Çapar, Bengü

Türk Kütüphaneciliği

Turkish

Bengü Çapar

Directory of Open Access Journals

HALK KÜTÜPHANESİ HİZMETİNİN NÜFUS AÇISINDAN PLANLANMASI

Türk Kütüphaneciliği / Turkish Librarianship (Turkish Librarians’ Association)

TKDB, 34, 4 ' (1985)**• » * » ♦ ■* A. Ü, Dil ' ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanecilik Bölümü öğre­tim Üyesi.HALK KÜTÜPHANESİ HİZMETİNİN - NÜFUS AÇISINDANPLANLANILASIY. Doç. Dr. Bengi! ÇAPAR*Kalkınma «nüfus başına düşen ■ ■ gelirin ■ düşük olduğu ülkelerin, maddî yaşam standartlarını yükseltmek amacıyla mal ve hizmet üretimini arttır­malarını sağlaayn işlemdir» (1). Kalkınmanın yeterince gerçekleştirilme­sinde rol oynayan araçların başında insangücü, bilgi ve insangücü ile bil­giyi biraraya getiren eğitim ve bilim kuruluşları gelir. Bu ' kuruluşlar - ara­sında ' kütüphanelerin yeri son derecede önem taşır. Bütün' kütüphane tür­leri eğitim' ' ve buna paralel olarak ' kültür verme, araştırmaya katkı, ■ bilgi iletimi ve fikir ve sanat ürünlerini ■ saklama yollarından hepsini veya bazı­larını ' gerçekleştirerek kalkınmadaki önemli görevlerini yerine getirirler. Çeşitli kütüphane türleri arasında halk, kütüphaneleri, halkın kalkınma yolunda etkili bir güç olarak yer almasını sağlamak üzere onu eğiten, - ona kültür ve bilgi veren kuruluşlar olarak - önem taşırlar. Halk kütüphaneleri­nin kalkınmadaki rolü, artık klâsikleşmiş olan tanımları verildiğinde ve amaçları belirtildiğinde daha açık bir biçimde ortaya çıkacaktır. Halk - kü­tüphanelerinin tanımı şöylece veriiebiilr: «H'alk kütüphaneleri, kadın-er- kek her yaşta, her düzeyde ve her meslekten okuyucunun, çeşitli - konular­daki fikir ürünlerinden - ücretsiz ve serbestçe yararlanmasını ' sağlayarak, bölgesinin kültürel, sosyal ve teknik kalkınmasına yardımcı olan kurum- lardır» (2). Halk kütüphanelerinin amacı ise, bütün vatandaşların bilgi ' edin­mek, kendilerini ' eğitmek ve boş zamanlarını değerlendirmek için kütüp­hane kaynaklarından serbestçe yararlanmalarını sağlamaktır. Böylece on­lara yaşam- boyu eğitim- vermek, günlük sorunlarını çözümlemelerine yar­dımcı olmak, yurt çapında etkili ve - bilgili bir işgücü oluşturmalarını sağla­mak, çevrelerini- ve yaşamlarını daha iyi - değerlendirme olanağı vermek mümkün olacaktır.Yukarıda söylediklerimizden anlaşılacağı gibi, kalkınma yolunda - yay­gın eğitim- ve - kültür verme ile halka gerekli bilgiyi sağlama açısından, ol­dukça ağır bir yükü taşıma durumunda olan halk kütüphanelerinin verdiği hizmetin kalkınmada yeterince etkili olabilmesi - için, halk kütüphanelerinin •166 Y. Doç. Dr. BENGÜ ÇAPARve buna bağlı olarak halk kütüphanesi hizmetinin yurt düzeyinde akılcı, dengeli ve plânlı bir biçimde yaygınlaştırılması ve Türkiye şartlarına en uy­gun şekilde biçimlendirilmesi gereklidir. Kısaca halk kütüphanesi hizmeti­nin plânlanması dieybileceğimiz bu işlemin temelini Türkiye nüfusu oluş­turacaktır.«B'ir şehir, bir bölge veya bir memlekette oturanların tümü» (3) demek elan nüfus, bir ülkede sorunlara tutarlı çözüm yolları bulabilmede, en doğ­ru kararları almada, hizmetlerin gerektiği gibi ve yeterince verilmesini ve yayılmasını, kaynakların -akılcı bir biçimde kullanılmasını sağlamada, alı­nacak sosyal ve ekonomik kararları gerçekçi bir biçimde yönlendirmede en etkili faktör olarak rol oynar. Bu açıdan bakıldığında ülkemizde halk kütüp­hanesi hizmetinin yaygınlaştırılması ve biçimlendirmesinde de en önemli etken, doğal - olarak Türkiye nüfusu olacaktır. Halk kütüphanesi hizmeti plânlanırken Türkiye nüfusunu birkaç yönü ile incelemek gerekecektir. Bunlar :a) Nüfusun niceliğib) Artış hızı ve - oranıc) Yoğunluğu ve dağılımıd) - Nüfus hareketlerie) Nüfusun niteliğidir.Nüfusun bu açılardan incelenmesinin halk kütüphanesi hizmetinin plân- lanmasında ne gibi yarariar sağlayacağını ana hatları İle belirtelim- :a) Nüfusun niceliği, yeni Türkiye’de kaç kişinin yaşadığı, ülkemizde kaç tane halk kütüphanesine gereksinim- olduğunun ve bugün var olan haik kütüphanesi sayısının yeterli olup olmadığının kabaca belirlenmesinde - ya­rarlı olacaktır. Gerekli halk kütüphanesi sayısının belirlenmesi ise bu kü­tüphanelerde çalışacak personelin, yer alacak koileksiyon, araç-gereç, mo­bilya ve bütün bunlarla ilgili -bütçenin plânlanmasında yol gösterecektir.b) Nüfusun artış hızı ve oranı, ilerideki yıllarda halk kütüphanesi sa­yısına ne kadar ilâve yapılması gerektiğini belirleyecektir. Kütüphane sayı­sına bağlı olarak yukarıda sözü edilen diğer öğelerin geleceği de nüfusun artış hızı ve oranına bağlıdır. İleride değineceğimiz eldeki, nüfusla ilgili kaynaklar genellikle Türkiye nüfusu ile- ilgili 2 000 yılına kadar projeksiyon­lar yapmıştır. O- zaman bunlara bakarak 2- 000' yılına kadarki gerekli halk kütüphanesi sayısını ve ilişkili diğer öğelerin miktarını bulmak mümkündür.c) Nüfus yoğunluğu ve dağılımına ilişkin veriler halk kütüphaneci hiz­metinin akılcı bir biçimde Türkiye yüzeyinde yaygınlaştırılabilmesini sağla­yacaktır. Aynı zamanda hizmetin bicimlendirilmesinde etkili olacaktır. Ör­neğin, bir -metropoliten alan - ile - nüfusu 400 000'den aşağıda olan bir kent­HALK KÜTÜPHANESİ VE NÜFUS 167te, bir kasabada, köyde (sayısı 36115) (4) ve köylere bağlı daha küçük yer­leşme birimlerinde- (mahalle, mezra, kom, oba, divan, çiftlik, iskele ve- - is - tasyon ki sayıları köylerle- birlikte- 86(G0’i aşmaktadır) (5) verilecek halk kütüphanesi hizmeti ayni - yöntemlerle yaygıniaştırılmayacaktır. Bunun için şöyle- bir model oluşturulması uygun gownrrektedii: Kent merkezinden kasabalara, -köylere ve daha küçük yerleşim- birimlerine kadar merkez kü­tüphaneler ve bunlara bağlı şube kütüphaneleri, gezici kütüphaneler ve - ge­çici kolleksiyonlar aracılığıyla - hizmet götüren halk kütüphaneleri sistem­leri - kurmak. Bu ' sistemler içerisinde hangi türden kaç halk kütüphanesi ünitesinin yer alacağını nüfusun yoğunluğu ve dağılımı belirleyecektir. ,d) Türkiye’deki nüfus hareketleri söz konusu - olduğunda, ilk -akta,-ge­len göçlerdir. - - Kütüphane hizmeti açısmdan ele alındığında göçlerin iki yön­lü - değerlendirilmesi gereklidir.. Bunlardan ilki, yerleşme amaçlı görlerdir. Ülkenin bir yerinden - başka bir yöresine burada yeni bir yaşam kurmak üzere yapılır. Bu . göçler sonunda hareket eden nüfus nitelik değiştirir. Ör­neğin, köylü iken kentli, - çiftçi iken işçi, esnaf vb. o-lur. Bu arada bir yeni ortamına uyum sağlama dönemi geçirir. Özellikle bu dönemde halk kütüp­haneleri göç eden halka, onların yeni ortamlarına adapte olmalarına yar­dımcı olmakla yükümlüdür. Bu tür göçler açısından nüfus hareketlerinin değerlendirilmesi Türkiye’nin nüfus kaybeden ve kazanan yörelerinin belir­lenmesine- imkân verecektir. Böylece o- yörelerdeki halk kütüphanesi hiz­meti plânlaması göç- eden nüfusun niceliği ve -niteliği düşünülerek yapıla­caktır. Türkiye’de en fazla - bu tür göç alan yöreler İstanbul, İzmir, Ankara, Edirne, Kocaeli, Zonguldak'tır (6).Ülkemizde son yıllarda yaygın o-larak' görülen yerleşme amaçlı göçler­den bir başkasını Almanya'dan kesin dönüş - yapan işçilerimiz oluşturmak­tadır. Bu işçi ailelerinin ülkemize tekrar adapte olmaları açısından da halk kütüphanelerine büyük görevler düşmektedir. O- zaman bu işçi ailelerinin yoğun -olarak yerleştikleri yörelerde halk kütüphanesi hizmetinin bu kesi­min gereksinimlerini karşılayacak biçimde plânlanması şarttır.Göçlerin ikinci türü ise geçici olanlarıdır. Kısa bir süre- için- nüfusun bazı kesimlerinin çok çeşitli nedenlerle-ülkenin bir yerinden başka bir ye­rine gitmesinden doğarlar. Bu tür göçler arasında - mevsimlik işçi göçlerini, göçerlerin göçlerini, turizm amaçlı göçleri, tedavi amaçlı göçleri vb. saya­biliriz. Bu gibi göçlerin yer aldığı tarım- bölgeleri, yaylalar, tatil merkezleri, kaplıcalar vb. yerleri, giden kişilerin gereksinim- duyduğu halk kütüphanesi hizmetinin buralara - geçici olarak götürülmesine ilişkin bir plânlama yapıl­ması halk kütüphanesi hizmetinin yaygınlaştırılması açısından önem taşır. O! halde -öncelikle bu- gibi göçlerin hangi yörelere, ne oranda yapıldığı ve bu göçleri hangi nitelikteki - nüfusun yaptığı belirlenmelidir.■168 Y. Doç. Dr. BENGÜ ÇAPARe) Nüfssun niteliğ i ee halk üütühhanes- hizmetinin plânlnnmasında hizmetin biçimlennirilmöai açısından önem taşır. - Kendisine hizmet götürü­lecek elan toplumun aoayo-ökonomik durumu, eğitimi, kültürel özellikleri, yaşı, cinsiyeti, yaşam- biçimi, örf ve âdetleri, uğraşıları ve meslekleri, bilgi gereksinimleri, fiziki durumları vb- nitelikleri hakkında toplanacak veriler öneliz edilmeden bu topluma verilecek halk kütüphanesi hizmetinin biçimi ve niteliği belirlenemez. Bu tür veriler kent ve köy toplumları üzerinde ya­pacak genel sosyo-ekenomik araştırmalarla açıklığa kavuşacağı gibi, okuyucu ya da kullanıcı araştırmaları yapılarak da toplanabilir. Okuyucu araştırmaları şu gibi konularda yapııabilii:«— Kimler kütüphane kullanmaktadır, neden?— Kimler kütüphane kullanmamaktadır, neden?— Kimler en çok ne tür materyalden yararlanmaktadır?— Kimler en çok hangi konudaki materyalden yararlanmaktadır - ve ya­rarlanmayı istemektedir?— Kütüphaneler hangi amaçlarla kullanılmaktadır? '— Kütüphaneler en fazla ne zaman kullanılmaktadır?— Kütüphane kullanan ve kullanmayanların kütüphane kullanmakla ilgili bilgi ve beceri durumları— Halkın kütüphanelere karşı tutumu, bu konudaki görüşleri ve is­tekleri.— Kütüphanelerin değişik yere- ve değişik büüyklükteki yerleşim bi­rimlerinde yaşayan kişilerin yaşamına etkisi.— Kütüphane hizmetlerinin geliştirilmesinde okuyucuların katkısı, vb.» (7).Bü noktada şunu vurgulamada yarar vardır. Nüfusla ilgili veriler bugü­ne ilişkin ve ileriye dönük olarak iki yönlü toplanmalıdır. İleriye dönük bir plân ancak ileriye dönük veri - ve tahminiere dayanılarak - yapılabilir.Halk kütüphanelerinin yaygınlaştırılması ve biçimlendirilmesine iliş­kin plânlama yapılırken yalnızca nüfusla ilgili verilerin ele alınması ve çö­zümlenmesi yeterli değildir. İyi bir plânlama yapabilmek için bu verilerin ya­nında halk kütüphaneleri standartlarından da - yararlanmak gereklidir. Tür­kiye’de kütüphanecilik alanında hazırlanmış elan standartlar yok denecek kadar azdır. Halk kütüphanesi standartları da bu yoklar arasındadır. De- mekki plânlama ile ilgili olarak atılacak ilk adımlardan biri, halk kütüpha­neleri standartlarının hazırlanması olmalıdır.Plânlama sırasında göz önüne alınacak noktalar arasında nüfusa iliş­kin veriler ve halk kütüphanesi standartları yanında Türkiye'nin yönetsel yapısına, kütüphanecilik teknikleri ve kütüphane teknolojisine, parasal kaynaklara, personele, donatıma ilişkin güncel ve ileriye dönük veriler yer almalıdır.HALK KÜTÜPHANESİ VE NÜFUS 169Şimdiye kadar sözünü ettiğimiz türden kapsamlı bir plânlama çalış­ması bir tek kişi veya kuruluş tarafından gerçekleştirilemez. Beyle bir ça­lışma ancak bir proje çalışması olarak düşünülebilir. Bu projede görev ala­cak veya -ortaya koydukları - verilerden yararlanılabilecek kuruluşlar ise şöylece aıral■anabHli:- Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kütüphaneler ve Yayıniar Genel Müdürlüğü, Tarım, Orman ve Köy İşleri - Bakanlığı, Ulaştırma Bakan­lığı, İçişleri Bakanlığı, - IMillî Eğitim Gençlik ve - Spor Bakanlığı, Devlet Plânlama Teşkilâtı, Devlet İstatistik. Enstitüsü, İller bankası, Mahallî İda­reler, Üniversitelerin.. Sosyoloji, Antropoloji ve Kütüphanecilik ile İlgili bö­lümleri.Sözü geçen plânlamayı yapmak için - gerekli - olan nüfus verilerini elde etmek için yeni-araştırmalar yapmaya gerek olmayabilir. Gerekii- verilerin tü‘yüt bir kısmı tüzel kuruluşlar veya kişiler tarafından hazırlanmış çeşitli kaynaklar içerisinde halen yer almaktadır. Böyle bir projeyi başlatan ku­ruluşun atacağı ilk adım bu - kaynakların bir dökümünü yapmak olmalıdır. Bir başlangıç olarak bu kaynaklara birkaç örnek vermek istiyoruz... ' ■ ■. - ■1) Devlet İstatistik Enstitüsünün nüfusla ilgili istatistikleri ve - Türkiye istatistik yıllıkları (8).2) Baran Tuncer'in Gelecekte Türkiye . Nüfusu ve Ekonomisi (9).3) Türkiye Sınai Kalkınma - Bankası'nın - Şehirsel ve Kırsal NüfustaGelişmeler » (10). .4) Devlet Plânlama- Teşkilatı'nın- Beşinci Beş Yıllık » Kalkınma Plânı Nü­fus Tahminleri (11).5) Devlet Plânlama Teşkilâtı'nın Yirminci Yüzyıl Sonuna Kadar Kent Nüfus Tahminleri (12).6) Devlet Plânlama Teşkilatı'nın Beşinci Beş Yıllık ■ Kalkınma Plânı Kentli Nüfus Tahminleri (13).7) Köy İşleri Bakanlığı’nın Köy Envanter Etüdleri (14).8) Kalkınmada Öncelikli İllerin Köy Bazında Altyapı Durumunu göste­ren 1982 yıl sonu itibariyle Envanter Cetvelleri (15) adlı eser.S) Türkiye Cumhuriyeti Orman Bakanlığı’nın Ormanla İlgili Köyler (16) adlı envanter çalışması. .10) İller Bankası'nın Kent Bütünü Analitik Etüdleri. (17).11) Devlet - Plânlama Teşkilâtı'nın Türkiye'de Yerleşme MerkezlerininKademelenn »eo : Ülke Yerleşme Merkezleri Sistemi (18). ’ >12) Devlet Plânlama Teşkilatı’nın Türk Köyünde Modernleşme Eğitim­leri Araştırması »(19). . .13) Önder Şenyapılı’nın Kentleşen Köylüler (20).14) IFLA'nın Halk Kütüphaneleri Standartları (21).15) UNESCO- yayınlarından, Kütüphane Hizmeti Standartları.: Uluslar­arası bir Araştırma» (22).170 Y. ' Doç. Dr. BENGÜ ÇAPARKAYNAKLAR:1. Hla Mynt, «Economic Development», The New Encyolopaedia Britannica :Knowledge in Depth, Chicago : Encyolopaedia Britannica Inc., 1976, . VI. 202. s. . .2. Osman Ersoy, Halk Kütüphaneleri Üzerine Bir Araştırma, Ankara; Güven Matbaası, 1966, 1. s.3. -Pars Tuğlacı, Okyanus : Ansiklopedik Sözlük. İstanbul, 1972. V. c. 2138. s.4. Türkiye Cumhuriyeti Devlet Plânlama Teşkilâtı, Dördüncü Beş Yıllık Kal­kınma pltnı 1979-1983, Ankara, 1979, 82. s.5. A. g. e. .6. A. g. e., 77. s.7. Bengü Çapar, Millî Kalkınma Açısından Kütüphane Hizmeti ve Planlanması,Ankara, 1979, 70-71. - s. (Basılmamış Doktora Tezi). '8. Türkiye Cumhuriyeti Devlet İstatistik Enstitüsü, Türkiye istatistik Yıllığı 1983, Ankara, 1983,9. Baran Tuncer, Gelecekte Türkiye Nüfusu ve Ekonomisi, Ankara Türkiye Kal­kınma Vakfı, 1977.10. Türkiye Sınaî Kalkınma Bankası, Şehirsel ve Kırsal Nüfusta Gelişmeler, İs­tanbul 1. 1979.11. Türkiye Cumhuriyeti ' Devlet Plânlama Teşkilâtı,' Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı Nüfus Tahminleri, ' Ankara, - 1983;12. Tuncer Kocaman, Yirminci Yüzyıl Sonuna Kadar Kent Nüfus Tahminleri, An­kara Türkiye Cumhuriyeti Devlet - Plânlama - Teşkilâtı, 1980.13. Asuman Yücel. Beşinci Beş . Yıllık Kalkınma Plânı Kentli Nüfus Tahminleri Ankara, Türkiye Cumhuriyeti Devlet Plânlama Teşkilâtı, 1984.14. Türkiye Cumhuriyeti Köy İşleri ve Kooperatifler Bakanlığı,' .Köy ■ Envanter Etüdleri 1980, Ankara, 1980.15. Kalkınmada Öncelikli İllerin Köy Babında Altyapı Durumunu Gösteren 1982 Yılı sonu itibariyle Envanter Cetvelleri (1980 Genel Nüfus Sayımı İdarî Bö­lünüşüne Göre), Ankara, Başbakanlık Devlet istatistik Enstitüsü Matbaası, 1983.16. Türkiye Cumhuriyeti Orman Bakanlığı, Ormanla ilgili Köyler, Ankara, 1975.17. İller Bankası İmar Plânlama Dairesi Reisliği, Kent Bütünü Analitik Etüdleri, Ankara,18 Türkiye Cumhuriyeti Devlet Plânlama Teşkilâtı, Türkiye’de. Yerleşme Mer­kezlerinin Kademelenmesi, Ülke Yerleşme Merkezleri Sistemi, Ankara, 1982.2 c.19;. Türkiye - Cumhuriyeti Devlet Plânlama Teşkilâtı, Türk Köyünde. Modernleş­me Eğilimleri Araştırması, Ankara, 1970-71 3. c.20. önder Şenyapılı, Kentleşen Köylüler, İstanbul, Milliyet Yayınları, 1978.21. International Federation of Libraray Assoications, Stardarts for Public Lib­raries München Verlag Dokumantation, . 1973.22. F. N. Withers, Standards for Library Service : Ah international Survey, Pa­ris, Unesco, 1974.

http://www.tk.org.tr/index.php/TK/article/download/1444/1436

HALK KÜTÜPHANESİ HİZMETİNİN NÜFUS AÇISINDAN PLANLANMASI

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Directory of Open Access Journals

Türk Kütüphaneciliği / Turkish Librarianship (Turkish Librarians’ Association)