Halsema, J.D.F. van

van Halsema, J.D.F.

VU Research Portal

VU Research PortalEen betoog waar je niet uit komt. Over Gerrit Kouwenaars `makers hebben het moeilijk'van Halsema, J.D.F.published inEen wandeling door het vak. Opstellen voor Marijke Spies1999document versionPublisher's PDF, also known as Version of recordLink to publication in VU Research Portalcitation for published version (APA)van Halsema, J. D. F. (1999). Een betoog waar je niet uit komt. Over Gerrit Kouwenaars `makers hebben hetmoeilijk'. In H. Duits, & A. van Strien (Eds.), Een wandeling door het vak. Opstellen voor Marijke Spies (pp. 27-32). Stichting Neerlandistiek VU/Nodus Publikationen Munster.General rightsCopyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright ownersand it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.            • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research.            • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain            • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal ?Take down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.E-mail address:vuresearchportal.ub@vu.nlDownload date: 21. May. 2021tekst artikel Marijke Spies/Kouwenaar  — 1 — 26-11-2013, 10:11  EEN BETOOG WAAR JE NIET UITKOMT over Gerrit  Kouwenaars ‘makers hebben het moeilijk’ (1970)  makers hebben het moeilijk   Makers hebben het moeilijk zij moeten iets maken dat al 1000 keer is gemaakt voor de eerste maal  5 de fiets is al uitgevonden de auto verplaatst zelfs de maker naar de slager  maar misschien de ijzeren hein? de vader van de gedachte? 10 de zoon ener maagd?  jarenlang experimenteren levert tenslotte een woordenboek op, een aantal maandagen, tijdens het weekeinde zoeken wij bramen  15 kortom maken blijft moeilijk, ik ken een maker die zegt: hoera, ik zie het niet meer, ik maak beter iets stuk, ik zeg krak, en zie: je ziet er geen barst van —   Dit gedicht werd voor het eerst afgedrukt in het Cultureel Supplement, de door Mr. K.L. Poll geschapen vrijdagbijlage van het toen net door fusie van NRC en Algemeen Handelsblad tot stand gekomen NRC Handelsblad. Tot de mooie dingen van dat supplement behoorde een rubriek waarin elke week een vers gedicht werd afgedrukt, direct van de maker. Op 6 november 1970 was het Gerrit Kouwenaar die het gedicht van de week leverde: ‘makers hebben het moeilijk’. Een gedicht, helder genoeg voor in de krant en, althans voor mij, intrigerend genoeg om er een kleine dertig jaar later nog niet over uitgedacht te zijn.   Ik gaf in die maanden mijn allereerste college poëzie-analyse. Dat was toen een erg modern vak waarvan de ideologie nogal wat ‘1968’ in zich had opgenomen. Hectische colleges waren het, waar je uitgeput vandaan kwam, urenlange sessies rond één gedicht, die op sommige punten wel een kruising leken tussen twee andere actuele fenomenen, de teach-in en de sensitivity-training. Het Kouwenaar-gedicht uit de vrijdagbijlage zal ik in het weekend in alle tekst artikel Marijke Spies/Kouwenaar  — 2 — 26-11-2013, 10:11  rust gelezen hebben. Het leverde me nieuw materiaal voor de komende werkweek: ik besloot ‘makers hebben het moeilijk’ in de groep te gooien. Ongetwijfeld zal ik, los van alle kwaliteiten van het gedicht, bekoord geweest zijn door de gedachte hoe actueel ik wel niet bezig was. Dubbel actueel eigenlijk: èn vanwege de splinternieuwheid van het gedicht—pas een paar dagen oud ten slotte—, èn vanwege Kouwenaar, wiens werk en reputatie toen net aan een tweede cyclus begonnen waren.   Actueel is ‘makers hebben het moeilijk’  inmiddels niet meer: het discours waarbinnen de betekenismogelijkheden van het gedicht op spanning komen is uitgesproken laat-jaren-zestig-vroeg-jaren zeventig. Maar zo eens in de zeven jaar haal ik het gedicht plus het bijbehorende groeidossier toch weer te voorschijn uit de ordner waarin ik het ooit na die eerste keer heb afgelegd. Ik kan het nog steeds niet helemaal laten. De laatste keer dat ik het op het repertoire zette was in 1996, in een college over poëzieanalyse naar aanleiding van Bronzwaers inspirerende boek Lessen in lyriek. Het gedroeg zich bij die gelegenheid als een echt Bronzwaer-gedicht, met alles erop en eraan, perfect illustratiemateriaal voor de technieken die bij Bronzwaer centraal staan en die hun referentiekader hebben in een literair modernisme dat een eeuw lang de ontwikkeling van de poëzie heeft beheerst, maar wel de laatste tien jaar zijn vanzelfsprekendheid in snel tempo kwijt lijkt te raken. Een heel geschikt gedicht, dus, voor op ‘klassiek-modern’ gerichte analyse. Maar modern-modern of actueel vonden die studenten uit 1996 ‘makers hebben het moeilijk’ geloof ik nièt (en interessant ook niet, denk ik: het was het laatste gedicht uit mijn selectie waar ik een gegadigde voor vond, bij verstek om zo te zeggen, namelijk de enige student die bij de verdeling van de gedichten afwezig was). Modern en actueel, dat was in het college in 1996 bijvoorbeeld Dirk van Bastelaeres ‘Een vinvis’, uit Diep in Amerika, maar daar kwamen we dan ook niet meer uit met Bronzwaer erbij, en zonder Bronzwaer overigens eigenlijk ook niet. Een kleine rekensom leert dan ook dat voor mijn studenten van nu ‘makers hebben het moeilijk’ verder weg ligt in de geschiedenis dan Het land van herkomst,  Media Vita of ‘Awater’ van mijn heden verwijderd waren in de beginjaren van mìjn studie. (En als je van Marijke uitgaat—om haar draait dit alles toch—dan halen we zelfs al het rode boekje van Marsman!) Zo wordt elke Kouwenaar als hij tijd van leven heeft vanzelf Roland Holst, terwijl de docent nog een hele tijd dacht dat hij het over Kouwenaar had.  * tekst artikel Marijke Spies/Kouwenaar  — 3 — 26-11-2013, 10:11   Bij een eerste, snelle lezing, waarin men de finesses van het geheel laat voor wat ze zijn, doet ‘makers hebben het moeilijk’ zich voor als een gedicht waarin een stelling, een waarheid wordt geponeerd, gedemonstreerd en beargumenteerd om tenslotte uit te lopen op iets dat tussen conclusie en samenvatting in hangt (‘kortom’). De stelling die de inzet vormt van dit kleine betoog is niet te missen: ‘makers hebben het moeilijk’. Titel en eerste regel zeggen het in eendrachtige verdubbeling. Het is het enige geval in Kouwenaars poëzie uit deze tijd waarin de titel van het gedicht volkomen gelijk is aan de eerste regel ervan; bovendien gaat het om een afgeronde volzin.1 Om de stelling dat makers het moeilijk hebben komt de lezer dus niet heen, en dat wordt nog bevorderd door de allitererende krachtpatserij die de regel iets van een reclameslogan geeft.   De lezer krijgt vervolgens in r.2-4 de oorzaak meegedeeld van de moeilijkheid waarmee de makers te kampen hebben. Als je, op zoek naar de betooggang die de oppervlakte van dit gedicht organiseert, deze regels semantisch plet, staat er iets als: de makers moeten iets nieuws maken, maar er is niets nieuws meer te maken. Strofe 2 licht dat toe met een paar voorbeelden: de fiets ìs er immers al, de auto ook, en daar moet de maker, althans dèze maker, het dus niet van willen hebben. (Ik zal straks deze fase van semantische pletting weer verlaten en laten zien dat het gedicht juist systematisch de enkelvoudige betoogstructuur die zich bij eerste lezing aandient—spreker die stelling poneert, toelicht en tot slot van een ‘kortom’-conclusie voorziet—probeert te ondermijnen.)   Strofe 3 is qua betoog een ellips: wat hier is weggelaten kun je uitschrijven als ‘maar misschien zou dìt dan de oplossing voor hem kunnen zijn, nu het met die fiets (en die auto) niets kan worden’ en dan volgt een drietal zaken (‘de ijzeren hein’, ‘de vader van de gedachte’, ‘de zoon ener maagd’) die enerzijds in het verlengde liggen van het in strofe 2 genoemde—anders zou de lezer het weggelatene niet kunnen invullen—en er anderzijds scherp van onderscheiden zijn. Het gaat hier om zaken van een andere makelij, en strofe 4 bevestigt dat.  De uiteenzetting die zich tot nu toe op een tamelijk abstract plan bewoog, neemt in die vierde strofe nu ook het verslag van een zeker tijdsverloop in zich op. Daar blijkt dat het in strofe 3 geopperde scenario na ‘jarenlang experimenteren’ wel                                                      1 Het gedicht is samen met andere poëzie uit deze periode gebundeld in data/decors, Amsterdam 1971. Er zijn wel enkele gedichten in deze bundel waarvan de titel gelijk is aan de eerste helft van de beginregel.  tekst artikel Marijke Spies/Kouwenaar  — 4 — 26-11-2013, 10:11  degelijk tot iets geleid heeft: ‘een woordenboek’, nogal kryptisch nader aangeduid als ‘een aantal maandagen’. De drie in strofe 3 geopperde alternatieven voor de onthande maker zijn dingen, van taal gemaakt. De maker ontpopt zich als een maker van taalmaaksels en het ‘woordenboek’ is er de uitkomst van.   De slotstrofe zet in met een conclusie die, gezien de positieve ontwikkelingen die strofe 4 te zien gaf—per slot van rekening bleek daar, na jaren getob, wel degelijk wat gemàakt—verrassend nauw aansluit bij de opening: ‘kortom maken blijft moeilijk’. Om ons te doordringen van de blijvende moeilijkheid van het maken geeft de spreker een hem persoonlijk bekende maker het woord die, zonder daar tragisch over te doen (‘hoera’), verklaart dat hij ‘het niet meer ziet’. Het lijkt erop of deze maker het zinkende schip aan het verlaten is. In wat hij voor de rest nog te melden heeft—hij krijgt nog bijna vier regels toegewezen, die hij zo goed als geheel vult met monosyllabische elementjes—overheersen de ambivalenties en paradoxen zozeer dat zijn mededelingen een semantische pletting zoals ik me die hierboven gepermitteerd heb, niet meer toestaan. De samenhang die bij een eerste verkenning nog wel gevonden kon worden in de door de eerste spreker ten beste gegeven argumentatie, explodeert hier. En dat stelt ons vervolgens weer in staat het gedicht te herlezen als de neerslag van een complex proces waarin conventionele retorische, syntactische en semantische patronen ondermijnd worden door ambiguïteiten. Op dit niveau zijn vellen vol te schrijven over het gedicht. (Dat is in die ordner van mij dan ook te zien). Bij een korte tweede rondgang door het gedicht zal ik me beperken tot het aanwijzen van enkele van de vele plaatsen waar, afgedekt door een schijnbare helderheid, de mogelijkheden van de meerduidigheid de zaak overnemen. Het gedicht is niet een éenlijnig betoog, maar de verdichting van opponerende betoogposities die centraal stonden in het poeticaal discours rond 1970.  *   ‘Hoera, ik zie het niet meer’, zegt de maker die aan het slot het woord krijgt. Het ligt voor de hand dat te lezen als ‘ik zie het niet meer zitten’. Maar dat ‘het’ dat de maker niet meer ziet, krijgt, in combinatie met ‘iets’ (r.17), juist ook door de parallellie met de combinatie ‘het’ en ‘iets’ uit de eerste twee regels, een onbepaald soort zelfstandigheid. Wat is het dat de maker niet meer ziet, en wat voor iets is dat ‘iets’? En wie of wat zijn die makers? In deze simplex-vorm wordt tekst artikel Marijke Spies/Kouwenaar  — 5 — 26-11-2013, 10:11  het woord eigenlijk niet gebruikt, tenzij de contekst de specificatie aanreikt (‘ik breng het even naar de maker’, en daar gaat het om een reparateur). Het gedicht in zijn aperte verloop brengt het in strofe 3 en 4 wel boven tafel: het zijn makers die met taal werken en een woordenboek klaar hebben gemaakt. Meer nog: ze werken met metaforen; zie de opsomming in strofe 3. Nog een stapje verder: het gaat om metaforen die losgemaakt zijn uit de context die ze nodig hebben om comfortabel te functioneren. De vader van de gedachte (r.9) moet het hier, gescheiden van zijn wens, in z’n eentje voor elkaar zien te krijgen. Het is onvermijdelijk dat dìt woord ‘maker’ in dèze context het woord poëet, poiètès (maker) oproept en tot activiteit brengt. Een bedreigde beroepsgroep, de dichters. Hans Vlek had twee jaar eerder, in zijn bundel Een warm hemd voor de winter, het uitstervend ambacht van de dichter al aan de orde gesteld:  Sigaremakers hebben het al opgegegeven handspinsters en klompensnijders dito maar hij niet  ‘Kortom maken blijft moeilijk’ (r.15): ‘blijft’ is hier natuurlijk in eerste instantie een koppelwerkwoord, maar gelezen als een zelfstandig werkwoord sluit het aan bij de voorstelling van een beroepsgroep die met uitsterven bedreigd wordt. Er spookt nog een andere syntactische ambivalentie door dezelfde regel. Achter ‘kortom’, gelezen als de inleiding tot een conclusie (‘om kort te gaan’), hoort een komma te staan. Die staat er niet. In veel Vijftiger-poëzie zegt dat niets, maar in dit gedicht staan verder alle voorgeschreven komma’s keurig op hun plaats, althans binnen de versregel. Daardoor komt hier ook de leesmogelijkheid ‘kortom maken’ (maken tout court, maken in stevige beknoptheid) in werking. En als de door de ene maker aan het slot naar voren geschoven andere maker zegt ‘ik maak beter iets stuk’, dan geeft ook dat een klein duwtje tegen wat je verwacht zou hebben: ‘ik maak liever iets stuk’ of ‘ik kan maar beter iets stuk maken’. Nu focust de tekst op ‘beter’ en daarmee komt er een paradox tevoorschijn: je maakt iets beter als je het stuk maakt.  (Hier is dat plotseling iets heel anders dan ‘stukmaakt’!)  *  Een analyse van dit gedicht levert een hoge score op van ambivalenties, van radicaliseringen van vertrouwd taalgebruik en van dubbele verbindingsmogelijk-tekst artikel Marijke Spies/Kouwenaar  — 6 — 26-11-2013, 10:11  heden van allerlei soort. Ik noem er nog één: ‘woordenboek’ (r.12). Dat kan een lexicon zijn waarin de betekenissen gegeven worden van de woorden van een bepaalde taal; het kan ook een vertaalwoordenboek zijn. En dat het hier ook nog gelezen kan worden als een boek, gemaakt van woorden, is zonneklaar. Hier en in de woorden van de maker aan het slot duiken kernen op van het poeticaal discours van omstreeks 1970. De voorstelling van de dichter als màker, als poiètès, was dominant in de Raster-avantgarde. Men sla er bijvoorbeeld het artikel van Teun van Dijk over Tel Quel uit de tweede jaargang van Raster op na. De wereld is in de eerste plaats een tekst die moet worden ontcijferd; hier fuseren de verschillende betekenissen van ‘woordenboek’. En het gaat hier eerder om de expérience dan om het objet: men vergelijke daarmee Kouwenaars ‘jarenlang experimenteren’ (dat voor iemand met het verleden van Kouwenaar natuurlijk al een lange voorgeschiedenis had). Het komt allemaal samen in de bekende discussie tussen Ten Berge, Bernlef, Rein Bloem, Kouwenaar en Vogelaar, onder de titel ‘Literatuur in discussie’ gepubliceerd in het zomernummer 1970 van Raster. ‘Alles reduceren tot dingen die je kan aanpakken’ is een van de desiderata die daar ter sprake komen: vergelijk daarmee het ‘kortom maken’ uit r.15. Het ‘geven’ van ‘een draai’ aan talige ‘gemeenplaatsen’ of het ‘op zijn kant zetten’ daarvan, het wordt door de sprekers in deze discussie warm aanbevolen en het is ook het procédé waarover onze maker zich buigt in strofe 3. En de voor de deelnemers aan het gesprek even zorgwekkende als opwindende paradox dat je in een gedicht een gebroken werkelijkheid kunt weergeven terwijl dat gedicht zelf toch weer een eenheid is: het schuilt direct onder de mouvementen van Kouwenaars laatste strofe. Zoals Rein Bloem het formuleert: “Bij hem [nl. Ten Berge] zijn  de breukvlakken in de montage weggewerkt, terwijl Vogelaar de kloven in het materiaal laat springen.” Het is natuurlijk de vraag of je zelfs in het laatste geval toch niet te maken hebt met een ‘tekst’ (‘makers’ maakten toen ‘teksten’) die zichzelf uiteindelijk weer keurig dichttrekt. Misschien kom je er wel nooit uit.  Zo gezien wordt ‘makers hebben het moeilijk’ een gedicht waarin de aporieën van de literaire vernieuwingsbeweging van rond 1970 in de balans worden gelegd. Moeilijk blijft het in elk geval, het maken: heb je eenmaal, na ‘jarenlang experimenteren’ een ‘woordenboek’, daarmee ben je er nog niet uit. Maandag (r.13) is pas het begin van de week, en van de schepping. Het materiaal ligt klaar, kaal en schoon. Maar de eigenlijke schepping moet nog volgen.   

Dutch

Een betoog waar je niet uit komt. Over Gerrit Kouwenaars `makers hebben het moeilijk'

DSpace at VU

tekst artikel Marijke Spies/Kouwenaar  — 1 — 26-11-2013, 10:11  
EEN BETOOG WAAR JE NIET UITKOMT 
over Gerrit  Kouwenaars ‘makers hebben het moeilijk’ (1970) 
 
makers hebben het moeilijk 
 
 
Makers hebben het moeilijk 
zij moeten iets maken 
dat al 1000 keer is gemaakt 
voor de eerste maal 
 
5 de fiets is al uitgevonden 
de auto verplaatst zelfs de maker 
naar de slager 
 
maar misschien de ijzeren hein? 
de vader van de gedachte? 
10 de zoon ener maagd? 
 
jarenlang experimenteren levert tenslotte 
een woordenboek op, een aantal 
maandagen, tijdens het weekeinde 
zoeken wij bramen 
 
15 kortom maken blijft moeilijk, ik ken 
een maker die zegt: hoera, ik zie 
het niet meer, ik maak 
beter iets stuk, ik zeg krak, en zie: je ziet 
er geen barst van — 
 
 
Dit gedicht werd voor het eerst afgedrukt in het Cultureel Supplement, de door Mr. 
K.L. Poll geschapen vrijdagbijlage van het toen net door fusie van NRC en 
Algemeen Handelsblad tot stand gekomen NRC Handelsblad. Tot de mooie 
dingen van dat supplement behoorde een rubriek waarin elke week een vers 
gedicht werd afgedrukt, direct van de maker. Op 6 november 1970 was het Gerrit 
Kouwenaar die het gedicht van de week leverde: ‘makers hebben het moeilijk’. 
Een gedicht, helder genoeg voor in de krant en, althans voor mij, intrigerend 
genoeg om er een kleine dertig jaar later nog niet over uitgedacht te zijn.  
 Ik gaf in die maanden mijn allereerste college poëzie-analyse. Dat was 
toen een erg modern vak waarvan de ideologie nogal wat ‘1968’ in zich had 
opgenomen. Hectische colleges waren het, waar je uitgeput vandaan kwam, 
urenlange sessies rond één gedicht, die op sommige punten wel een kruising 
leken tussen twee andere actuele fenomenen, de teach-in en de sensitivity-
training. Het Kouwenaar-gedicht uit de vrijdagbijlage zal ik in het weekend in alle 
tekst artikel Marijke Spies/Kouwenaar  — 2 — 26-11-2013, 10:11  
rust gelezen hebben. Het leverde me nieuw materiaal voor de komende 
werkweek: ik besloot ‘makers hebben het moeilijk’ in de groep te gooien. 
Ongetwijfeld zal ik, los van alle kwaliteiten van het gedicht, bekoord geweest zijn 
door de gedachte hoe actueel ik wel niet bezig was. Dubbel actueel eigenlijk: èn 
vanwege de splinternieuwheid van het gedicht—pas een paar dagen oud ten 
slotte—, èn vanwege Kouwenaar, wiens werk en reputatie toen net aan een 
tweede cyclus begonnen waren.  
 Actueel is ‘makers hebben het moeilijk’  inmiddels niet meer: het discours 
waarbinnen de betekenismogelijkheden van het gedicht op spanning komen is 
uitgesproken laat-jaren-zestig-vroeg-jaren zeventig. Maar zo eens in de zeven 
jaar haal ik het gedicht plus het bijbehorende groeidossier toch weer te voorschijn 
uit de ordner waarin ik het ooit na die eerste keer heb afgelegd. Ik kan het nog 
steeds niet helemaal laten. De laatste keer dat ik het op het repertoire zette was 
in 1996, in een college over poëzieanalyse naar aanleiding van Bronzwaers 
inspirerende boek Lessen in lyriek. Het gedroeg zich bij die gelegenheid als een 
echt Bronzwaer-gedicht, met alles erop en eraan, perfect illustratiemateriaal voor 
de technieken die bij Bronzwaer centraal staan en die hun referentiekader hebben 
in een literair modernisme dat een eeuw lang de ontwikkeling van de poëzie heeft 
beheerst, maar wel de laatste tien jaar zijn vanzelfsprekendheid in snel tempo 
kwijt lijkt te raken. Een heel geschikt gedicht, dus, voor op ‘klassiek-modern’ 
gerichte analyse. Maar modern-modern of actueel vonden die studenten uit 1996 
‘makers hebben het moeilijk’ geloof ik nièt (en interessant ook niet, denk ik: het 
was het laatste gedicht uit mijn selectie waar ik een gegadigde voor vond, bij 
verstek om zo te zeggen, namelijk de enige student die bij de verdeling van de 
gedichten afwezig was). Modern en actueel, dat was in het college in 1996 
bijvoorbeeld Dirk van Bastelaeres ‘Een vinvis’, uit Diep in Amerika, maar daar 
kwamen we dan ook niet meer uit met Bronzwaer erbij, en zonder Bronzwaer 
overigens eigenlijk ook niet. Een kleine rekensom leert dan ook dat voor mijn 
studenten van nu ‘makers hebben het moeilijk’ verder weg ligt in de geschiedenis 
dan Het land van herkomst,  Media Vita of ‘Awater’ van mijn heden verwijderd 
waren in de beginjaren van mìjn studie. (En als je van Marijke uitgaat—om haar 
draait dit alles toch—dan halen we zelfs al het rode boekje van Marsman!) Zo 
wordt elke Kouwenaar als hij tijd van leven heeft vanzelf Roland Holst, terwijl de 
docent nog een hele tijd dacht dat hij het over Kouwenaar had. 
 
* 
tekst artikel Marijke Spies/Kouwenaar  — 3 — 26-11-2013, 10:11  
 
Bij een eerste, snelle lezing, waarin men de finesses van het geheel laat voor wat 
ze zijn, doet ‘makers hebben het moeilijk’ zich voor als een gedicht waarin een 
stelling, een waarheid wordt geponeerd, gedemonstreerd en beargumenteerd om 
tenslotte uit te lopen op iets dat tussen conclusie en samenvatting in hangt 
(‘kortom’). De stelling die de inzet vormt van dit kleine betoog is niet te missen: 
‘makers hebben het moeilijk’. Titel en eerste regel zeggen het in eendrachtige 
verdubbeling. Het is het enige geval in Kouwenaars poëzie uit deze tijd waarin de 
titel van het gedicht volkomen gelijk is aan de eerste regel ervan; bovendien gaat 
het om een afgeronde volzin.1 Om de stelling dat makers het moeilijk hebben 
komt de lezer dus niet heen, en dat wordt nog bevorderd door de allitererende 
krachtpatserij die de regel iets van een reclameslogan geeft.  
 De lezer krijgt vervolgens in r.2-4 de oorzaak meegedeeld van de 
moeilijkheid waarmee de makers te kampen hebben. Als je, op zoek naar de 
betooggang die de oppervlakte van dit gedicht organiseert, deze regels 
semantisch plet, staat er iets als: de makers moeten iets nieuws maken, maar er 
is niets nieuws meer te maken. Strofe 2 licht dat toe met een paar voorbeelden: 
de fiets ìs er immers al, de auto ook, en daar moet de maker, althans dèze 
maker, het dus niet van willen hebben. (Ik zal straks deze fase van semantische 
pletting weer verlaten en laten zien dat het gedicht juist systematisch de 
enkelvoudige betoogstructuur die zich bij eerste lezing aandient—spreker die 
stelling poneert, toelicht en tot slot van een ‘kortom’-conclusie voorziet—probeert 
te ondermijnen.)  
 Strofe 3 is qua betoog een ellips: wat hier is weggelaten kun je 
uitschrijven als ‘maar misschien zou dìt dan de oplossing voor hem kunnen zijn, 
nu het met die fiets (en die auto) niets kan worden’ en dan volgt een drietal zaken 
(‘de ijzeren hein’, ‘de vader van de gedachte’, ‘de zoon ener maagd’) die enerzijds 
in het verlengde liggen van het in strofe 2 genoemde—anders zou de lezer het 
weggelatene niet kunnen invullen—en er anderzijds scherp van onderscheiden 
zijn. Het gaat hier om zaken van een andere makelij, en strofe 4 bevestigt dat.  
De uiteenzetting die zich tot nu toe op een tamelijk abstract plan bewoog, neemt 
in die vierde strofe nu ook het verslag van een zeker tijdsverloop in zich op. Daar 
blijkt dat het in strofe 3 geopperde scenario na ‘jarenlang experimenteren’ wel 
                                                     
1 Het gedicht is samen met andere poëzie uit deze periode gebundeld in data/decors, Amsterdam 
1971. Er zijn wel enkele gedichten in deze bundel waarvan de titel gelijk is aan de eerste helft van 
de beginregel.  
tekst artikel Marijke Spies/Kouwenaar  — 4 — 26-11-2013, 10:11  
degelijk tot iets geleid heeft: ‘een woordenboek’, nogal kryptisch nader aangeduid 
als ‘een aantal maandagen’. De drie in strofe 3 geopperde alternatieven voor de 
onthande maker zijn dingen, van taal gemaakt. De maker ontpopt zich als een 
maker van taalmaaksels en het ‘woordenboek’ is er de uitkomst van.  
 De slotstrofe zet in met een conclusie die, gezien de positieve 
ontwikkelingen die strofe 4 te zien gaf—per slot van rekening bleek daar, na jaren 
getob, wel degelijk wat gemàakt—verrassend nauw aansluit bij de opening: 
‘kortom maken blijft moeilijk’. Om ons te doordringen van de blijvende 
moeilijkheid van het maken geeft de spreker een hem persoonlijk bekende maker 
het woord die, zonder daar tragisch over te doen (‘hoera’), verklaart dat hij ‘het 
niet meer ziet’. Het lijkt erop of deze maker het zinkende schip aan het verlaten is. 
In wat hij voor de rest nog te melden heeft—hij krijgt nog bijna vier regels 
toegewezen, die hij zo goed als geheel vult met monosyllabische elementjes—
overheersen de ambivalenties en paradoxen zozeer dat zijn mededelingen een 
semantische pletting zoals ik me die hierboven gepermitteerd heb, niet meer 
toestaan. De samenhang die bij een eerste verkenning nog wel gevonden kon 
worden in de door de eerste spreker ten beste gegeven argumentatie, explodeert 
hier. En dat stelt ons vervolgens weer in staat het gedicht te herlezen als de 
neerslag van een complex proces waarin conventionele retorische, syntactische 
en semantische patronen ondermijnd worden door ambiguïteiten. Op dit niveau 
zijn vellen vol te schrijven over het gedicht. (Dat is in die ordner van mij dan ook 
te zien). Bij een korte tweede rondgang door het gedicht zal ik me beperken tot 
het aanwijzen van enkele van de vele plaatsen waar, afgedekt door een 
schijnbare helderheid, de mogelijkheden van de meerduidigheid de zaak 
overnemen. Het gedicht is niet een éenlijnig betoog, maar de verdichting van 
opponerende betoogposities die centraal stonden in het poeticaal discours rond 
1970. 
 
* 
 
 ‘Hoera, ik zie het niet meer’, zegt de maker die aan het slot het woord krijgt. Het 
ligt voor de hand dat te lezen als ‘ik zie het niet meer zitten’. Maar dat ‘het’ dat de 
maker niet meer ziet, krijgt, in combinatie met ‘iets’ (r.17), juist ook door de 
parallellie met de combinatie ‘het’ en ‘iets’ uit de eerste twee regels, een 
onbepaald soort zelfstandigheid. Wat is het dat de maker niet meer ziet, en wat 
voor iets is dat ‘iets’? En wie of wat zijn die makers? In deze simplex-vorm wordt 
tekst artikel Marijke Spies/Kouwenaar  — 5 — 26-11-2013, 10:11  
het woord eigenlijk niet gebruikt, tenzij de contekst de specificatie aanreikt (‘ik 
breng het even naar de maker’, en daar gaat het om een reparateur). Het gedicht 
in zijn aperte verloop brengt het in strofe 3 en 4 wel boven tafel: het zijn makers 
die met taal werken en een woordenboek klaar hebben gemaakt. Meer nog: ze 
werken met metaforen; zie de opsomming in strofe 3. Nog een stapje verder: het 
gaat om metaforen die losgemaakt zijn uit de context die ze nodig hebben om 
comfortabel te functioneren. De vader van de gedachte (r.9) moet het hier, 
gescheiden van zijn wens, in z’n eentje voor elkaar zien te krijgen. Het is 
onvermijdelijk dat dìt woord ‘maker’ in dèze context het woord poëet, poiètès 
(maker) oproept en tot activiteit brengt. Een bedreigde beroepsgroep, de dichters. 
Hans Vlek had twee jaar eerder, in zijn bundel Een warm hemd voor de winter, 
het uitstervend ambacht van de dichter al aan de orde gesteld: 
 
Sigaremakers hebben het al opgegegeven 
handspinsters en klompensnijders dito 
maar hij niet 
 
‘Kortom maken blijft moeilijk’ (r.15): ‘blijft’ is hier natuurlijk in eerste instantie een 
koppelwerkwoord, maar gelezen als een zelfstandig werkwoord sluit het aan bij 
de voorstelling van een beroepsgroep die met uitsterven bedreigd wordt. Er 
spookt nog een andere syntactische ambivalentie door dezelfde regel. Achter 
‘kortom’, gelezen als de inleiding tot een conclusie (‘om kort te gaan’), hoort een 
komma te staan. Die staat er niet. In veel Vijftiger-poëzie zegt dat niets, maar in 
dit gedicht staan verder alle voorgeschreven komma’s keurig op hun plaats, 
althans binnen de versregel. Daardoor komt hier ook de leesmogelijkheid ‘kortom 
maken’ (maken tout court, maken in stevige beknoptheid) in werking. En als de 
door de ene maker aan het slot naar voren geschoven andere maker zegt ‘ik 
maak beter iets stuk’, dan geeft ook dat een klein duwtje tegen wat je verwacht 
zou hebben: ‘ik maak liever iets stuk’ of ‘ik kan maar beter iets stuk maken’. Nu 
focust de tekst op ‘beter’ en daarmee komt er een paradox tevoorschijn: je maakt 
iets beter als je het stuk maakt.  (Hier is dat plotseling iets heel anders dan 
‘stukmaakt’!) 
 
* 
 
Een analyse van dit gedicht levert een hoge score op van ambivalenties, van 
radicaliseringen van vertrouwd taalgebruik en van dubbele verbindingsmogelijk-
tekst artikel Marijke Spies/Kouwenaar  — 6 — 26-11-2013, 10:11  
heden van allerlei soort. Ik noem er nog één: ‘woordenboek’ (r.12). Dat kan een 
lexicon zijn waarin de betekenissen gegeven worden van de woorden van een 
bepaalde taal; het kan ook een vertaalwoordenboek zijn. En dat het hier ook nog 
gelezen kan worden als een boek, gemaakt van woorden, is zonneklaar. Hier en 
in de woorden van de maker aan het slot duiken kernen op van het poeticaal 
discours van omstreeks 1970. De voorstelling van de dichter als màker, als 
poiètès, was dominant in de Raster-avantgarde. Men sla er bijvoorbeeld het 
artikel van Teun van Dijk over Tel Quel uit de tweede jaargang van Raster op na. 
De wereld is in de eerste plaats een tekst die moet worden ontcijferd; hier fuseren 
de verschillende betekenissen van ‘woordenboek’. En het gaat hier eerder om de 
expérience dan om het objet: men vergelijke daarmee Kouwenaars ‘jarenlang 
experimenteren’ (dat voor iemand met het verleden van Kouwenaar natuurlijk al 
een lange voorgeschiedenis had). Het komt allemaal samen in de bekende 
discussie tussen Ten Berge, Bernlef, Rein Bloem, Kouwenaar en Vogelaar, onder 
de titel ‘Literatuur in discussie’ gepubliceerd in het zomernummer 1970 van 
Raster. ‘Alles reduceren tot dingen die je kan aanpakken’ is een van de 
desiderata die daar ter sprake komen: vergelijk daarmee het ‘kortom maken’ uit 
r.15. Het ‘geven’ van ‘een draai’ aan talige ‘gemeenplaatsen’ of het ‘op zijn kant 
zetten’ daarvan, het wordt door de sprekers in deze discussie warm aanbevolen 
en het is ook het procédé waarover onze maker zich buigt in strofe 3. En de voor 
de deelnemers aan het gesprek even zorgwekkende als opwindende paradox dat 
je in een gedicht een gebroken werkelijkheid kunt weergeven terwijl dat gedicht 
zelf toch weer een eenheid is: het schuilt direct onder de mouvementen van 
Kouwenaars laatste strofe. Zoals Rein Bloem het formuleert: “Bij hem [nl. Ten 
Berge] zijn  de breukvlakken in de montage weggewerkt, terwijl Vogelaar de 
kloven in het materiaal laat springen.” Het is natuurlijk de vraag of je zelfs in het 
laatste geval toch niet te maken hebt met een ‘tekst’ (‘makers’ maakten toen 
‘teksten’) die zichzelf uiteindelijk weer keurig dichttrekt. Misschien kom je er wel 
nooit uit. 
 Zo gezien wordt ‘makers hebben het moeilijk’ een gedicht waarin de 
aporieën van de literaire vernieuwingsbeweging van rond 1970 in de balans 
worden gelegd. Moeilijk blijft het in elk geval, het maken: heb je eenmaal, na 
‘jarenlang experimenteren’ een ‘woordenboek’, daarmee ben je er nog niet uit. 
Maandag (r.13) is pas het begin van de week, en van de schepping. Het materiaal 
ligt klaar, kaal en schoon. Maar de eigenlijke schepping moet nog volgen.  
 


https://research.vu.nl/files/607928/tekst artikel Marijke-Kouwenaar.pdf

Een betoog waar je niet uit komt. Over Gerrit Kouwenaars `makers hebben het moeilijk'

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

VU Research Portal

DSpace at VU