Dekinga, Anne

Fey, Bram

Kraan, Casper

Piersma, Theunis

Dutch

Bergeenden kennen we in Nederland vooral als broedvogel en overwinteraar. ’s Zomers trekken ze langs de kust richting Duitse wadden waar ze hun verenpak vernieuwen. Sinds enkele jaren verblijven Bergeenden in steeds grotere aantallen in de Nederlandse Waddenzee om te ruien. Dieetonderzoek laat zien dat dit waarschijnlijk te maken heeft met de spectaculaire toename van een favoriete voedselbron

ARTS repository - University of Groningen

   University of GroningenBergeenden vinden slijkgarnaaltjes en rust op nieuwe ruiplaats bij HarlingenKraan, Casper; Piersma, Theunis; Dekinga, Anne; Fey, BramPublished in:LimosaIMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite fromit. Please check the document version below.Document VersionPublisher's PDF, also known as Version of recordPublication date:2006Link to publication in University of Groningen/UMCG research databaseCitation for published version (APA):Kraan, C., Piersma, T., Dekinga, A., & Fey, B. (2006). Bergeenden vinden slijkgarnaaltjes en rust opnieuwe ruiplaats bij Harlingen. Limosa, 79, 19-24.CopyrightOther than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of theauthor(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).The publication may also be distributed here under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license.More information can be found on the University of Groningen website: https://www.rug.nl/library/open-access/self-archiving-pure/taverne-amendment.Take-down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons thenumber of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.Download date: 06-06-2022Van oudsher trekken bijna alle BergeendenTadorna tadorna uit West-Europa, inclusief hetVerenigd Koninkrijk, jaarlijks naar de Elbe- enWesermonding in Duitsland om daar hun vlieg-veren te vervangen (Cramp & Simmons 1983,Salomonson 1968). In dit deel van het internatio-nale Waddengebied ruien in juli en augustusmaximaal 200 000-216 000 individuen (Nehls etal. 1992, Kempf 2001), van de nog immer groei-ende totale West-Europese populatie van250 000 vogels (Rüger et al. 1986). De kern vanhet ruigebied verplaatste zich tussen 1965 en1995 van het Grosse Knechtsand ten noordenvan de Wesermonding (Goethe 1961, Nehls etal. 1992), naar de eilanden Trischen en Schar-hörn in de Elbemonding (Nehls et al. 1992). Delaatste twee decennia worden ook op andereplaatsen grote concentraties ruiende Berg-eenden waargenomen, bijvoorbeeld in deNederlandse Waddenzee op het Balgzand ende Breehorn voor de kust van Den Helder(Mulder & Swennen 1992, Swennen & Mulder1995), in het vaarwater van de Zwarte Haan tenzuiden van Ameland (Smit 2001) en in deWesterschelde (Berrevoets et al. 2003), Zee-land.In de periode 1997-2002, rond eind juli en deeerste helft van augustus, troffen we tijdens onzejaarlijkse bodemfaunabemonstering van dewadplaten rond de Ballastplaat en het Kimster-gat in de westelijke Waddenzee voor de kust vanHarlingen, Friesland (figuur 1), regelmatig enke-le tientallen tot enkele honderden Bergeendenaan. Zij leken niet te kunnen vliegen en bezig tezijn met hun postnuptiale vleugelrui. Begin au-gustus 2003 troffen we dusdanig grote aantallenBergeenden in het gebied aan dat we er watmeer aandacht aan hebben besteed. Hier pre-senteren we onze aantalsschattingen en gevenwe informatie over gedrag en voedsel.MethodeDe jaarlijkse vlakdekkende bodembemonste-ring in de westelijke Waddenzee in de maandenjuli en augustus wordt door het KoninklijkNederlands Instituut voor Onderzoek der Zee(NIOZ) uitgevoerd vanaf het onderzoeksvaar-tuig MS Navicula. Vanaf dit waddenschip wordttijdens hoogwater met rubberbootjes (typeZodiac), of lopend tijdens laagwater, de bo-demfauna op de wadplaten bemonsterd metbehulp van steekbuis en zeef. De monsterpun-ten liggen in een grid van 250 m bij 250 m ver-spreid over het hele droogvallende deel van dewadplaten (figuur 1). Op elk punt wordt eenmonster genomen van 0.16 m2. Schelpdierenworden geteld en meegenomen voor latere ana-lyses in het laboratorium; alle andere faunawordt ter plekke gedetermineerd en geteld.Oorspronkelijk werd deze bemonstering ge-daan om de verspreiding van het voedsel voorsteltlopers, met name Kanoeten Calidris canu-tus, in kaart te brengen (van Gils et al. 2005a,b). Door alle, vooral antropogene, veranderin-gen in de fauna van de Waddenzee is het moni-toren van de bodemfauna een steeds belangrij-ker doel op zich geworden (zie o.a. Piersma etal. 2001).In de periode van 4 tot en met 19 augustus2003 werden er zowel met hoogwater als metlaagwater enkele tellingen gedaan van de aan-wezige Bergeenden rond de Ballastplaat. Ditwerd gedaan vanuit de rubberboot met een ver-rekijker of vanaf de Navicula met een telescoop(20-60x vergroting). Ook in 2004 en 2005 werdhier gemonsterd, maar door slecht weer (2005)en een andere opbouw van het veldwerksei-zoen (2004) was een aantalsschatting van deBergeenden niet mogelijk. Ook werden er in de-zelfde periode in 2003, 2004 en 2005 door hetLimosa 79 (2006): 19-24 19Bergeenden vinden Slijkgarnaaltjes en rust op nieuweruiplaats bij Harlingen Bergeenden kennen we in Nederland vooral als broedvogel enoverwinteraar. ’s Zomers trekken ze langs de kust richting Duitsewadden waar ze hun verenpak vernieuwen. Sinds enkele jarenverblijven Bergeenden in steeds grotere aantallen in deNederlandse Waddenzee om te ruien. Dieetonderzoek laat ziendat dit waarschijnlijk te maken heeft met de spectaculaire toena-me van een favoriete voedselbron.Casper Kraan,Theunis Piersma,Anne Dekinga & Bram Fey Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedsel-kwaliteit in samenwerking met Alterra Texel bijhoogwater vliegtuigtellingen van zeehonden uit-gevoerd in dit gebied. Hierbij werden ook deBergeenden geteld omdat die in opvallend gro-ten getale aanwezig waren.20Figuur 1. Verspreiding van de Slijkgarnaal Corophium volutator op de Ballastplaat in 2003. De locatie van de grootstegroepen Bergeenden, gebaseerd op vliegtuigtellingen bij hoogwater, is aangegeven met bergeend-afbeeldingen.Distribution of mudshrimp Corophium volutator on the Ballastplaat in 2003 in number per m2. Shelduck icons denote si-tes with the largest concentrations of ducks during high-tide aerial counts. Om een idee te krijgen van de voedselkeuzevan ruiende Bergeenden werden er in 2003 tij-dens laagwater op meerdere plekken keutelsverzameld op het drooggevallen wad. Deze uit-werpselen werden in de vriezer bewaard en la-ter in het lab onder een prepareermicroscoopbij 10-50x vergroting geanalyseerd. ResultatenAantallen Bergeenden Tussen 1997 en 2002werden tijdens het monsteren rond Kimstergaten Ballastplaat enkele tientallen tot een paarhonderd Bergeenden waargenomen die niet instaat waren te vliegen. Blijkbaar waren deze vo-gels bezig met de vleugelrui. Bij de naderingvan onze rubberboot doken de Bergeenden on-der water en zwommen weg.In de middag van 4 augustus 2003 werdenvanuit de rubberboot 4000 Bergeenden geteld,waarvan de meeste niet in staat waren de rub-berboot vliegend te ontwijken (we voeren danook langzaam om de schuwe groepen heen).Op 5 augustus telden we rond 20:00 uur bij af-gaand water 4200 individuen (de meeste vogelszwommen toen nog). Diezelfde avond bij delaagwaterkentering (21:00 uur) waren er in totaal6600 Bergeenden te zien vanaf de Navicula. Demeeste vogels foerageerden op het drooggeval-len wad, een kwart van de vogels lag te rusten.Tijdens hoog water op 17 augustus waren er1500 vogels aanwezig en bij de laatste telling op19 augustus 4200. De meeste Bergeenden le-ken al klaar te zijn met de rui en vlogen alweer.De vliegtuigtelling vond plaats bij hoogwaterop 8 augustus 2003 in het gebied rond deBallastplaat en het Kimstergat (figuur 1). Bijdeze telling werd het aantal Bergeenden ge-schat op minimaal 12 500 vogels in de omge-ving van de Oostmeep, waarbij grotere groepengeteld werden in de zijarmen (o.a. Gat vanPietje) en verder richting de Oude Zuid Meep. Een jaar later, op 14 augustus 2004, werddoor dezelfde tellers wederom een vliegtuigtel-ling verricht in hetzelfde gebied. Ook nu werdenweer grote groepen geteld in de Oude ZuidMeep. Het totaal aantal ruiende Bergeendenbedroeg opnieuw 12 500. Twee dagen laterwerd er weer een telling gedaan, maar dit keervanaf een schip (MS Phoca). Vanaf hetFranekergat (inloop Oude Zuid Meep) tot aande Oost Meep waren overal grote groepen rui-ers aanwezig. Het totale aantal kwam ook ditkeer weer uit op minimaal 12 500 vogels. Ook in 2005 werd er geteld. Deze telling be-stond uit een combinatie van vliegtuigtelling entellingen vanaf de MS Phoca. In totaal bevon-den zich ca. 30 000 vogels in de NederlandseWaddenzee, hiervan bevonden zich ongeveer23 000 vogels rond de Ballastplaat (vliegtuigtel-ling) en ca. 7000 bij het Balgzand (boottelling).Dieet Tijdens de bodemfaunabemonsteringvonden we in de omgeving waar de Berg-eenden verbleven enorm hoge dichtheden vanhet Slijkgarnaaltje Corophium volutator (figuur1). Keutels van ruiende Bergeenden, verzameldin het foerageergebied in 2003, werden in hetlab bekeken om uit te zoeken of Slijkgarnalenook daadwerkelijk gegeten werden. Dit is een21Groep ruiende Berg-eenden rond de oudeZuid Meep augustus2004, (B. Fey). A largeconcentration of moul-ting Shelduck. beproefde methode om dieet-samenstelling teachterhalen bij schelpdieretende steltlopers(Dekinga & Piersma 1993). De enige prooires-ten aanwezig in 50 onderzochte keutels vanBergeenden waren onverteerde, completeSlijkgarnalen en verteerde, lege Slijkgarnaal-hul-zen. De poep en dus ook het dieet bestond voor100% uit Slijkgarnalen, andere prooisoorten wa-ren niet aanwezig (zie foto). In de jaren na 2003hebben we geen keutels kunnen verzamelen.DiscussieDe noordzijde van de Ballastplaat en het aan-grenzende Kimstergat zijn om een aantal rede-nen aantrekkelijk voor ruiende Bergeenden. Teneerste is de Ballastplaat een hoge en slikkigeplaat met zachte modder. De plaat is daardoorop veel plaatsen moeilijk te belopen. Verder ishet aangrenzende Kimstergat geen doorgaan-de vaarroute. Er varen weinig pleziervaartuigenen maar weinig schepen gebruiken dit gebiedals droogval- en/of ankerplaats. Meestal wijktmen uit naar de dichtbij gelegen haven vanHarlingen. De schuwe Bergeenden vinden hierdus een rustige plek om de slagpenrui door temaken, zonder al te veel verstoring door men-sen. Het dichtbij gelegen eiland Griend biedtook nog eens bescherming tegen grote ver-plaatsingen door de wind tijdens stormachtigweer. De aanwezigheid van deze luwtes is doorNehls et al. (1992) al geopperd als een belang-rijke voorwaarde voor de aanwezigheid van rui-ende Bergeenden.Bovendien heeft dit gebied voor Bergeendenveel voedsel te bieden. De Slijkgarnaal, een vande favoriete prooien (Swennen & Mulder 1995,Van de Kam et al. 1999), is hier volop aanwezig.22Een groep ruiendeBergeenden in de OostMeep, augustus 2005,(B. Fey). A group ofmoulting Shelduck.1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005dichtheidslijkgarnaaltjesn/m2100001000100101dichtheidslijkgarnaaltjesn/m2 20001600120080040000 10 20 30 40 50 60 70dichtheid adulte kokkels n/m2Figuur 2. Aantalsontwikkeling van Slijkgarnalen op deBallastplaat in 1998-2005. Population development ofCorophium at the Ballastplaat in 1998-2005.Figuur 3. Verband tussen de dichtheid van volwassenKokkels en de dichtheid vanSlijkgarnalen in de jaren 1998t/m 2005. De negatieve correlatie is significant (R2 = 0.53;P < 0.05). Relation between densities of adult Cerasto-derma and Corophium between 1998 and 2005. The ne-gative correlation is significant.Ons bemonsteringsgebied beslaat 2600 mon-sterpunten verspreid over de gehele westelijkeWaddenzee, maar Slijkgarnalen zijn nergens zoalgemeen als op de Ballastplaat. Bergeendenfoerageren voornamelijk tijdens afgaand waterop de aanwezige Slijkgarnalen, terwijl ze bijhoogwater rusten. Sinds 1999 is de Slijkgarnaalspectaculair in aantal toegenomen, van gemid-deld minder dan 10 per m2 tot en met 1999, totmeer dan 400 per m2 in 2000 en de jaren erna(figuur 2). Deze toename zou verband kunnenhouden met de afname van de aantallenNonnetjes Macoma balthica en vooral van vol-wassen Kokkels Cerastoderma edule op deBallasplaat (figuur 3). Er bestaat competitie omruimte tussen Slijkgarnalen en Kokkels, waarbijde Kokkels d.m.v. bewegen en ‘schudden’ degangenstelsels van de Slijkgarnalen vernietigen(Flach 1996).Opvallend is dat de voedselkeuze vanBergeenden hier heel anders is dan in anderebekende ruigebieden. Volgens Swennen &Mulder (1995) werden op het Balgzand en deBreehorn in 1991 vooral voedselarme groenwie-ren Enteromorpha flexuosa gegeten, terwijl inhet Duitse waddengebied vooral kleineNonnetjes en Kokkels op het menu staan (Nehlset al. 1992).Het Balgzand en Breehorn herbergden in re-cente jaren minder ruiende vogels. Maximum-aantallen op het Balgzand worden tegenwoor-dig geschat rond de 2000-7000 vogels, inplaats van maximaal 9700 begin jaren negentig(Swennen & Mulder 1995). De nieuwe ruiplekBallastplaat/Kimstergat biedt dus onderdak aanvoor Nederland ongekend hoge aantallen ruien-de Bergeenden, waarbij het aannemelijk is dateen klein deel van het Balgzand afkomstig is.Waar het merendeel van de ruiers vandaankomt is niet bekend, gezien de nog steeds toe-nemende aantallen in het Duitse ruigebied(Kempf 2001). Het Nederlandse deel van deWaddenzee dient dus niet alleen als broed- enoverwinteringsgebied voor Bergeenden, maarvervult ook als ruiplaats een steeds belangrijkerfunctie in de levenscyclus.DankwoordGraag willen wij de volgende mensen bedan-ken: Kees van der Star, Hein de Vries, JokeVenekamp en Pierrick Bocher. Ook de beman-ning van de MS Phoca wordt bedankt.LiteratuurBerrevoets C.M., R.C.W. Strucker, F.A. Arts, & P.L.Meininger 2003. Watervogels in de zoute Delta2001/2002. Rapport RIKZ/2003.001. Rijksinstituutvoor Kust en Zee, Middelburg.Cramp S. & K.E.L. Simmons (eds) 1983. The Birds ofthe Western Palearctic. Vol 2. Oxford UniversityPress, New York.Dekinga A. &  T. Piersma, 1993. Reconstructing dietcomposition on the basis of faeces in a mollusc-eating wader, the Knot Calidris canutus. BirdStudy 40: 144-156.Flach E.C. 1996. The influence of the Cockle,Cerastoderma edule, on the macrozoobenthiccommunity of tidal flats in the Wadden Sea.Marine Ecology 17: 87-98.van Gils J.A., S.R. de Rooij, J. van Belle, J. van dermeer, A. Dekinga, T. Piersma & R. Drent 2005(a).Digestive bottleneck affects foraging decisions inred knots Calidris canutus. I. Prey choice. Journalof Animal Ecology 74: 105-119.van Gils J.A., A. Dekinga, B. Spaans, W.K. Vahl & T.Piersma 2005(b). Digestive bottleneck affects fo-raging decisions in red knots Calidris canutus. II.Patch choice and length of working day. Journalof Animal Ecology 74: 120-130.Goethe F. 1961. A survey of moulting Shelducks onKnechtsand. British Birds 54: 106-110. 23Vrijwel intacte en vermorzelde SlijkgarnalenCorophium volutator in bergeendenpoep vande Ballastplaat, augustus 2003  Voor de foto iseen selectie gemaakt van de duidelijkste over-blijfselen; de resten bestond grotendeels uitstukjes van de schildjes (B. Aggenbach,Koninklijk NIOZ). Mudshrimp Corophium volu-tator remains in Shelduck droppings (picture byB. Aggenbach, Royal NIOZ). The most comple-te remains were selected for the picture; mostremains consisted of small fragments.van de Kam J., B. Ens, T. Piersma, & L. Zwarts (eds).1999. Ecologische atlas van de Nederlandsewadvogels. Schuyt & Co, Haarlem.Kempf N. 2001. Eiderenten und mausernde Brand-enten im Schleswig-Holsteinisches Wattenmeer2000. Schriftenreihe des Nationalparks Schles-wig-Holsteinisches Wattenmeer, Sonderheft 76S. Landesamt für den Nationalpark Schleswig-Holsteinisches Wattenmeer.Mulder Th. & C. Swennen 1992. Ruiende BergeendenTadorna tadorna in de Nederlandse Waddenzee.Sula 6: 57-58.Nehls G., N. Kempf & M. Thiel 1992. Bestand undVerteilung mausernder Brandenten (Tadornatadorna) im Deutschen Wattenmeer. Die Vogel-warte 36: 221-232.Piersma T., A. Koolhaas, A. Dekinga, J.J. Beukema, R.Dekker & K. Essink 2001. Long-term indirect ef-fects of mechanical cockle-dredging on intertidalbivalve stocks in the Wadden Sea. Journal ofApplied Ecology 38: 976-990.Rüger A., C. Prentice & M. Owen 1986. Results of theIWRB International Waterfowl Census 1967-1983.IWRB Special Publication 6: 34-37. IWRB,Slimbridge.Salomonson F. 1968. The moult migration. Wildfowl19: 5-24.Smit J. 2001. Nieuwe ruiplaats van bergeenden in deWaddenzee. Nieuwsbrief NZG 3: 23.Swennen, C. & T. Mulder 1995. Ruiende BergeendenTadorna tadorna in de Nederlandse Waddenzee.Limosa 68: 15-20.Casper Kraan, Theunis Piersma, AnneDekinga, Afdeling Mariene Ecologie & Evolutie,Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoekder Zee (NIOZ)Postbus 59, 1790 AB Den Burg, Texel,Nederlandkraan@nioz.nlTheunis Piersma, Afdeling Dieroecologie,Centre for Ecological and Evolutionary Studies(CEES), Rijksuniversiteit Groningen Postbus 14, 9750 AA HarenBram Fey, Ministerie van Landbouw, Natuur enVoedselkwaliteit, Directie Regionale Zaken,vestiging Noord Postbus 30032, 9700 RM Groningen24New moulting area for ShelduckTadorna tadorna in the western DutchWadden Sea offers plenty ofMudshrimps Corophium volutator andlittle disturbanceMost Shelduck of Western Europe are known tomigrate to the German Wadden Sea for post-nuptial moult of their flight feathers.Concentrations of up to 216,000 individuals,more than 80% of the still increasing total pop-ulation, occur here. Especially since the lasttwo decades, large numbers of Shelduck alsomoult in the Dutch Wadden Sea. The Balgzandand Breehorn area is one of the traditionalsites, where up to 10,000 birds used to moult.Recently however the Balgzand area held low-er numbers of moulting Shelduck. During an-nual surveys in late summer of benthic fauna inthe western Dutch Wadden Sea, the presenceof small numbers of Shelduck was noted be-tween 1997 and 2002 around the Ballastplaat,near Harlingen (Fig. 1). In July-August 2003numbers in this area were so large that wespent some time counting them and collecteddroppings to determine diet composition.During high tide aerial counts in this area in2003 and 2004, 12,500 moulting Shelduckwere counted, divided in several largergroups. In 2005 this number increased to ap-proximately 23,000. The highest numbers atthe traditional sites Balgzand and Breehorstwere around 2000-7000 individuals, comparedto a maximum number of 9700 in the beginningof the nineties. Therefore birds from Balgzandmay have moved to the Ballastplaat area tomoult.As shown by dropping analysis the ducks onlyfed on the very abundant Mudshrimp Coro-phium volutator. No other prey species werefound in the droppings. Densities of theseMudshrimps increased enormously since2000, reaching more than 400 per m2 recently(Fig. 2). The sudden preference of this area formoulting Shelducks is likely to be caused byseveral environmental features. The Ballast-plaat is a very muddy area and not surroundedby a passageway for boats, and therefore rela-tively free of human disturbance. Furthermore,the nearby island of Griend provides shelterfrom displacement by storms. The availabilityof large quantities of high quality food, which isnot readily encountered in other parts of theDutch Wadden Sea, enhances the suitability ofthe area as a moulting site.

Bergeenden vinden slijkgarnaaltjes en rust op nieuwe ruiplaats bij Harlingen

https://pure.rug.nl/ws/files/2856917/2006LimosaKraan.pdf

Bergeenden vinden slijkgarnaaltjes en rust op nieuwe ruiplaats bij Harlingen

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

ARTS repository - University of Groningen