

Nabuurs, G.J.

Ouden, J., den

Schelhaas, M.

Dutch

Wageningen Yield 

6 september 2019 # 157
> In 2018 en 2019 zijn de klimaatenveloppes Bos, 
Natuur en Hout van start gegaan, gefinancierd 
door het ministerie van Landbouw, Natuur 
en Voedselkwaliteit (LNV). Het doel van deze 
klimaatenveloppen is het uitvoeren van pilots ge-
richt op klimaatslim bos- en natuurbeheer en het 
communiceren van de resultaten (zie ook Vakblad 
#148 uit 2018). De pilots worden uitgevoerd door 
een consortium van 38 projectpartners, dat ge-
trokken wordt door Wageningen Environmental 
Gereedschapskist 
Klimaatslim Bos- en 
Natuurbeheer: handvatten 
voor beheerders
— Bas Lerink, Mart-Jan Schelhaas, Gert-Jan 
Nabuurs (Wageningen Environmental 
Research), Jan den Ouden (Wageningen 
University), Martijn Boosten en Jasprina 
Kremers (Stichting Probos)
In het Nederlandse Klimaatakkoord heeft 
elke sector een opgave gekregen voor 
CO2-uitstoot en -vastlegging. Voor de 
sector bos, natuur en hout is afgesproken 
dat jaarlijks een additionele 0,4-0,8 me-
gaton CO2 moet worden vastgelegd. In 
2030 zou dit doel voor het eerst bereikt 
moeten worden. Maar wat is hiervoor 
nodig? Wat kan of moet een beheerder 
doen, wat kost dat en hoeveel CO2 leg-
gen we dan vast? De website Gereed-
schapskist Klimaatslim Bos- en Natuur-
beheer geeft antwoord op deze vragen en 
presenteert handvatten voor beheerders 
voor het uitvoeren van klimaatslimme 
bos- en natuurbeheermaatregelen.
Research. De resultaten van deze pilots worden 
opgenomen in de zogeheten Gereedschapskist 
Klimaatslim Bos- en Natuurbeheer.
Maatregelen, effecten en voorbeelden
De Gereedschapskist Klimaatslim Bos- en 
Natuurbeheer is te vinden op www.vbne.nl\
klimaatslimbosennatuurbeheer. De site beschrijft 
maatregelen en voorbeeldprojecten voor klimaat-
slim bos- en natuurbeheer, met als doel beheer-
ders te informeren en te inspireren. De pagina’s 
over maatregelen zijn algemeen van aard en 
beschrijven voor elke beheermaatregel het effect 
op klimaatmitigatie en -adaptatie, de kosten en 
baten, de overige effecten en aandachtspunten 
en risico’s. Voor elke maatregel is tenminste een 
voorbeeldproject opgenomen. De voorbeeldpro-
jecten zijn specifiek en geven harde cijfers voor 
het effect op klimaatmitigatie en de kosten en 
7# 157 september 2019
bestemming van de grond verandert van ‘agra-
risch’ in ‘bos’, wat waardevermindering van de 
grond tot gevolg heeft. Bosaanleg is daarom niet 
op alle gronden even geschikt of gewenst. Kansen 
voor bosaanleg zijn in Nederland vooral daar aan-
wezig waar slimme combinaties van bosaanleg 
met andere functies mogelijk zijn. In de Gereed-
schapskist zullen bijvoorbeeld maatregelen staan 
voor de aanleg van tiny forests in stedelijk gebied 
of de aanplant van bomen in waterbergingsge-
bieden. Door het maken van functiecombinaties 
kunnen bomen worden ingepast in het bestaande 
landgebruik.
Agroforestry
Agroforestry (boslandbouw) is een vorm van land-
gebruik waarbij bosbouw en landbouw worden 
gecombineerd door bomenteelt te introduceren 
in het landbouwsysteem, met als doel om een 
positieve wisselwerking te genereren tussen 
beide teeltsystemen. In agroforestry-systemen 
kan de gecombineerde opbrengst van bomen 
en gewassen hoger uitvallen dan de som van de 
afzonderlijke ‘teelten’. In het kader van klimaat-
slim bos- en natuurbeheer is agroforestry een 
geschikte manier om ook in het landbouwgebied 
meer bomen aan te planten en zo meer koolstof 
op te slaan en (langdurig) vast te leggen.
Agroforestry kan op verschillende manieren 
worden toegepast. Bomenteelt in het landbouw-
systeem kan worden gecombineerd met land-
bouwgewassen of met veeteelt. Daarnaast vormen 
voedselbossen een aparte categorie binnen het 
agroforestry-palet. De combinatie van bomen en 
struiken met akkerbouwgewassen of veehouderij 
leidt tot een positieve wisselwerking. Bomen zor-
gen bijvoorbeeld voor een betere nutriënten- en 
waterbeschikbaarheid voor gewassen en bieden 
bescherming tegen extreme weersomstandighe-
den. Voor het hoofdthema agroforestry staan in 
de Gereedschapskist bijvoorbeeld maatregelen 
voor bomenaanplant in kippenuitlopen of voor 
het aanleggen van voedselbossen.
In het Elspeterbosch werd een oud eikenperceel gerevitaliseerd door het te onderplanten met Douglas-
sparren. Op termijn legt dit perceel ongeveer 13 ton CO2 per hectare per jaar vast, terwijl dat bij voortzet-
ting van de huidige situatie 6 ton is (foto: Bosgroep Midden-Nederland).
Website Klimaatslimbosbeheer.nl
baten van een maatregeluitvoering op een locatie. 
De voorbeeldprojecten zijn locaties in Nederland 
waar de maatregelen zijn uitgevoerd, vaak in het 
kader van een klimaatenvelop-pilot.
Terreinbeheerders hebben te maken met een gro-
te verscheidenheid aan situaties, gegeven onder 
andere de soortensamenstelling, bodemopbouw, 
geschiedenis, gebiedsgrootte, waterhuishouding, 
gewenste functievervulling en financiële situatie. 
Deze randvoorwaarden hebben grote invloed op 
de mogelijkheden voor het uitvoeren van klimaat-
slimme maatregelen. Gegeven de grote variatie is 
het ondoenlijk om advies te geven over specifieke 
gevallen. De Gereedschapskist is daarom zodanig 
opgezet dat de geïnteresseerde beheerder wordt 
uitgenodigd om rond te kijken welke maatrege-
len mogelijk zijn en om ideeën op te doen. De 
maatregelen zijn gerangschikt binnen thema’s, 
maar het is ook mogelijk om vrij te zoeken, of om 
voorbeeldprojecten te bekijken via een kaart.
De Gereedschapskist is gestructureerd rondom 
vijf hoofdthema’s:
• Bosbeheer
• Bosaanleg
• Agroforestry
• Landschap
• Overige natuur
De maatregelen en voorbeeldprojecten zijn 
gegroepeerd aan de hand van deze structuur. In 
de loop van 2019 wordt er een zesde hoofdthema 
toegevoegd, gericht op de houtketen.
Bosbeheer
Bossen zijn in staat om veel CO2 op te nemen 
en de koolstof hieruit langdurig vast te houden. 
Ongeveer de helft van de biomassa bestaat uit 
koolstof. In een gemiddeld Nederlands bos leggen 
bomen jaarlijks ongeveer 4 ton CO2 per hectare 
per jaar vast in stammen, dikke takken en wortels. 
Ieder jaar neemt met het groeien van de bomen 
de opgeslagen hoeveelheid koolstof verder toe. 
Bladeren, naalden, fijne twijgen en wortels heb-
ben een korte levensduur. De daarin opgeslagen 
koolstof en voedingsstoffen komen jaarlijks 
beschikbaar voor organismen in en op de bodem. 
Deze organismen breken de organische stof 
verder af. Dit houdt de kringloop van voedings-
stoffen in stand en zorgt voor de opbouw van een 
koolstofvoorraad in bodem en strooisel.
Veranderingen in het areaal bos, de opbouw van 
dat bos en het bosbeheer kunnen zodoende een 
aanmerkelijke bijdrage leveren aan de CO2–huis-
houding. Het lastige hierin is dat bepaalde maat-
regelen doorwerken in de hele keten van bos, bos-
bodem en producten, waarbij verlies in het ene 
deel kan leiden tot koolstofopbouw in een ander 
deel. De maatregelen voor bosbeheer binnen de 
Gereedschapskist richten zich op:
• Het vergroten van de totale hoeveelheid kool-
stof die ligt opgeslagen in de bovengrondse 
vegetatie en in de bodem.
• Het vergroten van de opnamecapaciteit van 
CO2, onder andere door het revitaliseren van 
bossen.
• De productie en oogst van duurzame grond-
stoffen waarin koolstof langdurig is opgesla-
gen, en/of uitstoot van fossiele brandstoffen 
wordt vermeden.
Bosaanleg
Aanleg van nieuw bos op gronden die al lange tijd 
niet onder bos lagen, wordt nog altijd gezien als 
een zeer effectieve klimaatmaatregel. De bijdrage 
van bosaanleg aan het vergroten van de koolstof-
vastlegging door bos kan groot zijn. Na 50-60 jaar 
kan de hoeveelheid opgeslagen CO2 oplopen tot 
ongeveer 400 ton CO2/ha. Aan het maatschappe-
lijk belang van bossen wordt nauwelijks getwij-
feld, maar niet voor iedereen is het vanzelfspre-
kend dat uitbreiding nodig is. Uitleg over de rol 
die bossen en hout spelen in het tegengaan van 
klimaatverandering, in de biobased economy 
en de bijdrage die bossen kunnen leveren aan 
gezondheid kunnen wel zorgen wel voor een 
toename in draagvlak voor uitbreiding.
Grond is echter schaars in Nederland en wordt in-
tensief gebruikt. De grondprijs is hoog. Bosaanleg 
op landbouwgrond kan tot gevolg hebben dat de 
8 september 2019 # 157
andere functies versterkt.
Dit vormt de basis voor de maatregelen in deze 
Gereedschapskist. Om de maatregelen zo efficiënt 
mogelijk toe te passen, is de organisatie van het 
beheer en, indien van toepassing, van de keten 
van groot belang. Hierbij speelt de aanwezige 
infrastructuur ook een rol, met name voor de 
bereikbaarheid ten behoeve van de efficiëntie van 
het onderhoud en de afvoer van biomassa.
Voor een klimaatslim beheer van groene land-
schapselementen moet de beheerder/eigenaar 
zich dus richten op:
• Optimaliseren van de koolstofvastlegging
• Benutten van vrijkomende biomassa
• Organisatie van het beheer
Overige natuur
Bij het onderwerp overige natuur wordt allereerst 
ingezet op natuurlijke klimaatbuffers: dit zijn 
gebieden waar natuurlijke processen de ruimte 
krijgen met positieve effecten voor natuur en kli-
maat. Denk hierbij bijvoorbeeld aan ontwikkeling 
van nieuwe schorren en kwelders, waarbij door 
het vasthouden van slib koolstof wordt opgesla-
gen en tegelijkertijd de natuurwaarde toeneemt. 
Ook uitbreiding van hoogvenen levert zowel een 
koolstof-sink als winst voor biodiversiteit en ook 
bij aanleg van groene dijken profiteert zowel de 
natuur als waterveiligheid.
Voor het ontwikkelen en/of in standhouden van 
overige natuur (met name niet-bos) is over het 
algemeen beheer nodig. Door natuurlijke succes-
sie, maar bijvoorbeeld ook door de vermestende 
effecten van stikstof, is over het algemeen inten-
siever beheer essentieel en daarmee afvoer van 
koolstof. In deze situaties is dan ook met name 
winst te behalen door te kijken of het afvoeren 
zelf klimaatvriendelijker kan en in de bestem-
ming van de afgevoerde biomassa. Voor deze 
doelen worden maatregelen beschreven in de 
Gereedschapskist.
Doorkijk
De Gereedschapskist wordt momenteel gevuld 
met nieuwe maatregelen en voorbeeldprojecten 
binnen de vijf hoofdthema’s. Daarnaast wordt 
gewerkt aan het hoofdthema voor de houtketen. 
Met het verder vullen van de Gereedschapskist 
met maatregelen, voorbeelden en overige infor-
matie hopen we de Gereedschapskist tot een up 
to date vraagbaak te maken voor bos, natuur en 
hout in relatie tot klimaat. Op termijn zal de Ge-
reedschapskist ook gaan dienen om de voortgang 
onder het Klimaatakkoord te monitoren en te 
rapporteren, en als een bron van informatie voor 
de jaarlijkse rapportage van broeikasgassen naar 
de Verenigde Naties. Daarmee kan de Gereed-
schapskist een belangrijke rol vervullen tussen 
Rijk, provincie, terreinbeherende organisaties en 
private partijen in de uitvoering van het Klimaat-
akkoord.<
Landschap
Landschapselementen vervullen veel functies: 
cultuurhistorie, verkeersgeleiding, recreatie, 
waterretentie, biodiversiteit en het tegengaan van 
urbane hittestress. Daarnaast kunnen landschap-
pelijke beplantingen en (stedelijke) groene ele-
menten op diverse manieren bijdragen aan kool-
stofvastlegging. Gras, struiken en bomen in deze 
landschapselementen leggen, in verschillende 
mate, CO2 vast. Door hierin slimme aanpassingen 
te doen, of door nieuwe elementen aan te leggen, 
In Dreumel werd een kippenuitloop beplant met zwarte noot. Een hectare walnotengaard met 100 bomen 
legt gemiddeld ongeveer 5,8 ton CO2 per jaar vast over een periode van 50 jaar.
In Voerendaal werd snoeisel van hagen en struiken uit de omgeving verzameld en verwerkt in een bio-
meiler. De biomassa gaat broeien in de biomeiler, waarna de ontstane warmte wordt gebruikt om een 
nabijgelegen gebouw te verwarmen. Om het gebouw te verwarmen zou anders de uitstoot van 18,3 ton 
CO2 plaatsvinden door de verbranding van aardgas.
kan de koolstofvastlegging in het landschap gro-
ter worden. Vaak is een vroegere productiefunctie 
verloren gegaan, waardoor de koolstofvastlegging 
in elementen is afgenomen. Denk bijvoorbeeld 
aan geriefhout in landschappelijke beplantingen 
en hooi in bermen. Het (weer) gaan inzetten van 
de geproduceerde biomassa uit landschapsele-
menten, in combinatie met een beheer gericht op 
de vastlegging van koolstof in bodem en vegeta-
tie, kan bijdragen aan de klimaatdoelstellingen. 
Belangrijk is dat deze nieuwe functie zo mogelijk 
Beheerdersdag
Lingehof 10.45-11.30 uur en 11.45-12.30 uur
 fi
lm
st
ill
 S
tic
ht
in
g 
Pr
ob
os
fo
to
 Ir
m
a 
Co
rt
en


Gereedschapskist Klimaatslim Bos- en Natuurbeheer: handvatten voor beheerders

http://library.wur.nl/WebQuery/wurpubs/fulltext/501220

Gereedschapskist Klimaatslim Bos- en Natuurbeheer: handvatten voor beheerders

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield