Brzeziński, Dariusz

Kapusta, Anna

Polish

Jagiellonian Univeristy Repository

Dariusz Brzeziński, Anna KapustaUniwersytet JagiellońskiWPROWADZENIEKulturowe ekspresje rozpaczyTom Kultura i rozpacz. Analiza ekspresji rozpaczy w tekstach kultury jest zbio-rem hybrydycznym, pozostawiającym margines niedopowiedzeń odpowiada-jących symbolicznie przedmiotowi zainteresowań Autorów. Rozpacz, która poddaje się ekspresji, to zjawisko odsłaniające kulturowe granice werbalizacji emocji. Istnienie tych konwencjonalnych, defi niowanych społecznie granic – pa-radoksalnie – stymuluje jednostki do podjęcia aktów twórczych adekwatnych do wrażliwości tychże indywiduów. Aktywizuje je do przełamania społecznych ba-rier milczenia w obliczu skrajnej emocji, jaką jest rozpacz. Każda indywidualna rozpacz stanowi bowiem unikatowy i palimpsestowy postzapis autentycznego przeżycia, niezależnie od faktu, czy wydarza się ona w planie linearnym histo-rycznej biografi i, czy też jest antycypowana poprzez indywidualną wrażliwość na heteromorfi czne kody kultury symbolicznej. Rozpacz jest zawsze doświadczaną przez jednostkę realnością. Bez realnej dla konkretnej jednostki rozpaczy nigdy nie powstałby żaden kulturowy „tekst rozpaczy”. Co to znaczy „realnej”? Takiej, w konfrontacji z którą podmiot dokonuje biografi cznej transgresji. Kryzys rozpa-czy, paradoksalnie, ofi arowuje człowiekowi szansę totalnej przemiany. Łatwiej jest podjąć spontaniczny wysiłek „tworzenia” niż mozół „przetworzenia” siebie i świata. Skoro upada stary porządek rzeczy, powstaje przestrzeń symboliczna wolna „od” owego „starego” i wolna „do” nieznanego „nowego”. Czasem trzeba kategorycznie zburzyć, żeby fundamentalnie zbudować. Odejść, żeby nie tkwić w miejscu. Z takimi kulturowymi dylematami drastycznej przemiany „ja” spo-łecznego, choć werbalizowanego w indywidualnym akcie ekspresji, mierzą się twórcy wybranych przez młodych badaczy tekstów kultury. Poszukują oni sto-sownej przestrzeni dla rozpaczy, ale i subwersywnej przestrzeni dla przezwy-ciężenia rozpaczy. Odnajdują obie wartości: jakość doświadczenia w uniwersum kultury symbolicznej. Przestrzeń ta obiecuje człowiekowi ludzką godność twór-czej postawy. Niniejsza książka składa się z trzech części. W pierwszej z nich – zatytułowa-nej „Kody kulturowe rozpaczy” – autorzy podejmują refl eksję nad adekwatnoś-cią środków językowych do werbalizacji skrajnych emocji. Zastanawiają się też 16 Dariusz Brzeziński, Anna Kapustanad tym, w jaki sposób podjęcie bądź zaniechanie próby nadania rozpaczy formy dyskursywnej umożliwia jej przezwyciężenie. Część tę otwiera szkic Anny Kapusty: „Język rozpaczający. Powrót Odysa Stanisława Wyspiańskiego jako projekt neutralizacji rozpaczy”. Autorka – w per-spektywie antropologii emocji – czyni utwór Stanisława Wyspiańskiego wskaź-nikiem procesu twórczego ufundowanego na wysiłku uspołecznienia destruk-tywnego oddziaływania rozpaczy na aktywność jednostki. Szczegółowej analizie poddaje wyznaczniki kulturowego tekstu rozpaczy, opisując kulturotwórczą drogę od jednostkowej emocji do tekstu kultury, składnika kultury symbolicznej. W tym ujęciu Powrót Odysa staje się unikatowym polskojęzycznym exemplum „dzieła sztuki: pisania rozpaczy”. Prymarność gestów rozpaczy, dominujących symbo-licznie w tekście dramatu nad kodem werbalnym, odsłania równocześnie uniwer-salną, ludzką dramaturgię tekstualizacji skrajnych emocji, ujawnia także specyfi -kę pojedynczych fi gur dyskursu budujących różnorodne teksty rozpaczy. Powrót Odysa, rozpatrywany jako kulturowy wskaźnik tekstualizacji emocji, pozwala na dokonanie diagnozy, zgodnie z którą źródłem rozpaczy jest „niedziałanie” wy-nikające ze słabości myśli, a więc zanik praktyki uczestniczenia przez jednostkę w publicznych wymiarach kultury symbolicznej. Podjęcie indywidualnego wysił-ku procesu twórczego warunkuje zaś biografi czną transgresję jednostki.Kwestia walki z uczuciem bezradności jest także głównym motywem artykułu Anny Foltyniak: „Zapis i niewypowiedziane. Milczenie i rozpacz w Dziennikach Zofi i Nałkowskiej”. Tekst ten stanowi pochodną oryginalnego sposobu czytania diariuszy autorki Granicy – niekoncentrującego się na tym, co zostało w nich zawarte, lecz na momentach zaniechania. Foltyniak wskazuje dwie główne przy-czyny milczenia Nałkowskiej. Jedną z nich są traumatyczne doświadczenia autor-ki, takie jak choroba bądź śmierć osób najbliższych. Foltyniak przekonuje, że mil-czenie jest w tym wypadku nie tylko wyrazem niemożności artykulacji rozpaczy, ale także świadomym gestem obrony przed zaistniałą rzeczywistością. Stwarza ono przestrzeń, w której możliwe jest nazwanie i usensownienie doświadczeń, a zatem też zapewnienie ciągłości jednostkowej narracji. Kolejną przyczyną prze-milczeń w Dziennikach było dążenie do tego, by najintymniejsze przemyślenia pisarki nie zostały przez innych zawłaszczone i przeciwko niej wykorzystane. Sytuacja taka, mająca miejsce po lekturze poszczególnych fragmentów przez jej męża, wpłynęła w sposób istotny na treść dalszych zapisków, przyczyniając się do powstania swoistej autocenzury. Analiza zawarta w artykule, choć oparta główne na lekturze Dzienników Nałkowskiej, zawiera również odniesienia do praktyki niepisania w innych diariuszach (Iwaszkiewicza, Lechonia, Mrożka), a także od-wołania do fi lozofi cznych i psychologicznych koncepcji tożsamości jednostkowej (Freud, Ricouer, Foucault). Pozwoliło to autorce na wpisanie swego tekstu w dys-kurs na temat kulturowych reprezentacji rozpaczy, a także biografi cznej narracji podmiotu.Autorzy tekstów zawartych w kolejnej części zbioru – noszącej tytuł „Kulturowe źródła rozpaczy” – ujmują problem konstytuowania się skrajnych 17Wprowadzenie: Kulturowe ekspresje rozpaczyemocji w ramach konkretnej rzeczywistości społeczno-kulturowej. Ich teksty bądź odsłaniają fakt uniwersalności funkcjonowania mechanizmów dyscyplinar-nych, bądź też stanowią krytykę systemu aksjonormatywnego, funkcjonującego w określonych warunkach historycznych. Część tę otwiera tekst Żanety Nalewajk „Ironia jako alternatywa rozpaczy. Krytyka kultury w Sprawozdaniu dla Akademii Franza Kafki”. Autorka umiesz-cza swe rozważania nad jednym z ważniejszych opowiadań praskiego pisarza w ramach szerszej analizy sposobu konstruowania przez niego dyskursu. Zwraca uwagę, że Kafka zwykle stronił od sięgania po intensywne środki wyrazu, uka-zując tragizm losu człowieka w estetyce groteski, poprzez stosowanie czarnego humoru bądź też za pomocą ironii. To właśnie funkcjonalność tej ostatniej ka-tegorii w Sprawozdaniu dla Akademii – gdzie stanowi ona podstawę struktury narracyjnej i najważniejszą fi gurę retoryczną – jest przedmiotem analiz Nalewajk. W początkowych partiach artykułu unaocznia ona, że ironia pozwoliła na oddanie w owym utworze w bardzo oryginalny sposób doświadczenia krańcowej bezrad-ności podmiotu mówiącego: małpy, która stała się człowiekiem i która opowia-da o owej przemianie członkom Akademii. Taki sposób narracji – dowodzi dalej autorka – ma na celu dokonanie w sposób pośredni krytyki kultury. Przetrwanie w niej jest bowiem możliwe tylko dzięki zaprzeczeniu własnej naturze. Nalewajk interpretuje zatem opowiadanie Kafki jako istotny głos w dyskusji na temat su-werenności podmiotu oraz przemocy wywieranej na niego przez społeczeństwo. Podsumowując swe rozważania, stwierdza, że jakkolwiek postawa ironiczna – jako alternatywa rozpaczy, którą budzi świadomość pozycji zajmowanej przez człowieka w świecie – może stanowić do pewnego stopnia remedium na poczucie wyobcowania, to jednak nie gwarantuje osiągnięcia pełnej wolności, a także sama jest do pewnego stopnia przez kulturę warunkowana.W kolejnym tekście – „(Anty)ekspresja rozpaczy. Mechanizmy tworzenia się «ja ujarzmionego» w Clarze S. Elfriede Jelinek – podjęto refl eksję nad gendero-wym wymiarem doświadczenia rozpaczy. Agata Dąbek interpretuje w nim jeden z dramatów austriackiej noblistki, odnosząc ukazany w jego ramach podział ról społecznych do funkcjonujących w ramach kultury zachodniej wyobrażeń na te-mat płci. Jednym z nich – jak przekonuje – był mit „męskiego geniuszu”, zamy-kający niejednokrotnie drogę do twórczej ekspresji kobietom. Przykładem tego jest tytułowa postać Clary S. – żony kompozytora Roberta Schumanna – która poświęca się pracy pianistki, by zapewnić swemu mężowi warunki do kompo-nowania. W ten sposób jej własna kreatywność zostaje ograniczona do sfery re-produkcyjnej i wychowawczej. Kolejnym mitem eksponowanym przez Jelinek są wyobrażenia dotyczące sztywnego podział ról płciowych w ramach przestrzeni społecznej. Ów wyznaczał kobiecie przede wszystkim funkcję strażniczki ogni-ska domowego i obiektu seksualnych fantazji mężczyzny. Taką też rolę przyjmuje tytułowa bohaterka dramatu, przygotowująca jednocześnie do jej przyjęcia włas-ną córkę. W tymże kontekście Dąbek stwierdza, że „ja” Clary S. jest jedynie pro-duktem obowiązujących w społeczeństwie relacji władzy – wiedzy. Autorka kwe-18 Dariusz Brzeziński, Anna Kapustastionuje możliwość doznawania przez nią rozpaczy, uznając jej zawarte w tekście ekspresje za iluzoryczne. Tekst Agaty Dąbek, stanowiący wnikliwą interpretację dramatu Jelinek, zawiera jednocześnie analizy mechanizmów tworzenia się „ja” ujarzmionego, refl eksję na temat relacji wiedzy – władzy, a także liczne odwoła-nia do toczącego się obecnie dyskursu tożsamościowego. Wynikiem namysłu nad miejscem człowieka w ramach kultury, a także nad istotą, genezą i sposobem uzewnętrzniania przez niego doświadczenia rozpa-czy jest także artykuł Pawła Benia „Rozpad osobowej struktury rzeczywistości. Rozpacz w twórczości fi lmowej Ingmara Bergmana”. Autor dokonuje w nim fi lozofi cznej interpretacji trzech fi lmów najwybitniejszego szwedzkiego reżyse-ra. Jego celem jest wskazanie źródeł rozpaczy sportretowanych w nich postaci, a także wyprowadzenie ogólniejszych sądów o istocie cierpienia. W pierwszej części tekstu kieruje swą uwagę ku dziełu Tam, gdzie rosną poziomki, eksponu-jąc w nim kwestię niemożności otworzenia się na międzyosobowy wymiar bytu. Następnie, na podstawie fi lmu Z życia marionetek, Beń rozważa kwestię trud-ności w budowaniem spójnego dyskursu tożsamościowego i konsekwencji tego faktu dla relacji bliskości. Ostatnie z omawianych dzieł – Siódma pieczęć – zosta-ło poddane interpretacji zarówno pod kątem wertykalnego (metafi zycznego), jak i horyzontalnego (międzyludzkiego) aspektu dramatu człowieka. Beń dowodzi w podsumowaniu, że wszystkie trzy fi lmy spaja problem alienacji, rozumianej jako pochodna braku – bądź też niemożności odnalezienia – drugiego członu dia-logu. Wielokrotne odwołuje się w tekście do dzieł Lévinasa, Bubera i Ebnera, a jako motto ustanawia słowa Bergmana z Laterna magica: „Bez «ty» nie ma «ja» – jak to powiedział ktoś mądry”. Artykuł Benia stanowi zarówno interesującą propozycję interpretacji dzieł szwedzkiego reżysera, jak i ciekawy głos na temat relacyjnego charakteru bytu jednostkowego.Trzecią płaszczyzną refl eksji zawartych w niniejszym zbiorze – pod tytułem „Religijne konteksty rozpaczy” – jest kwestia relacji między cierpieniem a sferą sacrum. Teksty kultury analizowane w tej części odsłaniają rolę budowania więzi między porządkiem ziemskim i kosmicznym dla powstawania i przezwyciężania skrajnych emocji. W artykule „Rozmowa wieczorna Adama Mickiewicza – modlitwa zrozpa-czonego poety” Anna Mazur interpretuje jeden z liryków rzymsko-drezdeńskich Adama Mickiewicza jako świadectwo światopoglądowej przemiany wieszcza. Przedmiotem jej analizy są zarówno przyczyny rozpaczy artysty, jak i szczególny charakter więzi łączącej go z Bogiem. Autorka podkreśla, że utwór ten jest roz-mową, podczas której skruszony poeta oddaje Bogu chwałę i zwierza się Mu ze swych cierpień, by następnie – niejako w odpowiedzi – otrzymać od Niego siłę. Szczególną uwagę Mazur poświęca analizie poetyckich środków wyrazu emo-cji, których niezwykła intensywność współdecyduje o wyjątkowości Rozmowy wieczornej. Inną przyczyną szczególnego znaczenia owego utworu jest obecność w nim licznych elementów mistycznych. Ich analiza prowadzi Mazur do wnio-sku, że wiersz ten można traktować jako istotny dokument duchowych poszuki-19Wprowadzenie: Kulturowe ekspresje rozpaczywań poety. Tak zarysowanej linii interpretacyjnej towarzyszy polemika z tymi badaczami, którzy mając na uwadze obecność w utworze wątków i motywów szeroko obecnych w tradycji literackiej, odczytują go jako przykład gry z kon-wencjami. Wniosek ów jest według autorki nie tylko nieuprawniony, ale również nie pozwala na odczytanie pełni zawartych w wierszu znaczeń oraz dostrzeżenie zobrazowanych w nim odcieni romantycznej uczuciowości.Dariusz Brzeziński w zamykającym zbiór tekście „Akulturacja jako źródło cierpień. Desakralizacja sfery społecznej w Księdze Sędziów 17–21”, podejmuje refl eksję nad niezwykle interesującym, a przy tym niemal zupełnie nieobecnym na gruncie polskiego dyskursu naukowego, fragmentem Starego Testamentu. W analizie ostatniej części Księgi Sędziów dąży do wykazania, iż utwór ten sta-nowi doskonałą egzemplifi kację konstytutywnego dla tradycji mozaistycznej przekonania o istnieniu ścisłej zależności między asymilacją egzogennych treści kulturowych przez członków narodu izraelskiego a dotykającymi ich cierpienia-mi. W pierwszej części artykułu koncentruje się na opisanych w tekście prakty-kach kultycznych i społecznych, zestawiając je z zapisami Prawa Mojżeszowego, a także obyczajami ludów ościennych. Porównanie to prowadzi go do wniosku, iż pięć ostatnich rozdziałów Księgi Sędziów odzwierciedla zachodzenie istotnych zmian w społeczeństwie starożytnego Izraela, polegających na pluralizacji sfery aksjologicznej i konstytuowaniu się permisywizmu moralnego. Argumentację tę potwierdza analiza środków stylistycznych zastosowanych w ostatnich rozdzia-łach Księgi Sędziów, stanowiąca przedmiot rozważań w drugiej części artykułu. Brzeziński unaocznia fakt występowania w tekście elementów retorycznych, bar-dzo rzadko obecnych w innych przekazach starotestamentowych, a mianowicie: idei anonimowości, braku konstatacji ewaluatywnych, a także pozbawionej eks-plicytnej teleologii estetyki turpizmu. Wszystkie one – jak dowodzi – znakomicie służą podkreślaniu negatywnych aspektów akulturacji, a także nadają tekstowi charakter głosu rozpaczy za utraconym stanem uświęcenia. W końcowej części artykułu autor konstatuje, że choć analizowany tekst w dużej mierze różni się od innych przekazów tworzących Księgę Sędziów, posiada z nimi tożsamą funkcję konatywną. Jest nią podkreślanie znaczenia ścisłego przestrzegania tradycji mo-zaistycznej, jako warunku sakralizacji sfery społecznej. Szkice zebrane w niniejszym tomie świadczą o kulturowej regule antydyskur-sywności skrajnych emocji, do których należy rozpacz. Żadna ekspresja rozpaczy nie poddaje się bowiem konwencjonalnej konkluzji. Próba ogarnięcia jej formułą, a więc uproszczeniem, unicestwiłaby jedynie siłę transgresji tkwiącą w spraw-czym, kulturotwórczym wymiarze ludzkiego doświadczenia. Istnieją jedynie jej pojedyncze sygnatury, osobne fi gury dyskursu. Teksty kultury.20 Dariusz Brzeziński, Anna Kapusta* * *Za twórczą relację bycia w uniwersum symbolicznym owych transgresyjnych tekstów kultury redaktorzy tomu pragną w tym miejscu złożyć – jak zawsze nieadekwatne wobec jakości takiej relacji – słowa podziękowania. Dziękujemy przede wszystkim Patronce naszego przedsięwzięcia, Pani Dziekan Wydziału Filozofi cznego Prof. dr hab. Marioli Flis. Jesteśmy Jej wdzięczni za opiekę me-rytoryczną, nielimitowany czas powracających rozmów o sprawach istotnych, cierpliwość dla niedookreśloności naszego eksperymentu poznawczego oraz za ofi arowaną nam wartość najwyższą: wspierającą obecność Pani Profesor. Bez ro-zumiejącej akceptacji podarowanej nam w tej obecności zapewne dawno temu bezpowrotnie porzucilibyśmy zamiar fi nalizacji książki. Dziękujemy także za opatrzenie niniejszego tomu przedmową, wielokrotne wnikliwe uwagi recenzen-ckie i inspirującą nas ciągle gotowość do podjęcia ryzyka współpracy naukowej. Traktujemy je jako zobowiązanie.Panu Dyrektorowi Instytutu Socjologii Dr. hab. Markowi Kuci Prof. UJ dzię-kujemy za wsparcie fi nansowe publikacji, zaufanie i życzliwość dla spontanicz-ności naszego projektu. Słowa podziękowań pragniemy skierować także do pierwszych Recenzentów wszystkich tekstów zamieszczony w zbiorze. Za tę bezinteresowną pracę dzię-kujemy Państwu: Prof. dr hab. Stanisławowi Głazowi SI, Dr. hab. Albertowi Gorzkowskiemu Prof. UJ, Dr. hab. Grażynie Halkiewicz-Sojak Prof. UMK, Prof. dr. hab. Ryszardowi Nyczowi, Dr hab. Małgorzacie Radkiewicz, Prof. dr hab. Małgorzacie Sugierze, Dr. hab. Tomaszowi Wójcikowi.Dziękujemy wszystkim Autorom szkiców, zarówno tych opublikowanych, jak i tych, które z różnych przyczyn ostatecznie nie znalazły się w książce. Proces twórczy bywa często radykalną, redukcyjną praktyką oddzielania dwu rzeczy-wistości: separowania sfery projektów od ich realizacji, zawsze jednak pozostaje aktem progresywnym, czyli procesem twórczym. Odsłania przed nami przecież symboliczne granice światów możliwych do zwerbalizowania w kulturowym ko-dzie refl eksji naukowych.24 maja 2009

Wprowadzenie : kulturowe ekspresje rozpaczy

https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/83893/brzezinski_kapusta_wprowadzenie_2009.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Wprowadzenie : kulturowe ekspresje rozpaczy

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Jagiellonian Univeristy Repository