Graaf, G. de

Meijer, A.

de Graaf, G.

Meijer, A.J.

Utrecht University Repository

De nieuwe netwerksamenleving en openbaar bestuur.: Wat Landsmeer ons leert over onze bestuurlijke toekomst.

NARCIS 

De nieuwe netwerksamenleving en openbaar bestuur. Wat Landsmeer ons leert over onze bestuurlijke toekomst

VU Research Portal

VU Research PortalDe nieuwe netwerksamenleving en openbaar bestuur. Wat Landsmeer ons leert overonze bestuurlijke toekomstde Graaf, G.; Meijer, A.published inBestuurskunde2013document versionEarly version, also known as pre-printLink to publication in VU Research Portalcitation for published version (APA)de Graaf, G., & Meijer, A. (2013). De nieuwe netwerksamenleving en openbaar bestuur. Wat Landsmeer onsleert over onze bestuurlijke toekomst. Bestuurskunde, 22(1), 101-106.General rightsCopyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright ownersand it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.            • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research.            • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain            • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal ?Take down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.E-mail address:vuresearchportal.ub@vu.nlDownload date: 26. May. 2021KRONIEKDe nieuwe netwerksamenleving en openbaarbestuurWat Landsmeer ons leert over onze bestuurlijke toekomstGjalt de Graaf & Albert MeijerAan de hand van de casus Landsmeer – dat in 2012 een politiek rampjaar kendemet een dynamiek die alleen mogelijk was door sociale media – kijken we naar detoekomst van ons openbaar bestuur. We zien andere sociale netwerken, een anderesamenleving, en dus ook ander bestuur. Tot nu toe is er veel geschreven overgebruik van sociale media door de overheid. Een recent rapport van de Raad voorhet openbaar bestuur gaat een stap verder door te kijken naar kansen en risico’svan sociale media in de representatieve democratie. In deze kroniek kijken we naarde veranderende context van ons openbaar bestuur.InleidingIn scherp contrast met het mondaine Amsterdam ligt direct ten noorden ervanhet even rustieke als waterrijke Landsmeer. Een gemeente met zo’n 10.000 inwo‐ners. De politiek van deze gemeente is het afgelopen jaar echter allesbehalve rus‐tig geweest; 2012 was het jaar van een heuse bestuurscrisis. Tot nu toe mogen eenburgemeester, twee wethouders, een gemeentesecretaris en vijf raadsleden zichslachtoffer noemen (Het Parool, 30 oktober 2012).In 2012 verscheen ook een advies van de Raad voor het openbaar bestuur (Rob)– getiteld In gesprek of verkeerd verbonden? Kansen en risico’s van sociale media in derepresentatieve democratie – waarin geconstateerd wordt dat politici en politiekepartijen nog onvoldoende doordrongen zijn van de interactieve en mobiliserendepotentie van sociale media. Middels de casus Landsmeer willen we in deze kroniekniet alleen aantonen dat de Rob daarin gelijk heeft; we willen een stap verder gaandan analyseren hoe politici met sociale media om kunnen gaan. Hier willen we hethebben over hoe de samenleving verandert door sociale media en daarmee ook depublieke context van ons openbaar bestuur.De casus LandsmeerWat is er in Landsmeer gebeurd? In september 2011 werd Astrid Nienhuis (VVD)benoemd tot nieuwe burgemeester. Nienhuis plaatste snel na haar aantredenvraagtekens bij het opereren van de gemeentesecretaris Willem Groskamp en deBestuurskunde 2013 (22) 1 101Gjalt de Graaf & Albert Meijerwethouders Mark Jan Prins (PvdA) en Franklin Monteban (VVD), die sinds 1991in de gemeenteraad zat en voor de tweede keer wethouder was. Beide wethouders– die al zeer lang in Landsmeer woonden – maakten in de ogen van Nienhuis dedienst uit zonder zich veel aan de wet- en regelgeving gelegen te laten liggen (HetParool, 30 oktober 2012). Veel meer dan haar voorganger bood Nienhuis de strijdaan met deze heren. Die conflicten liepen uit de hand en de hulp van de Commis‐saris van de Koningin (CvK) Remkes werd ingeroepen. Remkes stelde een onder‐zoekscommissie met externen aan, maar alle bemiddelingspogingen mislukten.De commissie bracht een rapport uit dat niet door de pers mocht worden ingezienen nog steeds geheim is. Daar heeft de lokale omroep een verslag van gemaakt endat is op Facebook en Twitter gezet. Daarna was het mede door de vakantie evenrustig.Na de zomer bleken de interne spanningen in het stadhuis tot een kookpuntgestegen. Er kwam een raadsvergadering met een debat over het functioneren vande burgemeester op 14 september 2012, die live werd gestreamd op het internet,van 8 uur ’s avonds tot half 3 ’s nachts. Op Twitter kwamen veel reacties. Nietalleen uit Landsmeer, maar van burgers uit het hele land. Er werd veel getwitterddie avond over de raadsvergadering (twitteraccount: @lolrtv). RTV NH was aan‐wezig plus de regionale pers (vimeo.com/landsmeer). Veel korte interviews wer‐den opgenomen en op het internet gezet. Uiteindelijk werd diep in de nacht hetvertrouwen in de burgemeester opgezegd. Een motie van wantrouwen werdgesteund door de collegepartijen VVD en PvdA (samen 9 van de 15 zetels), minusde VVD-fractievoorzitter, die de wethouders van gemeen spel betichtte (HetParool, 30 oktober 2012).Yvette Schotsman – die ooit iets gedaan had voor de VVD van Landsmeer maar allang niet meer politiek actief was – volgde de raadsvergadering thuis en schreef deavond van 14 september op Facebook: ‘Wat gebeurt hier allemaal?’ Vanita Attemapikte dat bericht op. Samen besloten ze een petitie op het internet te beginnen envia sociale media op te roepen die petitie te steunen. Binnen één dag waren er100 virtuele handtekeningen, na twee weken ruim 2000. Niet alleen in de virtuelewereld werd actie gevoerd: er hingen inmiddels ook spandoeken in het dorp overde kwestie. Schotsman en Attema werden door Remkes uitgenodigd langs tekomen. Via sociale media werd opgeroepen bij de volgende vergadering naar hetgemeenteplein te komen, waar zo’n 300 mensen gehoor aan hebben gegeven. Erbleek veel losgemaakt bij de inwoners van Landsmeer. Veel gestelde vragen waren‘kan dit allemaal zo?’ en ‘wat gebeurt hier?’. De sfeer in de kleine en anders zo rus‐tige gemeenschap bleek ernstig aangetast. De vrouw van de wethouder kon viaFacebook en Twitter lezen wat er over haar man werd gezegd, was daar boos overen trok zich terug uit de basketbalvereniging.De grote publieke druk had politieke gevolgen. Een aantal raadsleden deed – medeonder de groeiende sociale druk – afstand van hun raadszetel. De meerderheid diede coalitie had, was afgebrokkeld en met name de VVD-raadsleden, inclusief denieuwe, begonnen zich tegen de twee wethouders te keren. In de gemeenteraadwerd een motie tegen hen voorbereid. Ze dienden hun ontslag in op de dag voor102 Bestuurskunde 2013 (22) 1De nieuwe netwerksamenleving en openbaar bestuurde raadsvergadering waarin de motie aan de orde zou komen, wetende dat dezeeen meerderheid zou halen. Tijdens het schrijven van deze kroniek was nog nietbekend of de burgemeester terugkeert; de nieuwe gemeenteraad heeft het haarwel gevraagd.AnalyseWat maakt deze casus zo speciaal? Volgens Arno Korsten (Korsten, 2010; Kor‐sten, Schoenmaker, Bouwmans & Resoort, 2012) is het sinds de eeuwwisselingonrustig rondom burgemeesters in Nederland: waar in de jaren negentig slechtsenkele burgemeesters gedwongen werden te vertrekken, zijn er sindsdien meerdan vijftig gedwongen op te stappen. Wanneer de burgemeester van Landsmeerterugkeert, zou dat voor het eerst in Nederland zijn dat het vertrek wordt terug‐gedraaid. Maar dat is niet het enige wat deze casus uniek maakt en ook niet het‐gene waar wij de nadruk op willen leggen. In de casus Landsmeer speelden socialemedia een cruciale rol bij het vertrek van beide wethouders en de mogelijke terug‐keer van de burgemeester. Sociale media hebben het politieke landschap ingrij‐pend veranderd; als dezelfde zaak tien jaar geleden had gespeeld, zou de burge‐meester waarschijnlijk weg zijn gebleven en hadden beide wethouders er noggezeten. Voor zover Arno Korsten kan nagaan, speelden sociale media geenenkele rol bij de opgestapte burgemeesters in de periode 2000-2010.De samenleving verandert ingrijpend door sociale media (Chew & Eysenbach,2010). Dit werd duidelijk bij de recente ‘Facebook-revoluties’ in 2009 in Iran en in2011 in Egypte en Tunesië:‘Zine El Abidine Ben Ali ruled Tunisia for 20 years, Hosni Mubarak reigned inEgypt for 30 years, and Muammar Gaddafi held Libya in a tight grip for 40 years.Yet among the bravest challengers were 20- and 30-year-olds without ideologicalbaggage, violent intentions or clear leaders. The groups that initiated protests hadfew meaningful experiences with public deliberation or voting, and little experiencewith successful protest.’ (Howard & Parks, 2012, p. 359)De mogelijkheden die sociale media bieden om massaal en decentraal informatiete verspreiden en te delen, zal ook gevolgen hebben voor ons openbaar bestuur.Sociale netwerken worden anders en sneller gevormd. Dat zien we nu met namebij jongeren (Anduiza, Christancho & Sabucedo, 2012), die veel meer gebruikma‐ken van sociale media dan ouderen. Netwerken ontstaan plots en heel snel. Denkaan de rellen in Haren (niet voor niks ook wel Facebook-rellen genoemd), diealleen mogelijk waren door sociale media. Andere sociale netwerken, een anderesamenleving, en dus ook ander bestuur. Tot nu toe is er veel geschreven overgebruik van sociale media door de overheid (bijvoorbeeld Meijer, Grimmelikhuij‐sen, Fictorie & Bos, 2011; De Kool, 2011; Van Berlo en Nooteboom, 2011). HetRob-rapport gaat een stap verder door te kijken naar kansen en risico’s van soci‐Bestuurskunde 2013 (22) 1 103Gjalt de Graaf & Albert Meijerale media in de representatieve democratie. In deze kroniek willen we ook kijkennaar de veranderende context van ons openbaar bestuur.Er zijn drie aspecten die er in de casus Landsmeer uitspringen: het eerste is hetsnelle vormen van gedecentraliseerde netwerken (met nauwelijks of geen hiërar‐chische sturing), die in no-time invloed krijgen; beide initiatiefneemsters werdensnel bij de CvK uitgenodigd en wisten 300 man op de been te krijgen tijdens eenavondlijke raadsvergadering (op het Tahrirplein van Landsmeer). Deze nieuwevorm van netwerken en organiseren wordt ook wel micro-organisatie genoemd(Bekkers, Moody & Edwards, 2011; Anduiza et al., 2012); de organisatie is daarbijad hoc, zonder formeel lidmaatschap en met zeer weinig middelen en kosten.Deze netwerken zijn een nieuwe bron van invloeden, naast de meer traditionele,rijkere, organisaties zoals politieke partijen en belangengroepen (Bekkers et al.,2011). Protestbewegingen gebruiken sociale media om binnen een gedecentrali‐seerd netwerk, horizontale en directe lijnen van communicatie op te zetten, enverdelen informatie daarmee zeer efficiënt (Theocharis, 2012). Burgers zijn – netals in Iran, Egypte en Tunesië – veel actievere spelers in de democratie geworden.Het tweede aspect dat in het oog springt, is dat sociale media van grote invloedzijn op de betekenis die we aan bestuurlijke processen verlenen; ze bepalen debeeldvorming.‘In terms of the discursive power of social media we expect that the many-to-many, and instantaneous, character of communication within social net‐works facilitates a rapid, almost real-time process of frame alignment (Snowet al., 1986). The increased significance of images and video may also help toframe an issue in a more advanced way than when using traditional media.’(Bekkers et al., p. 3)We zien dit in Landsmeer: sociale media speelden een grote rol in de articulatie enexpansie van een nieuw frame (De Bruijn, 2011); razendsnel werd een nieuwframe gevormd en gedeeld in een netwerk (zie over framing ook het vorige num‐mer van Bestuurskunde). De beide wethouders wisten in eerste instantie de raad teovertuigen met het frame van een nieuwe burgemeester die naar buiten toe welis‐waar overtuigend optrad, maar intern slecht organiseerde. Puinhopen en chaosop het stadhuis. Daar is door het burgerinitiatief in zeer korte tijd succesvol hetframe tegenover gezet van een paar oudere heren die gewend waren samen dedienst uit te maken en wier ego’s gingen opspelen toen een jonge, dynamische,vrouwelijke burgemeester de boel kwam opschudden. Dit laatste frame komen weook tegen in alle krantenberichten die er sinds september 2012 over de Lands‐meerse bestuurscrisis zijn verschenen (zie: Landsmeertransparant.nl).Het derde aspect is de onvoorspelbaarheid van deze dynamiek. Bestuurskundigenzijn gewend aan de rol die de massamedia innemen en de manier waarop zij issuesframen – de medialogica (Schillemans, 2010) – maar nu ontstaat er een nieuwsoort logica. De Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO, 2011) geeft aandat er ‘nieuwe regels van het spel’ ontstaan: een internetlogica met meer interac‐104 Bestuurskunde 2013 (22) 1De nieuwe netwerksamenleving en openbaar bestuurtiviteit en meer dynamiek. Framing vindt nu plaats vanuit een ongrijpbare net‐werksamenleving. De voorspelbaarheid van deze patronen is beperkt: in lijn mettheorieën over complexiteit kunnen de patronen achteraf wel worden begrepen,maar ze zijn vooraf moeilijk te voorzien (Teisman, 2005). De gebeurtenissen inLandsmeer waren net zo onvoorspelbaar als de rellen rondom Project X Haren.ConclusieKunnen we de gebeurtenissen in Landsmeer nu beschouwen als een overwinningvoor de democratie? Op het eerste gezicht lijkt het alsof het volk – wederom netals in Iran, Egypte en Tunesië – gesproken heeft en incapabele of niet-responsievemachthebbers gedwongen heeft af te treden. Een duidelijke democratische winst.Landsmeer toont aan dat door gebruik van sociale media de beoordeling vangekozen bestuurders niet slechts plaatsvindt tijdens verkiezingen. Toch willen wijook waarschuwen voor de destructieve krachten van de massa. Deze hebben wekunnen waarnemen bij de rellen rondom Project X Haren en in de zomer van2011 ook in Londen, waar grootschalige rellen plaatsvonden die vaak via socialemedia werden gecoördineerd. De komende jaren zal de massa – the crowd – zekernog vaker van zich doen spreken en we zullen zien of de massa voornamelijk haarvriendelijke of destructieve gezicht zal laten zien. Sociale media hebben de massade mogelijkheid gegeven om zich te ontwikkelen tot een volwaardige politiekeactor waar bestuurders in de toekomst steeds meer mee te maken zullen krijgen.De invloed van sociale media gaat veel verder dan het wegsturen van bestuurders;het gaat ook om directe beïnvloeding van beleid. Een burger is het niet eens meteen bepaalde beslissing, opent net als Schotsman een Facebook-pagina, en staateen week later op het stadhuis met de wethouder te onderhandelen. Sociale mediabeïnvloeden de beeldvorming en die bepaalt besluitvorming. Nieuwe frames– gevormd met behulp van sociale media – zullen meer en meer beleid beïnvloe‐den. Dit heeft een duidelijk democratisch voordeel. Maar we moeten ons wel rea‐liseren dat door de zeer rappe penetratie van sociale media in de samenleving(Bekkers et al., 2011), en door de micro-organisatie die ze mogelijk maken (hori‐zontalisering), het traditionele (verticale) democratische model – waarin publiekeinvloed en macht gelegitimeerd worden door formele verkiezingen met iedereburger één stem – doorkruist wordt. Zoals we in de casus Landsmeer zien, nemende mogelijkheden de status quo succesvol te veranderen toe; maar de uitkomstenzijn onvoorspelbaar en oncontroleerbaar. We sluiten hiermee aan bij het Rob-rapport: de samenleving horizontaliseert in haar verhoudingen, maar politiek enbestuur blijven opereren als ware de samenleving nog opgebouwd in verticale,hiërarchische verhoudingen. Of, zoals Jacobs (2012, p. 330) het beschrijft in eenreflectie op het Rob-rapport: ‘Ook hier zien we de spanning tussen een horizon‐taal ‘middel’ (directe democratie) en een verticaal systeem (representatieve demo‐cratie). Sociale media lossen deze spanning niet op.’Bestuurskunde 2013 (22) 1 105Gjalt de Graaf & Albert MeijerLiteratuurAnduiza, E., Christancho, C., & Sabucedo, J. (2012). Mobilization through online socialnetworks: The political protest of the Indignados in Spain. Verkregen via http://webh01.ua.ac.be/prosurvey/publications/1344588239.pdf.Bekkers, V., Moody, R., & Edwards, A. (2011). Micro-mobilization, social media and copingstrategies: Some Dutch cases. Policy & Internet, 3(4), 1-29.Berlo, D. van, & Nooteboom, S. (2011). Overheid 2.0: aanspreekbaar en aansprekend.Bestuurskunde, 20(3), 26-34.Bruijn, H. de (2011). Framing. Over de macht van taal in de politiek. Amsterdam: Atlas.Chew, C., & Eysenbach, G. (2010). Pandemics in the Age of Twitter: Content analysis oftweets during the 2009 H1N1 outbreak. Plos One, 5(11), 1-13.Howard, P., & Parks, M. (2012). Social media and political change: Capacity, constraint,and consequence. Journal of Communication, 62(2), 359-362.Jacobs, K. (2012). It doesn’t always go according to plan: Een reactie op het Rob-rapportIn gesprek of verkeerd verbonden? Beleid en Maatschappij, 39(3), 328-333.Kool, D. de (2011). Ambtenaren en sociale media: Kansen risico’s en dilemma’s. Bestuurs‐kunde, 20(3), 35-43.Korsten, A. (2010). Gedwongen vertrek van burgemeesters. Justitiële verkenningen, 36(3),10-30.Korsten, A., Schoenmaker, M., Bouwmans, H., & Resoort A. (2012). Onder burgemeesters.Den Haag: Boom Lemma uitgevers.Meijer, A., Grimmelikhuijsen, S., Fictorie, D., & Bos, A. (2011). Politie en Twitter. Bestuurs‐kunde, 20(3), 14-25.Raad voor het openbaar bestuur (2012). In gesprek of verkeerd verbonden? Kansen en risico’svan sociale media in de representatieve democratie. Den Haag: Rob.Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (2011). De nieuwe regels van het spel: Internet enpubliek debat. Den Haag: RMO.Schillemans, T. (2010). Message control: de defensieve mediatisering van publieke organi‐saties in Australië en Nederland. Bestuurskunde, 19(1), 49-59.Snow, D., Rochford, E., Worden, S., & Benford, R. (1986). Frame alignment processes,micromobilization, and movement participation. American Sociological Review, 51(4),464-481.Teisman, G. R. (2005). Publiek management op de grens van chaos en orde: Over leidinggevenen organiseren in complexiteit. Den Haag: Sdu Uitgevers.Theocharis, Y. (2012). The wealth of (occupation) networks? Communication patterns andinformation distribution in a Twitter protest network. Journal of Information Technol‐ogy & Politics. doi:10.1080/19331681.2012.701106106 Bestuurskunde 2013 (22) 1

Dutch

DSpace at VU

KRONIEK
De nieuwe netwerksamenleving en openbaar
bestuur
Wat Landsmeer ons leert over onze bestuurlijke toekomst
Gjalt de Graaf & Albert Meijer
Aan de hand van de casus Landsmeer – dat in 2012 een politiek rampjaar kende
met een dynamiek die alleen mogelijk was door sociale media – kijken we naar de
toekomst van ons openbaar bestuur. We zien andere sociale netwerken, een andere
samenleving, en dus ook ander bestuur. Tot nu toe is er veel geschreven over
gebruik van sociale media door de overheid. Een recent rapport van de Raad voor
het openbaar bestuur gaat een stap verder door te kijken naar kansen en risico’s
van sociale media in de representatieve democratie. In deze kroniek kijken we naar
de veranderende context van ons openbaar bestuur.
Inleiding
In scherp contrast met het mondaine Amsterdam ligt direct ten noorden ervan
het even rustieke als waterrijke Landsmeer. Een gemeente met zo’n 10.000 inwo‐
ners. De politiek van deze gemeente is het afgelopen jaar echter allesbehalve rus‐
tig geweest; 2012 was het jaar van een heuse bestuurscrisis. Tot nu toe mogen een
burgemeester, twee wethouders, een gemeentesecretaris en vijf raadsleden zich
slachtoffer noemen (Het Parool, 30 oktober 2012).
In 2012 verscheen ook een advies van de Raad voor het openbaar bestuur (Rob)
– getiteld In gesprek of verkeerd verbonden? Kansen en risico’s van sociale media in de
representatieve democratie – waarin geconstateerd wordt dat politici en politieke
partijen nog onvoldoende doordrongen zijn van de interactieve en mobiliserende
potentie van sociale media. Middels de casus Landsmeer willen we in deze kroniek
niet alleen aantonen dat de Rob daarin gelijk heeft; we willen een stap verder gaan
dan analyseren hoe politici met sociale media om kunnen gaan. Hier willen we het
hebben over hoe de samenleving verandert door sociale media en daarmee ook de
publieke context van ons openbaar bestuur.
De casus Landsmeer
Wat is er in Landsmeer gebeurd? In september 2011 werd Astrid Nienhuis (VVD)
benoemd tot nieuwe burgemeester. Nienhuis plaatste snel na haar aantreden
vraagtekens bij het opereren van de gemeentesecretaris Willem Groskamp en de
Bestuurskunde 2013 (22) 1 101
Gjalt de Graaf & Albert Meijer
wethouders Mark Jan Prins (PvdA) en Franklin Monteban (VVD), die sinds 1991
in de gemeenteraad zat en voor de tweede keer wethouder was. Beide wethouders
– die al zeer lang in Landsmeer woonden – maakten in de ogen van Nienhuis de
dienst uit zonder zich veel aan de wet- en regelgeving gelegen te laten liggen (Het
Parool, 30 oktober 2012). Veel meer dan haar voorganger bood Nienhuis de strijd
aan met deze heren. Die conflicten liepen uit de hand en de hulp van de Commis‐
saris van de Koningin (CvK) Remkes werd ingeroepen. Remkes stelde een onder‐
zoekscommissie met externen aan, maar alle bemiddelingspogingen mislukten.
De commissie bracht een rapport uit dat niet door de pers mocht worden ingezien
en nog steeds geheim is. Daar heeft de lokale omroep een verslag van gemaakt en
dat is op Facebook en Twitter gezet. Daarna was het mede door de vakantie even
rustig.
Na de zomer bleken de interne spanningen in het stadhuis tot een kookpunt
gestegen. Er kwam een raadsvergadering met een debat over het functioneren van
de burgemeester op 14 september 2012, die live werd gestreamd op het internet,
van 8 uur ’s avonds tot half 3 ’s nachts. Op Twitter kwamen veel reacties. Niet
alleen uit Landsmeer, maar van burgers uit het hele land. Er werd veel getwitterd
die avond over de raadsvergadering (twitteraccount: @lolrtv). RTV NH was aan‐
wezig plus de regionale pers (vimeo.com/landsmeer). Veel korte interviews wer‐
den opgenomen en op het internet gezet. Uiteindelijk werd diep in de nacht het
vertrouwen in de burgemeester opgezegd. Een motie van wantrouwen werd
gesteund door de collegepartijen VVD en PvdA (samen 9 van de 15 zetels), minus
de VVD-fractievoorzitter, die de wethouders van gemeen spel betichtte (Het
Parool, 30 oktober 2012).
Yvette Schotsman – die ooit iets gedaan had voor de VVD van Landsmeer maar al
lang niet meer politiek actief was – volgde de raadsvergadering thuis en schreef de
avond van 14 september op Facebook: ‘Wat gebeurt hier allemaal?’ Vanita Attema
pikte dat bericht op. Samen besloten ze een petitie op het internet te beginnen en
via sociale media op te roepen die petitie te steunen. Binnen één dag waren er
100 virtuele handtekeningen, na twee weken ruim 2000. Niet alleen in de virtuele
wereld werd actie gevoerd: er hingen inmiddels ook spandoeken in het dorp over
de kwestie. Schotsman en Attema werden door Remkes uitgenodigd langs te
komen. Via sociale media werd opgeroepen bij de volgende vergadering naar het
gemeenteplein te komen, waar zo’n 300 mensen gehoor aan hebben gegeven. Er
bleek veel losgemaakt bij de inwoners van Landsmeer. Veel gestelde vragen waren
‘kan dit allemaal zo?’ en ‘wat gebeurt hier?’. De sfeer in de kleine en anders zo rus‐
tige gemeenschap bleek ernstig aangetast. De vrouw van de wethouder kon via
Facebook en Twitter lezen wat er over haar man werd gezegd, was daar boos over
en trok zich terug uit de basketbalvereniging.
De grote publieke druk had politieke gevolgen. Een aantal raadsleden deed – mede
onder de groeiende sociale druk – afstand van hun raadszetel. De meerderheid die
de coalitie had, was afgebrokkeld en met name de VVD-raadsleden, inclusief de
nieuwe, begonnen zich tegen de twee wethouders te keren. In de gemeenteraad
werd een motie tegen hen voorbereid. Ze dienden hun ontslag in op de dag voor
102 Bestuurskunde 2013 (22) 1
De nieuwe netwerksamenleving en openbaar bestuur
de raadsvergadering waarin de motie aan de orde zou komen, wetende dat deze
een meerderheid zou halen. Tijdens het schrijven van deze kroniek was nog niet
bekend of de burgemeester terugkeert; de nieuwe gemeenteraad heeft het haar
wel gevraagd.
Analyse
Wat maakt deze casus zo speciaal? Volgens Arno Korsten (Korsten, 2010; Kor‐
sten, Schoenmaker, Bouwmans & Resoort, 2012) is het sinds de eeuwwisseling
onrustig rondom burgemeesters in Nederland: waar in de jaren negentig slechts
enkele burgemeesters gedwongen werden te vertrekken, zijn er sindsdien meer
dan vijftig gedwongen op te stappen. Wanneer de burgemeester van Landsmeer
terugkeert, zou dat voor het eerst in Nederland zijn dat het vertrek wordt terug‐
gedraaid. Maar dat is niet het enige wat deze casus uniek maakt en ook niet het‐
gene waar wij de nadruk op willen leggen. In de casus Landsmeer speelden sociale
media een cruciale rol bij het vertrek van beide wethouders en de mogelijke terug‐
keer van de burgemeester. Sociale media hebben het politieke landschap ingrij‐
pend veranderd; als dezelfde zaak tien jaar geleden had gespeeld, zou de burge‐
meester waarschijnlijk weg zijn gebleven en hadden beide wethouders er nog
gezeten. Voor zover Arno Korsten kan nagaan, speelden sociale media geen
enkele rol bij de opgestapte burgemeesters in de periode 2000-2010.
De samenleving verandert ingrijpend door sociale media (Chew & Eysenbach,
2010). Dit werd duidelijk bij de recente ‘Facebook-revoluties’ in 2009 in Iran en in
2011 in Egypte en Tunesië:
‘Zine El Abidine Ben Ali ruled Tunisia for 20 years, Hosni Mubarak reigned in
Egypt for 30 years, and Muammar Gaddafi held Libya in a tight grip for 40 years.
Yet among the bravest challengers were 20- and 30-year-olds without ideological
baggage, violent intentions or clear leaders. The groups that initiated protests had
few meaningful experiences with public deliberation or voting, and little experience
with successful protest.’ (Howard & Parks, 2012, p. 359)
De mogelijkheden die sociale media bieden om massaal en decentraal informatie
te verspreiden en te delen, zal ook gevolgen hebben voor ons openbaar bestuur.
Sociale netwerken worden anders en sneller gevormd. Dat zien we nu met name
bij jongeren (Anduiza, Christancho & Sabucedo, 2012), die veel meer gebruikma‐
ken van sociale media dan ouderen. Netwerken ontstaan plots en heel snel. Denk
aan de rellen in Haren (niet voor niks ook wel Facebook-rellen genoemd), die
alleen mogelijk waren door sociale media. Andere sociale netwerken, een andere
samenleving, en dus ook ander bestuur. Tot nu toe is er veel geschreven over
gebruik van sociale media door de overheid (bijvoorbeeld Meijer, Grimmelikhuij‐
sen, Fictorie & Bos, 2011; De Kool, 2011; Van Berlo en Nooteboom, 2011). Het
Rob-rapport gaat een stap verder door te kijken naar kansen en risico’s van soci‐
Bestuurskunde 2013 (22) 1 103
Gjalt de Graaf & Albert Meijer
ale media in de representatieve democratie. In deze kroniek willen we ook kijken
naar de veranderende context van ons openbaar bestuur.
Er zijn drie aspecten die er in de casus Landsmeer uitspringen: het eerste is het
snelle vormen van gedecentraliseerde netwerken (met nauwelijks of geen hiërar‐
chische sturing), die in no-time invloed krijgen; beide initiatiefneemsters werden
snel bij de CvK uitgenodigd en wisten 300 man op de been te krijgen tijdens een
avondlijke raadsvergadering (op het Tahrirplein van Landsmeer). Deze nieuwe
vorm van netwerken en organiseren wordt ook wel micro-organisatie genoemd
(Bekkers, Moody & Edwards, 2011; Anduiza et al., 2012); de organisatie is daarbij
ad hoc, zonder formeel lidmaatschap en met zeer weinig middelen en kosten.
Deze netwerken zijn een nieuwe bron van invloeden, naast de meer traditionele,
rijkere, organisaties zoals politieke partijen en belangengroepen (Bekkers et al.,
2011). Protestbewegingen gebruiken sociale media om binnen een gedecentrali‐
seerd netwerk, horizontale en directe lijnen van communicatie op te zetten, en
verdelen informatie daarmee zeer efficiënt (Theocharis, 2012). Burgers zijn – net
als in Iran, Egypte en Tunesië – veel actievere spelers in de democratie geworden.
Het tweede aspect dat in het oog springt, is dat sociale media van grote invloed
zijn op de betekenis die we aan bestuurlijke processen verlenen; ze bepalen de
beeldvorming.
‘In terms of the discursive power of social media we expect that the many-to-
many, and instantaneous, character of communication within social net‐
works facilitates a rapid, almost real-time process of frame alignment (Snow
et al., 1986). The increased significance of images and video may also help to
frame an issue in a more advanced way than when using traditional media.’
(Bekkers et al., p. 3)
We zien dit in Landsmeer: sociale media speelden een grote rol in de articulatie en
expansie van een nieuw frame (De Bruijn, 2011); razendsnel werd een nieuw
frame gevormd en gedeeld in een netwerk (zie over framing ook het vorige num‐
mer van Bestuurskunde). De beide wethouders wisten in eerste instantie de raad te
overtuigen met het frame van een nieuwe burgemeester die naar buiten toe welis‐
waar overtuigend optrad, maar intern slecht organiseerde. Puinhopen en chaos
op het stadhuis. Daar is door het burgerinitiatief in zeer korte tijd succesvol het
frame tegenover gezet van een paar oudere heren die gewend waren samen de
dienst uit te maken en wier ego’s gingen opspelen toen een jonge, dynamische,
vrouwelijke burgemeester de boel kwam opschudden. Dit laatste frame komen we
ook tegen in alle krantenberichten die er sinds september 2012 over de Lands‐
meerse bestuurscrisis zijn verschenen (zie: Landsmeertransparant.nl).
Het derde aspect is de onvoorspelbaarheid van deze dynamiek. Bestuurskundigen
zijn gewend aan de rol die de massamedia innemen en de manier waarop zij issues
framen – de medialogica (Schillemans, 2010) – maar nu ontstaat er een nieuw
soort logica. De Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO, 2011) geeft aan
dat er ‘nieuwe regels van het spel’ ontstaan: een internetlogica met meer interac‐
104 Bestuurskunde 2013 (22) 1
De nieuwe netwerksamenleving en openbaar bestuur
tiviteit en meer dynamiek. Framing vindt nu plaats vanuit een ongrijpbare net‐
werksamenleving. De voorspelbaarheid van deze patronen is beperkt: in lijn met
theorieën over complexiteit kunnen de patronen achteraf wel worden begrepen,
maar ze zijn vooraf moeilijk te voorzien (Teisman, 2005). De gebeurtenissen in
Landsmeer waren net zo onvoorspelbaar als de rellen rondom Project X Haren.
Conclusie
Kunnen we de gebeurtenissen in Landsmeer nu beschouwen als een overwinning
voor de democratie? Op het eerste gezicht lijkt het alsof het volk – wederom net
als in Iran, Egypte en Tunesië – gesproken heeft en incapabele of niet-responsieve
machthebbers gedwongen heeft af te treden. Een duidelijke democratische winst.
Landsmeer toont aan dat door gebruik van sociale media de beoordeling van
gekozen bestuurders niet slechts plaatsvindt tijdens verkiezingen. Toch willen wij
ook waarschuwen voor de destructieve krachten van de massa. Deze hebben we
kunnen waarnemen bij de rellen rondom Project X Haren en in de zomer van
2011 ook in Londen, waar grootschalige rellen plaatsvonden die vaak via sociale
media werden gecoördineerd. De komende jaren zal de massa – the crowd – zeker
nog vaker van zich doen spreken en we zullen zien of de massa voornamelijk haar
vriendelijke of destructieve gezicht zal laten zien. Sociale media hebben de massa
de mogelijkheid gegeven om zich te ontwikkelen tot een volwaardige politieke
actor waar bestuurders in de toekomst steeds meer mee te maken zullen krijgen.
De invloed van sociale media gaat veel verder dan het wegsturen van bestuurders;
het gaat ook om directe beïnvloeding van beleid. Een burger is het niet eens met
een bepaalde beslissing, opent net als Schotsman een Facebook-pagina, en staat
een week later op het stadhuis met de wethouder te onderhandelen. Sociale media
beïnvloeden de beeldvorming en die bepaalt besluitvorming. Nieuwe frames
– gevormd met behulp van sociale media – zullen meer en meer beleid beïnvloe‐
den. Dit heeft een duidelijk democratisch voordeel. Maar we moeten ons wel rea‐
liseren dat door de zeer rappe penetratie van sociale media in de samenleving
(Bekkers et al., 2011), en door de micro-organisatie die ze mogelijk maken (hori‐
zontalisering), het traditionele (verticale) democratische model – waarin publieke
invloed en macht gelegitimeerd worden door formele verkiezingen met iedere
burger één stem – doorkruist wordt. Zoals we in de casus Landsmeer zien, nemen
de mogelijkheden de status quo succesvol te veranderen toe; maar de uitkomsten
zijn onvoorspelbaar en oncontroleerbaar. We sluiten hiermee aan bij het Rob-
rapport: de samenleving horizontaliseert in haar verhoudingen, maar politiek en
bestuur blijven opereren als ware de samenleving nog opgebouwd in verticale,
hiërarchische verhoudingen. Of, zoals Jacobs (2012, p. 330) het beschrijft in een
reflectie op het Rob-rapport: ‘Ook hier zien we de spanning tussen een horizon‐
taal ‘middel’ (directe democratie) en een verticaal systeem (representatieve demo‐
cratie). Sociale media lossen deze spanning niet op.’
Bestuurskunde 2013 (22) 1 105
Gjalt de Graaf & Albert Meijer
Literatuur
Anduiza, E., Christancho, C., & Sabucedo, J. (2012). Mobilization through online social
networks: The political protest of the Indignados in Spain. Verkregen via http://
webh01.ua.ac.be/prosurvey/publications/1344588239.pdf.
Bekkers, V., Moody, R., & Edwards, A. (2011). Micro-mobilization, social media and coping
strategies: Some Dutch cases. Policy & Internet, 3(4), 1-29.
Berlo, D. van, & Nooteboom, S. (2011). Overheid 2.0: aanspreekbaar en aansprekend.
Bestuurskunde, 20(3), 26-34.
Bruijn, H. de (2011). Framing. Over de macht van taal in de politiek. Amsterdam: Atlas.
Chew, C., & Eysenbach, G. (2010). Pandemics in the Age of Twitter: Content analysis of
tweets during the 2009 H1N1 outbreak. Plos One, 5(11), 1-13.
Howard, P., & Parks, M. (2012). Social media and political change: Capacity, constraint,
and consequence. Journal of Communication, 62(2), 359-362.
Jacobs, K. (2012). It doesn’t always go according to plan: Een reactie op het Rob-rapport
In gesprek of verkeerd verbonden? Beleid en Maatschappij, 39(3), 328-333.
Kool, D. de (2011). Ambtenaren en sociale media: Kansen risico’s en dilemma’s. Bestuurs‐
kunde, 20(3), 35-43.
Korsten, A. (2010). Gedwongen vertrek van burgemeesters. Justitiële verkenningen, 36(3),
10-30.
Korsten, A., Schoenmaker, M., Bouwmans, H., & Resoort A. (2012). Onder burgemeesters.
Den Haag: Boom Lemma uitgevers.
Meijer, A., Grimmelikhuijsen, S., Fictorie, D., & Bos, A. (2011). Politie en Twitter. Bestuurs‐
kunde, 20(3), 14-25.
Raad voor het openbaar bestuur (2012). In gesprek of verkeerd verbonden? Kansen en risico’s
van sociale media in de representatieve democratie. Den Haag: Rob.
Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (2011). De nieuwe regels van het spel: Internet en
publiek debat. Den Haag: RMO.
Schillemans, T. (2010). Message control: de defensieve mediatisering van publieke organi‐
saties in Australië en Nederland. Bestuurskunde, 19(1), 49-59.
Snow, D., Rochford, E., Worden, S., & Benford, R. (1986). Frame alignment processes,
micromobilization, and movement participation. American Sociological Review, 51(4),
464-481.
Teisman, G. R. (2005). Publiek management op de grens van chaos en orde: Over leidinggeven
en organiseren in complexiteit. Den Haag: Sdu Uitgevers.
Theocharis, Y. (2012). The wealth of (occupation) networks? Communication patterns and
information distribution in a Twitter protest network. Journal of Information Technol‐
ogy & Politics. doi:10.1080/19331681.2012.701106
106 Bestuurskunde 2013 (22) 1


https://dspace.library.uu.nl/bitstream/1874/407173/1/Gjalt_de_Graaf_en_Albert_Meijer_Bk_2013_22_1_eerste_proef_comments_AM_.pdf

De nieuwe netwerksamenleving en openbaar bestuur. Wat Landsmeer ons leert over onze bestuurlijke toekomst

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Utrecht University Repository

NARCIS

VU Research Portal

DSpace at VU