Boer, F. de

DSpace at VU

Ver naast het doel trappen
Commentaar op het artikel van Harrie Jansen
Fijgje de Boer*
Harrie Jansen stelt in bovengenoemde bijdrage twee kwesties aan de orde over
kwalitatief onderzoek. Ten eerste de gewoonte om kwalitatief onderzoek gelijk te
stellen aan de grounded theory approach (GTA) van Glaser en Strauss (1967) c.q.
die van Strauss en Corbin (1998). Ten tweede stelt hij dat als gevolg daarvan de
betekenis verloren is gegaan van de adjectieven ‘kwalitatief’ en ‘kwantitatief’, die
gewoonlijk aan een bepaald type onderzoek worden toegekend.
Volgens mij verbindt Jansen hier twee kwesties aan elkaar waartussen geen rela-
tie bestaat. Jansen geeft verder geen duidelijke onderbouwing van zijn bewering
dat kwalitatief onderzoek overwegend gelijk wordt gesteld aan de grounded theory
approach.
In mijn ogen gaat Jansen – met zijn voorstel om de termen kwalitatief en kwanti-
tatief letterlijk te nemen – voorbij aan de complexiteit van kwalitatief onderzoek,
of breder zelfs van wetenschappelijk onderzoek. Ook komt hij in mijn ogen met
een te simplistisch en tegelijkertijd positivistisch voorstel voor het doen van
onderzoek. In het vervolg zal ik mijn twee beweringen – (a) gelijkstellen van ‘kwa-
litatief onderzoek’ aan grounded theory approach en (b) een positivistische benade-
ring hanteren van de wetenschap waarbinnen de twee adjectieven voor onderzoek
passen – uitwerken.
Ad a. Is kwalitatief onderzoek hetzelfde als de grounded theory approach?
Jansen verwijt een groot aantal auteurs van methodologische handboeken of
inleidingen in de kwalitatieve onderzoeksmethode dat zij niet stilstaan bij het bij-
voeglijk naamwoord ‘kwalitatief’. Een uitzondering vormt Westers Strategieën
voor kwalitatief onderzoek (1987), waarin op de eerste pagina’s het adjectief wel
behandeld wordt. Vervolgens stelt Jansen dat de methodologie, die binnen de
grounded theory ontwikkeld is, niet noodzakelijkerwijze het adjectief kwalitatief
behoeft, want wat is kwalitatief aan ‘gerichtheid op betekenisverlening door
betrokkenen, theorie ontwikkelen op basis van data, iteratie van dataverzameling
en analyse en open onderzoeksontwerp’? Maakt Jansen hier een punt?
Strauss geeft inderdaad in zijn boek Qualitative analysis for social scientists (1987)
– de voorloper van Basics of qualitative research: techniques and procedures for devel-
oping grounded theory (Strauss & Corbin, 1990, 1998; Corbin & Strauss, 2008) –
géén omschrijving van het adjectief ‘kwalitatief’. Hij gebruikt dit bijvoeglijk naam-
* Fijgje de Boer is als wetenschappelijk docente verbonden aan de afdeling Metamedica, VUmc.
E-mail: fi.deboer@vumc.nl.
KWALON 2012 (17) 2 13
Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209
Fijgje de Boer
woord in de eerste zin van het eerste hoofdstuk zonder nadere toelichting: ‘A set
of assumptions lies behind this approach to qualitative analysis, which will be lis-
ted and then briefly discussed’ ( p. 1). Even verderop (p. 2-3) licht Strauss toe dat
het onderscheid tussen kwalitatief en kwantitatief vooral ligt op het niveau van
hoe data analytisch worden benaderd. In de kwantitatieve benadering maakt de
onderzoeker gebruik van statistiek of mathematische methoden, terwijl in kwali-
tatief onderzoek daarvan wordt afgezien. Bij de kwalitatieve analyse gaat het, vol-
gens Strauss, om interpretatie van de data. Om echter tot een bepaalde systema-
tiek te komen in die interpretatie is het nodig om volgens bepaalde richtlijnen te
werk te gaan. Strauss ziet het als zijn taak om met handvatten te komen voor die
richtlijnen, waarvoor hij in de volgende hoofdstukken gedetailleerde aanzetten
geeft. Deze worden vervolgens in het boek samen met Corbin (1990) verdicht en
meer toegankelijk beschreven.
Belangrijk hierbij is op te merken dat Strauss onderscheid maakt tussen de ana-
lyse van empirisch verzameld materiaal en het hanteren van een bepaalde aanpak
in het onderzoek. Het eerste verwijst volgens mij naar ‘qualitative analysis’ en het
tweede naar ‘grounded theory approach’.
Hier ligt volgens mij de kern van het onderwerp waarover Jansen het in essentie
heeft. Gaat wetenschappelijk onderzoek over het analyseren van empirische data
of betreft het méér dan dat, namelijk gaat het ook om vooronderstellingen van de
onderzoeker(s) tijdens het gehele proces van onderzoek: van het ontwikkelen van
het design tot en met de weergave van de resultaten? In mijn ogen heeft Jansen
voornamelijk het eerste voor ogen, namelijk de analyse van empirisch verzameld
materiaal. In verschillend kwalitatief onderzoek wordt inderdaad regelmatig een
(verwaterde) vorm van de grounded theory approach gehanteerd in de vorm van
open coderen, axiaal en selectief coderen tijdens de analyse van het materiaal
(Boeije, 2005). Soms noemen onderzoekers een dergelijk onderzoek ‘kwalitatief’,
terwijl alleen in de analysefase de methode van de grounded theory approach wordt
gehanteerd; andere onderzoekers noemen het een ‘grounded theory-onderzoek’ om
dezelfde reden. Ja, dan is er overlap tussen ‘kwalitatief onderzoek’ en ‘grounded
theory-onderzoek’.
Een verklaring voor deze overlap kan zijn dat onderzoekers geen onderscheid
maken tussen de analysefase van een onderzoek en het geheel waarbinnen het
onderzoek plaatsvindt. Vaak liggen praktijkgeoriënteerde vragen ten grondslag
aan dergelijk onderzoek. De grounded theory approach kan soms bij uitstek
geschikt zijn als procedure voor data-analyse van dit type onderzoek, juist van-
wege de (deels) pragmatische origine van deze benadering.
Als een antwoord moet worden gegeven op de vraag of kwalitatief onderzoek
gelijkstaat aan de grounded theory-benadering, dan kan het antwoord daarop zijn:
ja, als de onderzoeker de wijze van data-analyse volgens de grounded theory
approach gelijkstelt aan kwalitatief onderzoek; het antwoord is nee, als de onder-
zoeker de aanpak en/of de methode van data-analyse in het onderzoek helder ver-
antwoordt.
14 KWALON 2012 (17) 2
Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209
Ver naast het doel trappen
Ad b. Staat een positivistische aanpak garant voor wetenschappelijke
resultaten?
Om zicht te krijgen op wat ‘kwalitatief’ is en wat doorgaat voor een ‘grounded the-
ory-onderzoek’ stelt Jansen voor om de adjectieven ‘kwalitatief’ en ‘kwantitatief’
letterlijk te nemen. Hij komt met een voorstel waarmee een onderzoeker stapsge-
wijs tewerk kan gaan in de uitvoering van onderzoek als het om ‘cijfers’ of ‘invul-
ling van begrippen’ (perspectieven van respondenten bijvoorbeeld) gaat. De weer-
gave van zijn stappen is helder en zou – met voorbeelden als toelichting – uitge-
werkt kunnen worden tot een ‘Handboek voor het uitvoeren van kwalitatief
onderzoek’. Maar is het doen van wetenschappelijk onderzoek echt zo simpel en
rechttoe rechtaan als Jansen voorstelt? En waarom wachten we ermee tot de uni-
versiteit, voordat dit aan jongeren wordt onderwezen? Waarom al niet eerder hen
uitnodigen om aan dat ontdekkingsproces te beginnen als het simpel om het een
(kwantitatief) of ander (kwalitatief) gaat?
Jansen geeft in het kort een beschrijving van het doen van onderzoek, waarvoor
handleidingen veel meer woorden nodig hebben. Ik ga ervan uit dat het een zeer
globale schets betreft van het onderzoeksproces en dat Jansen omwille van het
argument en het helder over het voetlicht willen brengen van zijn visie afgezien
heeft van allerlei ‘maren’, ‘mitsen’ en overige nuanceringen. De eenvoud en het
simplisme spreken aan en nodigen uit, tegelijkertijd kunnen het valkuilen zijn van
naïviteit en toepassingsgerichtheid.
Het voorstel van Jansen is echter niets nieuws en een van de vele voorbeelden
van een positivistische en eenduidige aanpak van wetenschappelijk onderzoek.
Eerst een toelichting op de term ‘positivistisch’. In de Inleiding op ons boek (De
Boer & Smaling, 2011: 14) wordt de term ‘empirisch-analytische benadering’
gehanteerd, die zich kenmerkt door de ‘neiging naar operationaliseren en meten
van begrippen, strikte reglementering van de onderzoeksopzet en gebruik van
statistiek’. Daaraan wordt toegevoegd dat het niet alleen om ‘gebruik van statis-
tiek’ behoeft te gaan, maar dat ook de ‘invulling van begrippen’ of het ontwikke-
len van systematische semantische indelingen daartoe kan worden gerekend. De
reden voor mij om de term ‘positivistisch’ te hanteren – hoewel deze term ver-
schillende betekenissen kent – is dat hij staat voor een wijze van kennis vergaren
waarvan de kern is dat kennis voor ‘waar’ kan worden geaccepteerd als zij volgens
gereguleerde principes en procedures – die geaccepteerd zijn door de wetenschap-
pelijke gemeenschap – is verkregen (Bryman, 2001: 11).
Daarnaast is Jansen niet de enige die op deze wijze de begrippen ‘kwalitatief’ en
‘kwantitatief’ omschrijft. Miles en Huberman noemden hun in 1984 verschenen
boek Qualitative data analysis en geven daarin een breed overzicht van verschil-
lende technieken van kwalitatieve data-analyse. Zij omschrijven kwalitatieve ana-
lyse – net als Strauss en Jansen – als een vorm van analyse waarbij de nadruk ligt
op woorden in plaats van getallen. Jansen heeft het dus in mijn ogen niet over het
uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek (van designfase tot en met resultaten,
conclusie en discussie), maar alleen over de analysefase.
KWALON 2012 (17) 2 15
Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209
Fijgje de Boer
Voorstel: spreek over ‘benaderingen van onderzoek’
Een persoon die ‘kwalitatief onderzoek’ als parapluterm hanteert voor verschil-
lende benaderingen is Creswell (2007). Zijn aanpak – om verschillende kwalita-
tieve benaderingen te combineren – ontstond toevallig. Creswell geeft in de
inleiding op zijn boek weer dat het idee voor het opnemen van verschillende kwa-
litatieve benaderingen in één boek op een conferentie ontstond, toen een collega
zijn voorbeeld van een analyse van een incident (een casestudy) vanuit een etno-
grafische benadering analyseerde. Ook hier was het startpunt de analyse van de
verzamelde empirische gegevens, maar waaraan de betreffende onderzoeker wel
een zienswijze koppelde over de wijze van uitvoering van onderzoek. Dat is ook
het verschil van Creswells boek met overige inleidingen in kwalitatief onderzoek;
Creswell negeert niet de filosofische en/of theoretische veronderstellingen waar-
binnen een bepaalde onderzoeksbenadering is ontstaan, maar neemt deze juist
mee in de uitwerking van het design van het onderzoek.
In zijn voorstel gaat Jansen niet geheel voorbij aan de filosofische en/of theoreti-
sche vooronderstellingen, hij erkent c.q. beschrijft die eerste stap van onderzoek
(’1. Theorie en empirie: kwalitatief en kwantitatief operationaliseren’), waarbij hij
aangeeft dat in de sociale wetenschappen deze fase vrijwel uitsluitend kwalitatief
is c.q. er in deze fase sprake is van een interpretatief proces. Binnen het positivis-
tische model wordt dit weliswaar geaccepteerd, maar er wordt wel gestreefd naar
een gereglementeerde aanpak in de weergave van de argumentatie van dit deel.
Zie daarvoor de wijze waarop de sectie ‘Introduction’ in veel Engelstalige weten-
schappelijke tijdschriften is weergegeven.
Jansen maakt daarna zelf ook snel de overstap naar het positivistische model: het
vertalen of het operationaliseren van de begrippen in de vraagstelling naar de
waarneembare werkelijkheid. In het vervolg beschrijft hij dan hoe onderzoek als
een ‘technische’ handeling c.q. volgens bepaalde richtlijnen – hetzij kwalitatief,
hetzij kwantitatief – uitgevoerd kan worden.
Dat laatste is ook wat studenten nu over het algemeen in de eerste jaren van hun
bachelor krijgen aangereikt in hun kennismaking met methoden van wetenschap-
pelijk onderzoek. Zij krijgen meestal eerst een inleiding in ‘kwantitatief’ en ver-
volgens in ‘kwalitatief’ onderzoek. De kennis die zij verkrijgen, verloopt volgens
het stramien van Jansen. Het is een versimpelde en vereenvoudigde weergave van
het uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek. Vaak krijgen studenten data voor-
gelegd ter analyse of dienen zij die te verzamelen in een zeer korte tijdsperiode,
waarna zij deze vervolgens moeten analyseren en de resultaten daarvan moeten
weergeven in een paper. De ideale methode om kennis te maken met wetenschap-
pelijk onderzoek?
Gezien het voorgaande zal mijn antwoord een duidelijk nee zijn, want die kennis-
making gaat voorbij aan dat wat wetenschappelijk onderzoek is. Dat betreft zowel
ideeontwikkeling als uitvoering en publicatie. Jansens voorstel draagt mijns
inziens bij aan de vereenvoudiging en versimpeling van kennis, die nu zo populair
is en waarvan niet afgevraagd wordt of deze tot méér wetenschappelijke kennis
leidt, en zo ja, hoe dan.
16 KWALON 2012 (17) 2
Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209
Ver naast het doel trappen
Samenvattend: Jansen biedt met zijn voorstel geen beter zicht op het onder-
scheid tussen kwalitatief en kwantitatief onderzoek. Hij draagt bij aan het in
stand houden van de kunstmatige scheiding daartussen. De tekortkoming van
Jansen is dat hij niet de vooronderstellingen expliciteert die ten grondslag liggen
aan zijn benaderingswijze van het uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek. Als
hij dat zou doen, dan zou hij niet over ‘kwalitatief’ onderzoek spreken, maar de
omschrijving hanteren van een bepaalde benadering, zoals etnografie, narratief
onderzoek of een grounded theory approach. Als je het hebt over de analyse van
empirische gegevens – waarover Jansen het heeft, zie ook zijn bijdrage over de
kwalitatieve survey in De Boer en Smaling (2011) – dan krijgt de omschrijving
‘kwalitatief’ een andere lading: het staat voor een bepaalde wijze van analyse van
empirische data, die ook op een kwantitatieve wijze zou kunnen plaatsvinden.
Jansens visie op wat wetenschappelijk onderzoek is, leidt tot zijn voorstel om de
termen kwalitatief en kwantitatief letterlijk te nemen. Hier laat Jansen duidelijk
zien dat hij de bal ver naast het doel trapt, want dat leidt alleen maar tot meer
verwarring en onduidelijkheid over wat wetenschappelijk onderzoek is. In zijn
voorstel gaat Jansen volgens zijn eigen inzicht recht op het doel af, maar negeert
hij al de tegenstanders (die verschillende benaderingen van onderzoek kunnen
representeren) en schiet hij ver naast het doel. Hij lijkt blind te zijn – en niet
alleen hij – voor de omgeving en de context waarbinnen wetenschappelijk onder-
zoek plaatsvindt. Hij lijkt zich daarvan geen rekenschap te willen geven, noch lijkt
hij daarvan de waarde in te zien.
Literatuur
Boeije, H.R. (2005). Analyseren in kwalitatief onderzoek: denken en doen. Amsterdam: Boom.
Boer, F. de & Smaling, A. (red.) (2011). Benaderingen in kwalitatief onderzoek. Een inleiding.
Den Haag: Boom Lemma uitgevers.
Bryman, A. (2001). Social research methods. Oxford: Oxford University Press.
Corbin, J. & Strauss, A. (2008). Basics of qualitative research: techniques and procedures for
developing grounded theory (3rd ed.). Thousand Oaks: Sage.
Creswell, J.W. (2007). Qualitative inquiry & research design. Choosing among five approaches
(2nd ed.). Thousand Oaks: Sage.
Glaser, B. & Strauss, A. (1967). The discovery of grounded theory.Strategies for qualitative
research. Chicago: Aldine Publishing Company.
Jansen, H. (2011). De kwalitatieve survey. In F. de Boer & A. Smaling (red.), Benaderingen
in kwalitatief onderzoek. Een inleiding (pp. 179-88). Den Haag: Boom Lemma uitgevers.
Miles, M.B. & Huberman, A.M. (1984). Qualitative data analysis: a sourcebook of methods.
Thousand Oaks: Sage.
Strauss, A. (1987). Qualitative analysis for social scientists. Cambridge, UK: Cambridge Uni-
versity Press
Strauss, A. & Corbin, J. (1990). Basics of qualitative research: techniques and procedures for
developing grounded theory (1st ed.). Thousand Oaks: Sage.
Strauss, A. & Corbin, J. (1998). Basics of qualitative research: techniques and procedures for
developing grounded theory (2nd ed.). London: Sage.
Wester, F. (1987). Strategieën voor kwalitatief onderzoek. Bussum: Coutinho.
KWALON 2012 (17) 2 17
Dit artikel van Boom Lemma Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209


Ver naast het doel trappen. Commentaar op het artikel van Harrie Jansen

http://dare.ubvu.vu.nl/bitstream/handle/1871/49392/300148.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Ver naast het doel trappen. Commentaar op het artikel van Harrie Jansen

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

DSpace at VU