Bura, Renata

Polish

Jagiellonian Univeristy Repository

Renata BuraKrakówCZESKIE I POLSKIE FEMINATYWAFeminatywa to nazwy żeńskie motywowane przez nazwy męskie. Najczęściej są to nazwy osób, rzadziej zwierząt. Do interesującej nas tu grupy nazw osób należą nazwy wykonaw­ców czynności, nazwy nosicieli cech, nazwy mieszkańców oraz tytuły, funkcje i nazwy zawodowe. W kategorii tej język czeski i polski dysponują podobnym zestawem forman- tów, choć nie zawsze taka sama jest ich dystrybucja.Najbardziej produktywnym w obu językach jest formant -ka, który tworzy derywaty od rzeczowników męskich zarówno pochodzenia rodzimego, jak i obcego, np.czes. soused - sousedk poi. sąsiad - sąsiadkaczes. absolvent - absolventka poi. absolwent — absolwentkaczes. Cech - Ceśka poi. Czech - CzeszkaDrugim ważnym wykładnikiem żeńskości w języku czeskim i polskim jest formant -yn(é) / -kyn(é) (poi. -ini / -yni). W języku polskim tworzy on regularnie feminatywa od rzeczowników męskich zakończonych na -ca, np. zdobywca - zdobywczyni, wyznawca - wyznawczyni. W czeszczyźnie formant ten tworzy nazwy żeńskie od męskich zakończo­nych na -ec, np. sportovec - sportovkyné (poi. sportsmenka) oraz na -ce, np. soudce - so- udkynć (poi. sędzia / sędzina). Ponadto jest on preferowany i stanowi konkurencję dla for- mantu -ka w derywacji feminatywów od nazw męskich zakończonych na -g, gdzie formant -ka powoduje altemację g:ź. Często jednak zdarza się, że używane są obydwie formy, np. chirurg - chirurgynè / chirurźka, dramaturg - dramaturgyné / dramaturźka.Przy porównaniu dystrybucji formantu -ka w obydwu językach zauważyć się dają jed­nak istotne różnice. 1 tak w języku czeskim nie derywuje on nazw żeńskich od rzeczowni­ków męskich zakończonych na -ik / -nik. W funkcji tej pojawia się formant -ic(e), np. reznik (rzeźnik) - reznice, odbornik (specjalista) - odbornice. Tymczasem w języku pol­skim również w przypadku rzeczowników męskich zakończonych na -nik derywaty żeńskie tworzy się głównie za pomocą formantu -ka, który wypiera starszy formant -nica, np. czy­telnik - czytelniczka, uczestnik - uczestniczka (ale robotnik - robotnica). W języku polskim formant -ka nie tworzy natomiast nazw żeńskich od rzeczowników męskich zakończonych na -(/o)g, a ponadto bardzo licznej grupy nazw tytułów, funkcji oraz zawodów. To ograni­czenie sprawia, że dystrybucja formantu -ka w języku czeskim jest znacznie szersza. Spe­cyfiką języka czeskiego jest to, że wszędzie tam, gdzie w życiu społecznym i zawodowym 72 Renata Burado głosu dochodzą kobiety, od nazw męskich automatycznie derywowane są nazwy żeń­skie. I tak, na przykład, w języku czeskim mamy1:1 Wszystkie cytowane poniżej przykłady pochodzą ze słownika neologizmów O. Martincowej - zob. bibliografia.2 Zob. Z. Rusinova, Moce (prechylovani) jako modifikace vyznamu [w:] Konstanty a prominy v ćeskem jazyce a literature XX. stoleti. Stałość i zmienność w języku i literaturze czeskiej XX wieku, Wałbrzych- Ostrava 2004, s. 233.3 Zob. R. Madecki, Nazwy żeńskie we współczesnej czeszczyźnie i polszczyźnie, „Slavia Occidentalis” 58, Poznań 2001, s. 46-48.Por. B. Kreja, Polskie formacje feminatywne [w:] Kultura języka dziś, Poznań 1995, s. 104.5 Por. W. Kupiszewski, Tytuły i nazwy zawodowe kobiet, „Poradnik Językowy” 8, 1967, s. 373.6 Op.cit., s. 50.ridić - ridićka (kobieta kierowca), demagog - demagożka (kobieta demagog), premier -premierka (kobieta premier), prezident — prezidentka (kobieta prezydent).W języku czeskim występuje też wiele feminatywów obcych polszczyźnie, jak na przy­kład:atentatnice (kobieta zamachowiec) < atentatnik, gestapaćka (kobieta gestapowiec) < gestapak, maftanka (kobieta pracująca dla mafii) < maftan.Ciekawą formację feminatywów neologizmów, nieobecną w języku polskim, stanowią też nazwy kobiet, zwolenniczek danej formacji politycznej czy polityka, np.levićaćka (zwolenniczka partii lewackiej) < levićak (pejor. lewak), klausovka (zwolenniczka Klausa) < klausovec, mećiarovka (zwolenniczka Mećiara) < mećiarovec.Przy okazji omawiania formantu -ka warto zwrócić też uwagę na fakt, iż w ostatnim czasie większość nazw męskich i żeńskich powstaje paralelnie, np. lektor - lektorka, kultu- rista — kulturistka (poi. kulturysta — kulturystka). Jednocześnie istnieje szereg nazw żeń­skich, do których nazwy męskie zostały utworzone wtórnie, np. feministka > feminista, modelka > model, miss/misska (poi. miss /pot. miska) > missak (poi. mister)2.Najistotniejsza różnica pomiędzy językiem czeskim i polskim to ograniczenie w polsz­czyźnie dystrybucji formantu -ka w tworzeniu żeńskich nazw zawodów, funkcji i tytułów, nazywane powszechnie zjawiskiem maskulinizacji. Ma ono swoje przyczyny zarówno w systemie języka, jak i poza nim3. Formant -ka derywuje bowiem m.in. deminutywa i to, zdaniem B. Krei4, powoduje zahamowanie w polszczyźnie derywacji feminatywnych typu doktor, profesor itp. To deminutywne nacechowanie formantu sprawia więc, że feminatywa tworzone za jego pomocą uzyskują ekspresy wne nacechowanie.W pewnych środowiskach występują jednak formy feminatywne utworzone za pomocą formantu -ka, np. dziekanka, psycholożka, biolożka / biologiczka (pot. nauczycielka biolo­gii). Zdarza się też, iż w języku występują obydwa warianty, tzn. nazwa feminatywna w formie męskiej lub formie derywowanej za pomocą formantu -ka. Różnią się one wów­czas znaczeniem. Zdaniem W. Kupiszewskiego5 (1967: 373), zależy to od tego, czy dana nazwa oznacza tytuł lub funkcję wyższą w hierarchii społecznej, czy niższą, np. formy (pani) profesor (na uniwersytecie), zaś (pani) profesorka (w szkole średniej); asystent np. na wydziale chemii, zaś w szpitalu asystentka. Powszechnie jednak w przypadku żeńskich nazw zawodów, funkcji czy tytułów używa się form męskich. R. Madecki6 uważa, że cho­Czeskie i polskie feminatywa 73dzi tu o formy „pozornie męskie”, gdyż zachodzą takie zmiany fleksyjne, jak zmiana ro­dzaju i wprowadzenie nieodmienności, co najlepiej widać w rozbudowanych grupach imiennych, np.:Premier przyjął wczoraj dymisją prokurator generalnej Barbary Piwnik.Na najbliższej lekcji wychowawczej będziemy mieli spotkanie z panią psycholog.Opozycja maskulinum:femininum w języku czeskim, podobnie jak i w słowackim7, za­chowała się również w odniesieniu do nazwisk. Czeszczyzna regularnie tworzy nazwiska żeńskie za pomocą formantu -ová, np. Dvorak — Dvoráková, Horácek — Horácková. Formant ten dodaje się również do męskich nazwisk przymiotnikowych, np. Nesy - Nesyo- vá, Krejci - Krejcová. Tymczasem w języku polskim nazwiska kobiet w formie gramatycz­nej żeńskiej dotyczą (w języku literackim) wyłącznie nazwisk przymiotnikowych typu Borkowska, Zapędowska. W niektórych środowiskach przyjęło się jednak używanie żeń­skich form nazwisk. Jednakże, w odróżnieniu od czeszczyzny, mamy tutaj inne końcówki dla żon, a inne dla niezamężnych córek. I tak nazwiska żon tworzy się za pomocą formantu -owa lub -ina / -yna (od nazwisk męskich zakończonych na samogłoskę -a), np. Nowak - Nowakowa, Zaręba - Zarębina, Skarga - Skarźyna. Żeńskie nazwiska córek zakończone są natomiast odpowiednio formantem -ówna lub -anka, np. Nowakówna, Zarębianka, Skar­żanka. Ta specyfika języka polskiego nastręcza niekiedy trudności przy tłumaczeniu pol­skich żeńskich form nazwisk na język czeski8. Ponadto formant -owa w języku polskim tworzy nazwy pospolite oznaczające żony, np. doktorowa, profesorowa. Rzadziej pojawia się jako wykładnik żeńskich nazw i funkcji zawodowych, np. krawcowa, szefowa. Należy jednak wyraźnie zaznaczyć, iż w języku polskim żeńskie formy nazwisk pojawiają się przede wszystkim w niektórych środowiskach (np. wiejskim). Obecnie jednak, na skutek zmian obyczajowości, są one stosowane coraz rzadziej9. Tymczasem w czeszczyźnie kate­goria ta jest typowa dla języka literackiego i jest nadal bardzo produktywna.7 Por. H. Mieczkowska, Feminatywa a zjawisko maskulinizacji (w ujęciu polsko-słowackim), „Studia z językoznawstwa słowiańskiego. Prace Instytutu Filologii Słowiańskiej UJ”, nr 14, Kraków 1995, s. 112." Por. T.Z. Orłoś, M. Sedlśćek, Polska żeńska prijmeni v ćeStini, „Naśe fcć” 59, Praha 1976, s. 143— 148.9 Por. R. Grzegorczykowa, Zarys słowotwórstwa polskiego, Warszawa 1981 (wyd. IV poprawione), s. 51-52.W ostatnim czasie nastąpiła jednak w Czechach istotna zmiana w używaniu nazwisk kobiet. Otóż od 16 kwietnia 2004 roku obowiązuje nowelizacja ustawy, która dopuszcza używanie przez kobiety nazwisk w formie męskiej. Dotyczy to jednak niedużej grupy ko­biet, będących cudzoziemkami, Czeszek, które zamierzają poślubić cudzoziemca lub wyje­chać za granicę oraz nowo narodzonych dzieci płci żeńskiej, jeżeli dziecko jest cudzoziem­cem lub jedno z rodziców jest cudzoziemcem, a także w sytuacji, kiedy będzie ono miało pobyt stały za granicą. Zmiana ta nie ma jednak nic wspólnego z tendencją rozwojową języka. Jest to, z jednej strony, konieczność podyktowana obowiązkiem przestrzegania umowy o ochronie mniejszości narodowych, a drugiej zaś - ukłon w stronę wspólnej Euro­py. Powszechnie bowiem uważa się, iż używanie formantu -ová przy nazwiskach kobiet jest czymś naturalnym i oczywistym dla czeszczyzny jako języka fleksyjnego. Ponadto jest to wyraźny wykładnik żeńskości, co ma istotne znaczenie w przypadku identycznych form męskich i żeńskich imion własnych (męskie podlega odmianie, zaś żeńskie pozostaje nie­odmienne).Podsumowując zaprezentowane tutaj fakty, należy stwierdzić, że zarówno czeszczyzna, jak i polszczyzna, to języki fleksyjne, które w sposób regularny tworzą kategorię nazw 74 Renata Burażeńskich. W języku polskim sufiksalna derywacja feminatywów, w porównaniu z czesz- czyzną, została ograniczona. Wykładnikiem żeńskości jest jednak nieodmienność oraz występowanie form męskich w odniesieniu do kobiet w postaci konstrukcji analitycznych wraz z leksem pani, nazwiskiem bądź formą przydawki. W języku czeskim sufiksalna de­rywacja feminatywów jest powszechna. Ma ona bowiem wyraźne oparcie w zachowaniu derywacji nazwisk kobiet i regularnym ich tworzeniu.BIBLIOGRAFIAGrzegorczykowa R. (1981), Zarys słowotwórstwa polskiego, Warszawa (wyd. IV poprawione). Kreja B. (1995), Polskie formacje feminatywne [w:] Kultura języka dziś, Poznań, s. 101-107. Kupiszewski W. (1967), Tytuły i nazwy zawodowe kobiet, „Poradnik Językowy” 8, s. 371-374. Madecki R. (2001), Nazwy żeńskie we współczesnej czeszczyżnie ipolszczyźnie, „Slavia Occidenta- lis” 58, Poznań, s. 43-51.Martincovà O. (red.) (1998), Nova slova v cestinò. Slovnik neologismù, Praha.Mieczkowska H. (1995), Feminatywa a zjawisko maskulinizacji (w ujęciu polsko-słowackim), „Studia z językoznawstwa słowiańskiego. Prace Instytutu Filologii Słowiańskiej UJ”, nr 14, Kra­ków, s. 109-113.Petr J. (red.) (1986), Mluvnice ćeśtiny 1, Praha.Orłoś T.Z., SedlàCek M. (1976), Polska żeńska prijmeni v cestinò, „Naśe Fei” 59, Praha, s. 143— 148.Rusinovà Z. (2004), Moce (prechylovani) jako modifikace vyznamu [w:] Konstanty a promòny v òeském jazyce a literature XX. stoleti. Stałość i zmienność w języku i literaturze czeskiej XX wieku, Walbrzych-Ostrava, s. 229-235.

Czeskie i polskie feminatywa

https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/84304/bura_czeskie_i_polskie_feminatywa_2005.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Czeskie i polskie feminatywa

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Jagiellonian Univeristy Repository