De Temmerman, Koen

Dutch

Ghent University Academic Bibliography

           Parels in schrift Huldeboek voor Marc De Groote    Editores: Tine Scheijnen en Berenice Verhelst                 2019      Dit is een uitgave van de afdeling Grieks van de vakgroepen Taalkunde en Letterkunde, aangeboden ter gelegenheid van het emeritaat van Professor Marc De Groote             © De auteurs SKRIBIS is het publicatieplatform van drukkerij Mirto Print. Publicaties bij SKRIBIS worden uitgebracht in eigen beheer.   SKRIBIS – Mirto Print cvba-so Industriepark-Drongen 21 9031 Gent  Tel. 09 244 72 68 info@skribis.be www.skribis.be   Zetwerk: Tine Scheijnen & Berenice Verhelst Cover: Gitte Callaert Omslagillustratie: Codex Venetus A. Marcianus 454 (repro. Comparetti 1901); UGent.UB.BHSL.H.0001/6, f. 286 Portret Marc De Groote: Eline Daveloose   Tine Scheijnen & Berenice Verhelst (red.) Parels in schrift Huldeboek voor Marc De Groote Gent, 2019, xvii + 132 p.   ISBN 978 94 929 4478 8 D/2019/3988/45 NUR 630   Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of vermenigvuldigd door middel van druk, fotokopie, microfilm of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.   xv Inhoudstafel Voorwoord            vii  Mark Janse, Tine Scheijnen en Berenice Verhelst κολοφών             1 Gest Hystoriale            3  Tine Scheijnen Heliodorus’ Aethiopica 5.13-14         7  Koen De Temmerman Homer, Iliad 22.186-213 (Hektor’s doom)       11  Filip De Decker  “want al wat ik je schrijf, komt neer op deze ene wens: dat je bij me bent  en me je gezelschap schenkt”          15 Maximos Planudes, Brief aan Melchisedek Akropolites (ep. 95 Leone)   17  Reinhart Ceulemans Brief van Besodorus aan Theophanes (P.Herm. 6)      21  Klaas Bentein Libanius, Brief 836           25  Lieve Van Hoof  “philologues, sauveurs des textes anciens”        29  Épigramme en l’honneur de Nicétas        31  Marie-Hélène Marganne Brief van Probus aan Manatine (Ugent Pap. Inv. 69)      35  Joanne Stolk Heraclitus, Derveni-papyrus col. IV, 5-10 en P. Oxy. 3710    39  Danny Praet Parels in schrift xvi Die 16 Weltwunder des Georgios Sanginatios      43  Andreas Rhoby A peculiar Byzantine book epigram (FR24 Rhoby)      47  Enrico Magnelli Christophoros Mitylenaios, gedichten 33 en 34 (ed. De Groote)    51  Floris Bernard Sôtèrios II.Q16a            55  Lara Sels  “mede heb ic exempel ande Grieken genomen”       61 De Griexe taal die zó waard gheacht is (Twe-spraack 1584, p. 110)   63  Luc De Grauwe De Cycloop (Axo, 2011)           67  Mark Janse en Eline Daveloose Monnik Hrabărs Over de letters         71  Raymond Detrez Hermaphroditus            73  Wim Verbaal  γράμματα μαθεῖν δεῖ καὶ μαθόντα νοῦν ἔχειν       77  Christodorus, standbeeld van Demosthenes (AP 2.23-31)    79  Berenice Verhelst Flavius Josephos’ description of Iotapata (De bello Judaico VII)    83  Kimberley Mouvet Pseudo-Clementijnse Homiliae (2.37, 4.3 & 20.13.3)      87  Benjamin De Vos “I am a Grammatical Textbook” (DBBE Type 5248)      91  Ilse De Vos, Sien De Groot en Anne-Sophie Rouckhout Het Chilia-project           95  Toon Van Hal  “C’étaient des gens honnêtes et comme les autres, riant avec leurs amis”   99  Blaise Pascal, Pensées           101  Alexander Roose Leonardo Da Vinci, codex Trivulziano 2162       105  Sarah Bonciarelli en Claudia Crocco  Inhoudstafel  xvii Socrates van Constantinopel; Kerkgeschiedenis 6.22.1-8     109  Peter Van Nuffelen  “’t Is Marc, ‘t is Marc, en steeds opnieuw: ‘t is Marc, ‘t is Marc”    113  Marcus 2.4-12 / Lucas 5.19-24         115  Gunnar De Boel Gregory of Nazianzus, carm. 1.1.21 (PG 37, 491-492)     119  Rachele Ricceri Het geestelijk testament van Markos Monachos      123  Peter Van Deun Μᾶρκος εὐφραίνει ψυχὰς σκότει μενούσας (DBBE type 2630)    127  Kristoffel Demoen   Tabula Gratulatoria           131  Koen De Temmerman  7 Heliodorus’ Aethiopica 5.13-14 Een romaneske parel in schrift Ethiopische avonturen van Heliodorus van Emesa (het huidige Homs, in Syrië) is voor velen het hoogtepunt van het Oudgriekse romangenre. Met die term refereert men (ana-chronistisch) aan een reeks fictieve liefdes- en avonturenverhalen in proza uit de eerste eeuwen van onze tijdrekening. Heliodorus’ roman is niet enkel de laatste (derde of vierde eeuw) maar ook veruit de langste en verteltechnisch meest complexe van het overgeleverde corpus. Hij verhaalt de zoektocht van de (blanke) Ethiopische prinses Chariclea naar haar thuisland en ouders. Onderstaande passage (uit het midden van de roman) speelt zich af in Egypte (halfweg Chariclea’s tocht van Delphi naar Ethiopië). Na een lange scheiding vindt de Egyptische priester Calasiris de heldin terug in gevangen-schap. Hij koopt haar vrij met een bijzondere ring: Καὶ ἅμα ἐνεχείριζε δακτύλιόν τινα τῶν βασιλικῶν ὑπερφυές τι χρῆμα καὶ θεσπέσιον, τὸν μὲν κύκλον ἠλέκτρῳ διάδετον ἀμεθύσῳ δὲ Αἰθιοπικῇ τὴν σφενδόνην φλεγόμενον, μέγεθος μὲν ὅσον ὄμμα παρθενικὸν περιγραφῇ κάλλος δὲ μακρῷ τῆς Ἰβηρίδος τε καὶ Βρεττανίδος ὑπερφερούσῃ· ... γραφῇ γὰρ ἔξεστο καὶ εἰς μίμημα ζῴων ἐκεκοίλαντο. Καὶ ἦν ἡ γραφή, παιδαρίσκος ἐποίμαινε πρόβατα χαμαιζήλῳ μὲν πέτρᾳ πρὸς περιωπὴν ἐφεστὼς τὴν δὲ νομὴν τῇ ἀγέλῃ πλαγίοις αὐλήμασι διατάττων, τὰ δὲ ἐπείθετο ὡς ἐδόκει καὶ ἠνείχετο πρὸς τὰ ἐνδόσιμα τῆς σύριγγος ποιμαινόμενα. Εἶπεν ἄν τις αὐτὰ καὶ χρυσοῖς βεβριθέναι τοῖς μαλλοῖς, οὐ τῆς τέχνης τοῦτο χαριζομένης ἀλλ’ οἰκεῖον ἐρύθημα τῆς ἀμεθύσου τοῖς νώτοις ἐπανθούσης. Γέγραπτο καὶ ἀρνίων ἁπαλὰ σκιρτήματα καὶ οἱ μὲν ἀγεληδὸν ἐπὶ τὴν πέτραν ἀνατρέχοντες οἱ δὲ περὶ τὸν νομέα κύκλους ἀγερώχους ἐξελίττοντες ποιμενικὸν θέατρον ἐπεδείκνυσαν τὸν κρημνόν, ἄλλοι δὲ ὥσπερ ἡλίῳ τῇ φλογὶ τῆς ἀμεθύσου γανύμενοι ἅλμασιν ἀκρωνύχοις τὴν πέτραν ἐπέξεον. Ὅσοι δὲ αὐτῶν πρωτόγονοί τε καὶ θρασύτεροι, καὶ ὑπεράλλεσθαι βουλομένοις τὸν κύκλον ἐῴκεσαν εἰργομένοις δὲ ὑπὸ τῆς τέχνης ὥσπερ εἰ μάνδραν χρυσῆν τὴν σφενδόνην αὐτοῖς τε καὶ τῇ πέτρᾳ περιβαλλούσης· ἡ δὲ ἦν πέτρα τῷ ὄντι καὶ οὐχὶ μίμημα, τῶν γὰρ ἄκρων τῆς λίθου    Parels in schrift 8 μέρος εἰς τοῦτο περιγράψας ὁ τεχνίτης ἔδειξεν ἐκ τῆς ἀληθείας ὃ ἐβούλετο, περίεργον ἡγησάμενος λίθον ἐν λίθῳ σοφίζεσθαι·τοιοῦτος μὲν ὁ δακτύλιος.  (ed. Rattenbury en Lumb)  Tegelijkertijd overhandigde hij een koninklijke ring, een buitengewone en zelfs goddelijke kostbaarheid. De omtrek was van barnsteen en hij was gezet met een schitterende Ethiopi-sche amethist, die zo groot was als een meisjesoog en in schoonheid verre die uit Iberië en Brittannië overtrof. ... in de steen was een levendige scène gegraveerd. De afbeelding liet een herdersjongen zien die schapen weidde. Hij stond op een lage rots om zicht op zijn kudde te hebben en dirigeerde het grazen van de kudde met muziek van zijn herdersfluit. De dieren leken te gehoorzamen en hun beweging over het weidegebied af te stemmen op de fluit. Je zou zeggen dat hun zware vachten van goud waren. Dat effect was niet het werk van de kunstenaar, maar de rossige kleur van de amethist zelf gaf zijn gloed aan de schapenruggen. Ook het lichte gehuppel van de lammetjes was afgebeeld. Sommige renden groepsgewijs tegen de rots omhoog, andere draaiden in een kring om de herder heen en gedroegen zich alsof ze een landelijk toneelstuk opvoerden. Weer andere huppelden in de stralende gloed van de amethist als in de zon en sprongen met de punten van hun hoeven over de rots. De oudere en moedigere schapen leken wel van de edelsteen af te willen springen, maar ze werden tegengehouden door de gouden ring die de kunstenaar als een omheining om de kudde en de rots heen had gemaakt. De rots was echt en niet nagemaakt, want de kunstenaar had aan de rand van de steen het gedeelte omlijnd dat hij in zijn afbeelding wilde gebruiken, omdat hij het overdreven vond om steen in een steen na te maken. Zo zag de ring eruit. (vert. van der Weiden 2015: 132-133) Dat de briljante amethist doet denken aan de fonkelende parels uit de titel van dit boek, is slechts één van de redenen waarom ik voor dit fragment heb gekozen. In de passage vloeien ook enkele van Marc De Grootes interesses samen met de mijne. Met deze ecphrasis schrijft Heliodorus zich in in een lange traditie van beschrijvingen van edel-stenen die vorm krijgt met Hellenistische epigrammen (e.g. Posidippus van Pella’s Lithika uit de derde eeuw v. Chr.) en latere Griekse proza-auteurs, zoals Lucianus, Achilles Tatius en Philostratus, heeft beïnvloed. Eén van de doeleinden waarvoor Heliodorus deze traditie gebruikt (en herwerkt) is de typering van zijn heldin: de edelsteen wordt op diverse manieren geassocieerd met haar (Rush 2012: 142-162). Net zoals zij is hij van Ethiopische origine; net zoals haar schoonheid overtreft de zijne die van alle concurrentie. De Griekse termen die zijn schoonheid beschrijven, doen denken aan hoe elders in de roman ook zij wordt beschreven – de straling van de zon als een comparans om de fonkeling van de edelsteen te vatten, bijvoorbeeld, is niet enkel in Hellenistische epigrammen over edelstenen een topos maar ook in beschrijvingen van romanheldinnen. En de steen, tot slot, is de prijs waarvoor Chariclea wordt vrijgekocht: de twee zijn letterlijk inwisselbaar.  Naast de gelijkschakeling van Chariclea en de steen is er een tweede associatie werk-zaam in deze passage: die van Chariclea met de roman zelf. Antieke romanheldinnen worden wel vaker gelijkgesteld aan of geassocieerd met de tekst die hun verhaal vertelt. Koen De Temmerman  9 Bij Chariton bijvoorbeeld is ‘Callirhoe’ zowel de naam van de heldin als (naar alle waar-schijnlijkheid) de oorspronkelijke titel van de roman. In Heliodorus is deze associatie tussen heldin en tekst minstens even sterk: Chariclea’s identiteit (het object dus van haar zoektocht, die de volledige roman domineert) wordt enkel prijsgegeven door een tekst die door haar moeder werd geweven op de gordel waarmee ze haar te vondeling heeft gelegd na haar geboorte (4.8.1-8) en die sinds dan dient als herkenningsteken. Deze tekst is het enige dat Chariclea over zichzelf weet; wie ze is, geeft ze zelf bewust vorm op basis van die (tekstuele) kennis. Deze versmelting van tekst en heldin wordt voor de lezer geïntensifieerd door het simpele feit dat we hier te maken hebben met fictie: Chariclea is een verzonnen personage – ze bestaat enkel in de tekst; zij is louter tekst. De beschrijving van de amethist geeft mee vorm aan dit idee door ook de derde zijde van de driehoek uit te werken: de edelsteen wordt niet enkel met Chariclea geassocieerd, maar ook met de roman. De beschrijving van de steen lijkt herhaaldelijk het onderscheid tussen het kunstwerk en de realiteit uit te gommen (Whitmarsh 2002), net zoals ook fictie tracht haar eigen artificiële karakter onzichtbaar te maken door de illusie van waarheidsgetrouwheid en echtheid te creëren. Bijvoorbeeld: sommige schapen die op de edelsteen worden afgebeeld, lijken eraf te willen springen maar worden tegengehouden, niet door iets anders dat op de edelsteen wordt afgebeeld maar door iets in de externe realiteit (de ring). Illusie en werkelijkheid lopen in elkaar over. En de rots waarop de schapen zijn afgebeeld, is enerzijds deel van het kunstwerk maar wordt anderzijds uitdrukkelijk échte rots genoemd – een expliciete ontkenning van het kunstmatige die teruggrijpt naar één van de meest iconische beschrijvingen uit de Griekse literatuur (die van Achilles’ schild uit Ilias 18.478-608, waar kleuren worden geduid als afkomstig van het materiaal zelf waaruit het schild is vervaardigd).  Ook deze associatie van een object (de edelsteen) met de tekst die dat object beschrijft (de romantekst), maakt deel uit van de literaire en epigrammatische traditie (Rush 2012: 26-60). Zij wordt verder in de hand gewerkt, ook in deze passage, door dubbelzinnige terminologie zoals γράφω, dat zowel schrijven als graveren kan betekenen. Maar Heliodorus maakt de associatie nog puntiger door haar ook intertekstueel vorm te geven: de beschrijving van de pastorale scene op de edelsteen is schatplichtig aan Longus’ pastorale roman Daphnis en Chloë (Bowie 1995), wat het onderscheid tussen artefact en tekst (en in dit geval zelfs een specifiek romaneske tekst) nog meer doet vervagen.  Mijn bijdrage biedt dus niet enkel een parel in schrift; deze romaneske parel is het schrift. En hij is tegelijkertijd de heldin wier verhaal in dit schrift wordt verteld. Op dezelfde manier hoop ik dat deze passage over Heliodorus’ schitterende edelsteen een geschikte bijdrage vormt – als een synecdoche voor dit fonkelende boek in zijn geheel en als een metafoor voor de briljante, mooie en geapprecieerde collega aan wie ik haar met dankbaarheid en genegenheid opdraag.   Professor Koen De Temmerman Universiteit Gent, Griekse Literatuur Parels in schrift 10  Referenties Bowie, E. L. (1995). Names and a Gem: Aspects of Allusion in Heliodorus’ Aethiopica. In D. Innes, H. Hines, en C. Pelling (eds.), Ethics and Rhetoric. Classical Essays for Donald Russell on his Seventy-Fifth Birthday (pp. 269-280). Oxford: Clarendon Press. Rattenbury, R. M. en Lumb, T. W. (eds.) (1935, 1938, 1960). Héliodore. Les Éthiopiques (3 delen). Parijs: Les Belles Lettres. Rush, E. M. (2012). Writing Gems: Ekphrastic Description and Precious Stones in Hellenistic Epigrams and Later Greek Prose. Los Angeles (niet gepubliceerde doctoraatsverhandeling).  Weiden, M. van der. (2015). Heliodorus. Een Ethiopische liefdesgeschiedenis. Theagenes en Charicleia. Groningen: Ta Grammata.  Whitmarsh, T. (2002). Written on the body: ekphrasis, perception and deception in Heliodorus’ Aethiopica. Ramus 31(1-2), 111-125.  

Heliodorus’ Aethiopica 5.13-14 : een romaneske parel in schrift

https://biblio.ugent.be/publication/8630021/file/8630053

Heliodorus’ Aethiopica 5.13-14 : een romaneske parel in schrift

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Ghent University Academic Bibliography