IJpma, Frank F

Ottenhof, Anne

van Gulik, Thomas M

Dutch

In the 17th and 18th centuries the entrance to the guild chamber of the Amsterdam Guild of Surgeons was located in the right corner-tower of the Waag on the Nieuwmarkt in Amsterdam. The surgeons entered their guild chamber through this door for guild meetings or to take surgical exams. The entrance also gave access to the anatomy theatre, the 'Theatrum Anatomicum', where anatomical dissections - anatomy lessons - took place. There was a bust of Hippocrates in the facade above the door, and the inscription 'Theatrum Anatomicum'. The series of 'anatomy lessons' reminds us of the famous paintings that were commissioned by the Surgeons' Guild. At the beginning of the 17th century, a skeleton was painted on the door in the gateway, and this marked the entrance to the Surgeons' Guild for almost 200 years. We examined, from a historical perspective, how the gateway to the guild chamber of the Amsterdam Guild of Surgeons was transformed over time.</p

ARTS repository - University of Groningen

   University of GroningenDe toegangspoort tot de gildekamer van het Amsterdamse chirurgijnsgildeOttenhof, Anne; IJpma, Frank F; van Gulik, Thomas MPublished in:Nederlands Tijdschrift voor GeneeskundeIMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite fromit. Please check the document version below.Document VersionPublisher's PDF, also known as Version of recordPublication date:2016Link to publication in University of Groningen/UMCG research databaseCitation for published version (APA):Ottenhof, A., IJpma, F. F., & van Gulik, T. M. (2016). De toegangspoort tot de gildekamer van hetAmsterdamse chirurgijnsgilde. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 160, [D141].https://www.ntvg.nl/artikelen/de-toegangspoort-tot-de-gildekamer-van-het-amsterdamse-chirurgijnsgildeCopyrightOther than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of theauthor(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).The publication may also be distributed here under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license.More information can be found on the University of Groningen website: https://www.rug.nl/library/open-access/self-archiving-pure/taverne-amendment.Take-down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons thenumber of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.Download date: 07-06-2022NED TIJDSCHR GENEESKD. 2016;160: D141 1PERSPECTIEFDe Waag op de Nieuwmarkt in Amsterdam diende oorspronkelijk als stadspoort (Sint-Anthonispoort) in de stenen ommuring van de stad. In de 17e eeuw kreeg het gebouw een nieuwe bestemming als waag.1,2 Op de benedenverdieping werd koopwaar gewogen en ver-kocht. Op de bovenverdieping hadden een aantal gilden, waaronder dat van de Amsterdamse chirurgijns, hun intrek genomen. De toegangspoort tot de chirurgijnsgil-dekamer en het Theatrum Anatomicum bevond zich in de hoektoren rechts van de voorpoort. Via een wentel-trap achter de poort konden de chirurgijns hun gildeka-mer bereiken. Deze ruimte bevond zich achter de ramen boven de luifel van de oude voorpoort (figuur 1).De Amsterdamse chirurgijns kwamen in de gildekamer bijeen voor vergaderingen en het afnemen van de chirur-gijnsexamens. Aan de wanden hingen de wereldbe-roemde ‘anatomische lessen’ die in opdracht van het Amsterdamse chirurgijnsgilde als groepsportretten waren gemaakt. De bekendste is ‘De anatomische les van Nicolaes Tulp’, in 1632 geschilderd door Rembrandt.De chirurgijns beschikten vanaf 1691 over een eigen ont-leedkamer in de Waag, het Theatrum Anatomicum, gevestigd in de achtkantige koepelhal in het centrum van de Waag. Hier vonden de ontledingen plaats van licha-men van ter dood gebrachte misdadigers in de vorm van anatomische lessen ten behoeve van het anatomieonder-wijs van de chirurgijns en hun leerlingen.Het waaggebouw is tot op de dag van vandaag bewaard gebleven, inclusief de oude toegangspoort tot het chirur-gijnsgilde (figuur 2). Via deze deur zijn honderden chirur-gijns in de 17e en 18e eeuw, jaar in jaar uit hun gildekamer binnengekomen. Naast de chirurgijns zijn ook de docenten anatomie – ‘praelectoren’, waaronder Frederik Ruysch, Willem Röell en Petrus Camper – ooit over deze drempel gestapt om in het Theatrum Anatomicum hun anatomi-sche lessen te geven. De huidige poort heeft niet meer de vorm die deze in de 17e en 18e eeuw had. Wij onderzochten hoe de poort die toegang verleende tot de bakermat van de Amsterdamse chirurgijns er destijds heeft uitgezien.De ontwerptekening van De ouDe toegangspoortIn het Stadsarchief van Amsterdam is een oude schets van de toegangspoort van het chirurgijnsgilde bewaard gebleven (figuur 3).Deze betreft waarschijnlijk een ont-De toegangspoort tot de gildekamer van het amsterdamse chirurgijnsgilde bevond zich in de 17e en 18e eeuw in de rechter hoektoren van de waag op de nieuwmarkt in amster-dam. Door deze poort bereikten de chirurgijns hun gildeka-mer voor vergaderingen en de chirurgijnsexamens. De poort gaf ook toegang tot het theatrum anatomicum waar de ont-ledingen – anatomische lessen – plaatsvonden. in de gevel van de poort bevond zich een buste van Hippocrates met daaronder de inscriptie ‘theatrum anatomicum’. De reeks ‘anatomische lessen’ herinnert aan de beroemde schilde-rijen die in opdracht van het chirurgijnsgilde zijn gemaakt. op de deur van de toegangspoort was aan het begin van de 17e eeuw een geraamte geschilderd dat ongeveer 200 jaar de toegangsdeur van het chirurgijnsgilde heef t gemar-keerd. wij onderzochten vanuit historisch perspec tief welke gedaantewisselingen de toegang tot de gildekamer van het amsterdamse chirurgijnsgilde in de loop der tijd heef t ondergaan.Flevoziekenhuis, afd. Heelkunde, Almere.Drs. A. Ottenhof, arts-assistent in opleiding tot chirurg.Universitair Medisch Centrum Groningen, afd. Heelkunde, Groningen.Dr. F.F.A. IJpma, chirurg.Academisch Medisch Centrum/Universiteit van Amsterdam, afd. Heelkunde, Amsterdam.Prof.dr. T.M. van Gulik, chirurg.Contactpersoon: dr. F.F.A. IJpma (frankijpma@gmail.com).GESCHIEDENISDe toegangspoort tot de gildekamer van het Amsterdamse chirurgijnsgildeAnne Ottenhof, Frank F.A. IJpma en Thomas M. van Gulik NED TIJDSCHR GENEESKD. 2016;160: D1412PERSPECTIEFwerptekening van de poort.1,3 Men vermoedt dat het ontwerp in 1619 is gemaakt, omdat de chirurgijns in dat jaar hun gildekamer hadden verhuisd van het voormalige Sint-Margarethaklooster naar de Waag. Op de tekening zijn de instructies weergegeven voor de inscripties boven de poort: ‘De letters moeten zijn als volgt HIPPO-CRATES, THEATRUM ANATOMICUM, COLLEGIUM CHIRURGICUM en HUC TENDIMUS OMNES’.Deze laatste spreuk luidt in het Nederlands vertaald: ‘Hierheen zijn wij allen onderweg’. Deze ‘memento mori’-boodschap paste goed in het gedachtegoed van de chi-rurgijns, die vanuit hun beroep en bij de anatomische demonstraties regelmatig werden geconfronteerd met de kwetsbaarheid van het leven en de vergankelijkheid van de mens. Op de schets is in de gevelsteen boven de deur de buste van Hippocrates uitgehouwen. Het beeld van Hippocrates is in de 19e eeuw, wellicht door vandalisme, uit de gevelsteen verdwenen. Recent, in 2014, is bij res-tauratiewerkzaamheden aan de poort een nieuwe buste van Hippocrates in de gevel geplaatst (zie figuur 3).Op de deur was een geraamte afgebeeld. Een geraamte als ‘memento mori’-symbool was destijds ook afgebeeld in het wapen of zegel van het Amsterdamse chirurgijns-gilde en op de penningen die het gilde aan haar leden verleende.4-6 Nu nog tonen de penningen van de Neder-landse Vereniging voor Heelkunde eenzelfde geraamte.Bij het vergelijken van deze schets met de huidige toe-gangspoort van de Waag valt op dat de inscripties verschil-len. Volgens de schets zijn de woorden ‘Collegium Chirur-gicum’ direct boven de deur weergegeven, terwijl op die plaats boven de huidige poort de inscriptie ‘Theatrum Anatomicum’ is te lezen. Dit kan erop wijzen dat de schets een voorstudie is geweest voor het ontwerp van de toe-gangspoort en dat bij de bouw van de poort enkele veran-deringen ten opzichte van dit ‘ontwerp’ zijn aangebracht.De toegangspoort op ouDe afbeelDingen van De waagWij zochten in het Stadsarchief en het archief van het Rijksmuseum naar oude afbeeldingen van de Waag. In totaal doorzochten wij 2645 afbeeldingen uit de periode  figuur 1  Gezicht op de Nieuwmarkt in Amsterdam, geschilderd in 1763 door Jan Ekels de Oude. De poort in de rechter hoektoren verleende toegang tot de gildekamer (dat is de ruimte boven de luifel van de oude voorpoort, aangegeven met een kader) en het Theatrum Anatomicum van het chirurgijnsgilde. De hoge centrale koepeltoren waarin het anatomisch theater zich bevond, is aangeduid met een windvaantje waarop ‘ANATOMIA’ staat. In de rechter bovenhoek een detailopname van de oude toegangsdeur van het chirurgijnsgilde.  NED TIJDSCHR GENEESKD. 2016;160: D141 3PERSPECTIEF1618-1867. In deze reeks vonden wij 16 afbeeldingen waarop de toegangspoort van het Amsterdamse chirur-gijnsgilde is afgebeeld. Een selectie hiervan is weergege-ven in figuur 4.7,8De oudste afbeelding van de deur met daarop afgebeeld de contouren van een skelet vonden wij in een ‘beschrij-ving van de stadsgeschiedenis van Amsterdam’ uit 1663 (figuur 4b).7 De eerste kleurenafbeeldingen van de toe-gangspoort dateren van omstreeks 1750 (figuur 4d-f). Hierop is het rechtop staande, witte skelet met de blik recht vooruit duidelijk te zien.Het geraamte op de deur vinden wij nog een aantal malen terug op afbeeldingen tot aan het begin van de 19e eeuw (figuur 4g-j). Nadat het chirurgijnsgilde in 1798 was opgeheven en de zorg voor het anatomisch onderwijs was overgedragen aan de Commissie van Geneeskundig Toe-verzicht verdween het op de deur geschilderde skelet. Op een foto van de Waag uit 1867, gemaakt door Andries Jäger, ontbreken zowel het skelet op de deur van de toe-gangspoort als de buste van Hippocrates in de gevelsteen.rembranDt voor De Deur van Het cHirurgijnsgilDeIn 1864 maakte Christoffel Bisschop (1828-1904) een schil-derij waarop Rembrandt te zien is die op het punt staat een deur door te gaan. Op deze deur is een skelet afgebeeld met de opschriften ‘Theatrum Anatomicum’, ‘Collegium Chirurgicum’, ‘1619’ en ‘Huc Tendimus Omnes’ (figuur 5).9Rembrandt was een goede bekende van de Amsterdamse chirurgijns nadat hij in hun opdracht in 1632 de anato-mische les van Nicolaes Tulp had geschilderd en in 1656 de anatomische les van Jan Deijman. De deur op dit schilderij heeft verschillende overeenkomsten met de toegangspoort van het Amsterdamse chirurgijnsgilde. We zien een gedetailleerde afbeelding van het geraamte op de deur en dezelfde begeleidende inscripties. De deur op het schilderij is echter niet dezelfde als de toegangs- figuur 2  Huidige toegangspoort in de zuidoostelijke toren van de Waag op de Nieuwmarkt, de voormalige toegang tot de gildekamer en het Theatrum Anatomicum van het Amsterdamse chirurgijnsgilde.  figuur 3  Schets en mogelijk ontwerp van de toegangspoort van het Amsterdamse chirurgijnsgilde in de Waag, door een anonieme kunstenaar (ongedateerd; Stadsarchief Amsterdam). NED TIJDSCHR GENEESKD. 2016;160: D1414PERSPECTIEFpoort van het chirurgijnsgilde in de hoektoren van de Waag. Op het schilderij staat Rembrandt immers in een voorportaal terwijl de deur in de toegangspoort in de hoektoren van de Waag een buitendeur betreft.De overeenkomsten tussen beide deuren doen vermoe-den dat de schilder zich heeft laten inspireren door de toegangspoort van het chirurgijnsgilde in de Waag. Het skelet is vrij gedetailleerd afgebeeld, maar de pose van het skelet wijkt iets af van de voorgaande afbeeldingen op de deur. Het skelet ‘kijkt’ in de richting van Rembrandt, terwijl wij op voorgaande afbeeldingen het geraamte zien met de blik recht vooruit. Desondanks zijn in dit schilde-rij de verschillende elementen van de toegangspoort van het Amsterdamse chirurgijnsgilde fraai verwerkt.tot slotIn de notulen van het chirurgijnsgilde wordt Gerard de Lairesse (1640-1711) aangemerkt als maker van de deurschildering.1,3De Lairesse was een succesvolle kunst-schilder en een goede bekende van Rembrandt. De eerste afbeelding van het skelet op de deur dateert echter uit 1663 (zie figuur 4b), terwijl de in Luik geboren De Lai-resse pas in 1665 voor het eerst voet zette op Amster-damse bodem.10 Het is daarmee vrijwel uitgesloten dat Gerard de Lairesse de eerste deurschildering voor de chirurgijns heeft gemaakt. In de 17e en 18e eeuw is de schildering op de deur meerdere malen het mikpunt geweest van vernielzucht.1 Het is goed voor te stellen dat de schildering op de houten deur regelmatig gerestau-reerd werd of opnieuw moest worden aangebracht gedu-rende een periode van ongeveer 200 jaar. Wellicht is De Lairesse een van deze restaurateurs geweest.Op de vroege afbeeldingen van de deur is te zien dat de chirurgijns een hekje voor de deur hadden geplaatst. Op een afbeelding van de Waag uit 1767 (zie figuur 4h) is te zien dat het hekje naar buiten kon worden opgeklapt zodat deze een kleine carré voor de deur vormde. Men vermoedt dat het hekje werd geplaatst om de schilderingen op de deur te beschermen tegen vandalisme.1 Ook valt op dat rechts naast de deur een lantaarn aan de muur was beves-tigd om de ingang voor de chirurgijns te verlichten. Deze lantaarn is – net als het geraamte op de deur, de buste en het hekje – in de loop der jaren verloren gegaan.De voormalige toegangsdeur tot het chirurgijnsgilde  figuur 4  Details van afbeeldingen waarop de toegangspoort van het Amsterdamse chirurgijnsgilde in de Waag te zien is, in chronologische volgorde. (a) Beerstraten (1622-1666): De Waag (Sint Antoniespoort) op de Nieuwmarkt te Amsterdam (ongedateerd; collectie Rijksmuseum); (b) anoniem: De Waegh, Op St. Anthonis marct (kopergravure; 1663); (c) anoniem: St Antonis Waag (kopergravure; 1693);8 (d) Jan de Beijer: De Nieuwmarkt met de Waag (1756; Stadsarchief Amsterdam); (e) anoniem: De Waag op de Nieuwmarkt (circa 1750-1770; collectie Amsterdam Museum); (f ) Jan Ekels de Oude: Gezicht op de Nieuwmarkt met de Waag (1760-1769; privécollectie); (g) Hermanus Petrus Schout: Gezicht op de Nieuwmarkt (circa 1765-1790); (h) Caspar Jacobsz. Philips: Gezicht op de Nieuwmarkt te Amsterdam (1767; Stadsarchief Amsterdam); (i) Carel Frederik Bendorp: Twee stadsgezichten te Amsterdam Waag op Nieuwmarkt en Regulierswaag (1789; Stadsarchief Amsterdam); (j) Daniël Vrijdag: Gezicht op de Waag te Amsterdam (1813; Stadsarchief Amsterdam).  NED TIJDSCHR GENEESKD. 2016;160: D141 5PERSPECTIEFheeft veel van zijn oorspronkelijke aanblik verloren. De toegangspoort is van historisch waarde omdat de Amsterdamse chirurgijns van weleer deze betraden voor hun bestuursvergaderingen, examens en anatomische lessen. Hieraan worden wij vandaag de dag nog herin-nerd door de wereldberoemde groepsportretten van het chirurgijnsgilde en in het bijzonder ‘De anatomische les van Nicolaes Tulp’ van Rembrandt. Om de poort die toe-gang gaf tot de gildekamer en het Theatrum Anatomi-cum van het chirurgijnsgilde weer in ere te herstellen, is het wellicht te overwegen om het oorspronkelijke geraamte weer opnieuw op de deur aan te brengen.Belangenconflict en financiële ondersteuning: geen gemeld.Aanvaard op 24 februari 2016Citeer als: Ned Tijdschr Geneeskd. 2016;160:D41●>  kijk ook op www.nt vg.nl/D41 figuur 5  Rembrandt die op het punt staat het domein van de Amsterdamse chirurgijns te betreden, geschilderd in 1864 door Christoffel Bisschop.  1 Kurpershoek E. De Waag op de Nieuwmarkt. Amsterdam: Stadsuitgeverij Amsterdam; 1994.2 Wagenaar J. Amsterdam, in zyne opkomst, aanwas, geschiedenissen, voorregten, koophandel, gebouwen, kerkenstaat, schoolen, schutterye, gilden en regeeringe. Amsterdam: Isaak Terion; 1766.3 Kooijmans L. De doodskunstenaar. De anatomische lessen van Frederik Ruysch. Amsterdam: Bert Bakker; 2004.4 IJpma FF, Teulings C, van Gulik TM. Gildepenningen van de Amsterdamse chirurgijns. Ned Tijdschr Geneeskd. 2015;159:A8647.5 IJpma FF, Teulings C, van Gulik TM. Oude tradities in ere hersteld. Nederlands Tijdschrift voor Heelkunde. 2012;21:159-61.6 Van Gulik TM, IJpma FF, Middelkoop NE. Wapenschilden van het Amsterdamse chirurgijnsgilde in de koepel van het Theatrum Anatomicum. Ned Tijdschr Geneeskd. 2014;158:A6999.7 Dapper O. Historische beschryving der Stadt Amsterdam. Amsterdam: Jakob van Meurs; 1663.8 Commelin C. Beschryvinge van Amsterdam. Amsterdam: Wolfgang, Waasberge, Boom, van Someren en Goethal; 1693.9 Keeman JN. Rembrandt op het punt te beginnen aan het schilderen van de anatomische les van Dr. Tulp. Ned Tijdschr Geneeskd. 2006;150:2738.10 De Vries L. Gerard de Lairesse, an artist between stage en studio. Amsterdam: Amsterdam University Press; 1998.liter atuur

The entrance to the guild chamber of the Amsterdam Guild of Surgeons

https://pure.rug.nl/ws/files/120773776/d141.pdf

The entrance to the guild chamber of the Amsterdam Guild of Surgeons

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

ARTS repository - University of Groningen