Recenzja książki:Steven J. Sutcliffe, Ingvild Sælid Gilhus, New Age Spirituality: Rethinking Religion, Acumen Publishing Limited, Durham 2014, 298 stro

Anczyk, Adam

Portal Czasopism Naukowych (E-Journals)

Duchowość New Age 
[Recenzja książki: Steven J. Sutcliffe, Ingvild Sælid Gilhus,  
New Age Spirituality: Rethinking Religion, Acumen Publishing Limited, 
Durham 2013, 298+VI stron] 
Adam Anczyk
Instytut Religioznawstwa
Uniwersytet Jagielloński
Wśród licznych fenomenów składających się na obszar nowych ruchów religijnych 
New Age stanowi prąd o najbogatszej bodaj bibliografii. Literatura przedmiotu jest 
bardzo obszerna, a temat New Age do dziś stanowi obiekt zainteresowania bada-
czy. Sam termin jest również często używany w publikacjach z zakresu teorii religii, 
chociażby z tego powodu, że żadna propozycja teoretyczna próbująca w makroskali 
poddać analizie kondycję współczesnej religijności nie może pominąć tego zjawiska. 
Książka będąca przedmiotem recenzji włącza się w szeroki nurt badań nad New Age 
i jest istotnym głosem w dyskusji nad sposobami definiowania esencjalnych dla reli-
gioznawstwa pojęć, takich jak „religia” czy „duchowość”.
Tytuł książki – New Age Sprirituality – jest odważny, biorąc pod uwagę, że za-
równo termin „New Age”, jak i „duchowość” należą do zjawisk, które konsekwent- 
nie wymykają się ścisłemu definiowaniu. Mimo wielu starań badaczy reprezentują-
cych różne dziedziny humanistyki – religioznawstwa, antropologii, socjologii, hi-
storii, filozofii i innych – do tej pory nie udało się ustalić, czym właściwie jest New 
Age. „Miękkie” definicje zjawiska włączają do tego pojęcia praktycznie wszystkie 
przejawy niezinstytucjonalizowanej aktywności człowieka, które w różnym stopniu 
odbiegają od tradycyjnej definicji religii i religijności, lecz są z nią w jakiś sposób 
powiązane (choćby przez postulat istnienia zjawisk przekraczających empiryczne po-
znanie), podczas gdy „twarda” definicja New Age odwołuje nas do prądu związanego 
przede wszystkim z pojęciem Nowej Ery (Wodnika). Ma to swoje konsekwencje 
praktyczne zarówno dla badań empirycznych, jak i analiz teoretycznych. Z emicznej 
perspektywy, uwzględniającej głos wyznawców i autoidentyfikację religijną, New 
Age byłby zjawiskiem znacznie węższym niż w sytuacji, kiedy stosuje się to po-
jęcie w kategoriach etic. Wtedy nabiera ono cech etykiety sporządzonej nie przez 
Studia Religiologica 47 (4) 2014, s. 331–335
doi:10.4467/20844077SR.14.025.3126
www.ejournals.eu/Studia-Religiologica
332
sympatyków ruchu, ale przez badaczy, którzy pod jednym szyldem gromadzą wiele 
zróżnicowanych zjawisk. Podobnie sytuacja ma się z pojęciem duchowości, równie 
(a może nawet bardziej) mglistym i trudnym do zdefiniowania. Sam fakt, że zjawisko 
duchowości można ujmować zarówno w kategoriach naturalistycznych i nienatura-
listycznych (lub antynaturalistycznych), świadczy o tym, jak problematyczne jest jej 
definiowanie1. Autorzy poszczególnych rozdziałów książki są jak najbardziej świa-
domi tych problemów i ograniczeń, o czym świadczy fakt, że w zasadzie każdy arty-
kuł zawiera odniesienia (i nowe propozycje) do tej metodologiczno-terminologicznej 
dyskusji. Podtytuł książki – Religia przemyślana na nowo (Rethinking religion) – 
zwraca nas w stronę metodologii właśnie. W poszczególnych rozdziałach odnajdzie-
my zatem liczne odniesienia do współczesnych i klasycznych teorii religii. 
Książka składa się z wprowadzenia, podsumowania i piętnastu rozdziałów, po-
dzielonych na trzy części. Pierwsza dotyczy „Duchowości New Age na nowo prze-
myślanych” (warto zwrócić uwagę na formę pluralis w podtytule, spiritualities, a nie 
spirituality), druga – analizy porównawczej różnych aspektów New Age, trzecia zaś 
koncentruje się na aspekcie pragmatycznym funkcjonowania fenomenów spod szyldu 
New Age w różnych kontekstach społecznych. Autorami poszczególnych opracowań 
są badacze współczesnej religijności i duchowości z Europy (krajów skandynaw-
skich, Norwegii, Holandii, Polski), USA oraz Japonii. Lektura przenosi czytelnika do 
różnych krajów, gdzie występują zjawiska, które można włączyć do nurtu New Age, 
skłania też, w całokształcie, do analiz porównawczych, dyskusji o tym, co w New 
Age jest partykularne, specyficzne dla danego środowiska kulturowego, a co być 
może przynależy do warstwy uniwersalnej. Artykuł Stevena Sutcliffe’a (s. 17–34) 
stanowi bardzo dobre wprowadzenie do tego rodzaju rozważań, gdyż poddaje kry-
tycznej analizie pojęcie world religion, pokazując jego wieloznaczność i podatność 
na interpretacje, a także zadając pytanie, czy New Age może się mieścić w tego 
rodzaju taksonomii. 
Artykuł autorstwa drugiej redaktorki tomu, Ingvild Sælid Gilhus (s. 35–49), 
stanowi ciekawy przykład aplikacji metody badań nad religiami starożytnymi 
(Europy późnego antyku)2 do współczesności. Opierając się na modelu Jonatha-
na Z. Smitha, dzielącego rzeczywistość religijną na religię „tam” (warstwę spo-
łeczną, to, co się robi w przestrzeni publicznej), „tu” (kult domowy i prywatny) 
i „gdziekolwiek” (wszystko to, co dzieje się pomiędzy „tam” i „tu”, na przykład 
korzystanie z usług wędrownych wróżbitów), który autorka kreatywnie uzupełnia 
przez pojęcie religii „wszędzie” (czyli treści kulturowych na temat religii, współ-
cześnie na przykład przekazów medialnych), kreśli ona panoramę współczesnego 
krajobrazu religii w Norwegii. Zwraca uwagę na to, że religii „tam” w Norwegii 
jest niewiele (jedynie 2–3% mieszkańców tego kraju uczęszcza co tydzień na na-
bożeństwa kościelne), religia „tu” jest niedostatecznie zbadana, natomiast obraz 
religii „wszędzie” w mediach jest sprzężony z popkulturą, gdyż koncentruje się 
na aberracjach, odstępstwach od normy i nowinkach (w tym i zjawiskach pokroju 
1 P. Socha, Przemiana. W stronę teorii duchowości, Kraków 2004, s. 33–62.
2 J.Z. Smith, Here, There and Anywhere [w:] Prayer, Magic, and the Stars in the Ancient and Late 
Antique World, S. Noegel, J. Walker, B. Wheeler (eds.), Pennsylvania 2003, s. 21–36.
333
New Age), nie zaś na życiu największej organizacji religijnej w Norwegii („Koś-
ciół Norwegii i luterański protestantyzm rzadko pojawia się w wiadomościach, 
jeśli tylko zajmuje się swoimi zwykłymi sprawami” [business as usual], s. 43). Ar-
tykuł Liselotte Firsk (s. 50–65), będący podsumowaniem badań przeprowadzonych 
w duchu teorii religii Rodneya Starka i Williama Simsa Bainbridge’a w rejonie Da-
larna w Szwecji, jest w zasadzie egzemplifikacją tego, że – jakkolwiek definiowany 
– New Age w Skandynawii żyje i ma się dobrze. Konstatacja ta prowadzi nas do 
rozdziału Paula Heelasa (s. 66–83), który prowokuje do ponownego zastanowienia 
się nad procesem sekularyzacji. Pierwszą część książki konkluduje artykuł Ann Ta-
ves i Micheala Kinsella (s. 84–98), który dotyczy procesu organizowania się „nie-
zorganizowanych” form religii. Zwracają uwagę na różne ścieżki prowadzące do 
formalizacji uprzednio niesformalizowanych grup. Uwagi i obserwacje poczynione 
w tym rozdziale z pewnością okażą się cenne dla socjologa religii zainteresowane-
go procesem instytucjonalizacji grup religijnych.
Drugą część książki otwiera bardzo ciekawy artykuł Norichiki Horiego na te-
mat nowych form duchowości w Japonii (s. 99–116). Autor stwierdza, że Japonię 
można uznać za najbardziej zsekularyzowany kraj, gdyż „87,9% osób deklaruje, że 
nie są członkami Kościoła lub organizacji religijnej” (s. 102–103). Mimo to wiele 
osób twierdzi, że są w pewien sposób istotami „duchowymi”. Być może kwestia 
terminologii ma tutaj znaczenie. Słowo „religia” (jap. shūkyō), jak podaje autor, było 
„wynalezione jako tłumaczenie zachodniego terminu »religia«” (s. 104). Sam arty-
kuł jest dobrym przykładem tego, jak wiele jest do zrobienia w zakresie prowadze-
nia badań religioznawczych w kulturowo zróżnicowanych środowiskach. Niektóre 
passusy przypominają o tym, że ów proces powinien być obustronny, na przykład 
wzmianki o ruchu neopogańskim w artykule, które ujawniają różnice w rozumieniu 
pojęcia pogańskości w Europie i Japonii, oraz w bardziej ogólnym sensie – pojęcia 
„religijności” na przykład graf na s. 113, na którym duchowość ludowa (folk spiri-
tuality) orientuje w stronę niereligijności (non-religious), co jest, powiedzielibyśmy, 
„niecodziennym” ujęciem tego fenomenu. 
Kolejny artykuł przenosi nas w obszar komparatystyki religioznawczej. Mikael 
Rothstein poddaje analizie wybrane przykłady identyfikacji człowieka ze zwierzę-
ciem (s. 117–131). Do podjęcia rozważań nad tym tematem skłoniło go spotkanie 
na festiwalu rozwoju duchowego w Kopenhadze (2004) z kobietą, która w trakcie 
rozmowy oświadczyła, że „jest delfinem”, co, jak zauważa autor, „w porównaniu 
z przeciętnym obrazem siebie, jaki mają trzydziestoletnie kobiety pochodzące z kul-
tury euroamerykańskiej, jest stwierdzeniem wartym uwagi” (s. 117). Sięgając do po-
dobnych przykładów autoidentyfikacji ze zwierzętami, zarówno historycznych, jak 
i współczesnych, na przykład człowieka-kota Stalking Cat (1958–2012), który przez 
operacje plastyczne starał się upodobnić do tygrysa3, Rothstein uwypukla ciekawe 
dla religioznawcy wątki mityczne, które raz po raz powracają w różnych kontekstach 
kulturowych. Zagadnienie relacji pomiędzy historią i współczesnością jest również 
3 Warto wspomnieć, że mężczyzna ten stał się swojego rodzaju celebrity, dorabiając się obszernego 
wpisu w Wikipedii, jak też licznych występów medialnych (w Polsce w popularnym programie Rozmowy 
w Toku).
334
obiektem zainteresowania w artykule dotyczącym szamanizmu sami autorstwa Tru-
de Fonneland i Siv Ellen Kraft (s. 132–145). Bardzo ciekawy jest wątek relacji po-
między duchowością Lapończyków a różnymi formami duchowości współczesnej, 
gdyż obecnie „szamanizm Sami stał się rdzeniem północnonorweskiego New Age” 
(s. 135). W artykule można również odnaleźć dyskusję nad terminem „duchowości 
indygenicznej” (indigenous spirituality) i kontekstami jego użycia. Jak trafnie za-
uważa redaktor tomu Steven J. Sutcliffe (s. 26), jego coraz częstsze stosowanie może 
być próbą afirmacji marginalizowanych uprzednio form duchowości, określanych 
mianem „ludowej”, „pierwotnej” czy „prymitywnej” (Sutcliffe, zgadzając się z Ha-
negraaffem, podaje, że podobnie stało się w przypadku nurtów ezoterycznych: wpro-
wadzenie do obiegu terminu „zachodnia tradycja ezoteryczna” [Western esotericism] 
w miejsce okultyzmu i wiedzy tajemnej [occult, hidden]). O tym, jak mądre jest przy-
słowie „co kraj to obyczaj”, przypomina również artykuł Doroty Hall (s. 146–159), 
którego tematem jest funkcjonowanie New Age, holizmu i współczesnej duchowości 
w polskim środowisku kulturowym. Autorka zwraca w nim uwagę na dwie istotne 
kwestie – podobieństwa praktyk osób związanych z ruchem holistycznym/New Age 
do „religijności ludowej” (rozumianej szerzej niż religijność niewykształconych osób 
pochodzących z terenów wiejskich, która miała stanowić kontrapunkt dla religijności 
wykształconych elit; Hall zwraca uwagę na fakt, że sami praktykujący rzadko odno-
szą się do tego pojęcia, a porównania między „nową duchowością” a „religijnością 
ludową” są raczej częścią dyskursu akademickiego, niemniej jednak są widoczne, 
s. 154) oraz na (kulturowe) przywiązanie Polaków (w tym osób zainteresowanych 
holizmem) do katolicyzmu, przede wszystkim w obszarze przywiązania do tradycji. 
Ostatni rozdział w tej części książki, autorstwa Lisbeth Mikaelsson (s. 160–173), do-
tyczy relacji pomiędzy duchowością New Age a „duchem kapitalizmu” (the spirit of 
capitalism), który faktycznie unosi się, podobnie jak kiedyś inne duchy i widma, nad 
Europą i nie tylko. Problematyka podjęta w artykule przenosi czytelnika w obszar 
rozważań nad rynkową teorią religii. 
Trzecią część tomu rozpoczyna podbudowana empirią (badaniami nad ruchem 
New Age w Holandii) polemika z socjologami religii, którzy analizując przemia-
ny religijności współczesnej, akcentowali zjawisko prywatyzacji, indywidualizacji 
i ekonomizacji religii. Artykuł Stefa Auspersa i Dicka Houtmana Poza duchowy su-
permarket (s. 174–196), potwierdza na pewno jedną prawidłowość – koncentracja 
na wybranych aspektach zjawiska może doprowadzić nas do sformułowania dobrej 
teorii, szerszy ogląd sytuacji dostarcza zaś argumentów do jej krytyki. Być może 
wyjściem z sytuacji jest zwrócenie uwagi na dane pochodzące z różnych środowisk 
kulturowych i na tej podstawie, od szczegółu do ogółu, wyciąganie wniosków. Przy-
kładem tego typu rozumowania jest artykuł Fransa Jespersa (s. 197–211), w którym 
odnajdujemy nie tylko interesujące rozważania teoretyczne na temat definicji granic 
pomiędzy tym, co sakralne, i tym, co świeckie, ale też ciekawe egzemplifikacje du-
chowości w stylu New Age w Holandii. Autor wspomina organizację Mannenwork, 
która pierwotnie (lata osiemdziesiąte ubiegłego wieku) była grupą wsparcia dla 
mężczyzn orientacji homo- i biseksualnej, a w konsekwencji zaczęła się przechylać 
w stronę duchowości (s. 200). Innym przywołanym przykładem jest holenderski pro-
335
gram telewizyjny Astro TV, który łączy duchowość i komercję4. Następny rozdział 
książki (Olav Hammer, s. 212–226) przenosi rozważania na metapoziom, zadając 
pytanie, czy New Age może być lub czy ma potencjał, aby stać się, pod względem 
kognitywistycznym, „religijnością optymalną”. Okraszona przykładami z badań na 
Tajwanie analiza Shu-Chuan Chen (s. 227–241) wskazuje na istotną rolę emocji 
w tym procesie. Ostatni artykuł w książce, autorstwa Terhi Utriainen (s. 242–255), 
dotyczący aniołów, jest przykładem na to, że współczesny świat nie do końca został 
odczarowany.
New Age Spirituality: Rethinking Religion jest na pewno lekturą obowiązkową dla 
zainteresowanych przemianami współczesnej duchowości i ruchem New Age. Za-
równo podtytuł tomu, jak i refleksje poszczególnych autorów sugerują przedsięwzię-
cie ponownego namysłu nad definiowaniem religio, z uwzględnieniem różnorodnych 
praktyk i wierzeń określanych mianem „nowej duchowości’. Niemal każdy artykuł 
porusza istotne kwestie terminologiczne i teoretyczne, pokazując, że analizy empi-
ryczne, nawet tak szczegółowe jak studia przypadków, mogą być okazją do znacz-
nie szerszych rozważań, prowadzonych na wyższym poziomie ogólności. Książka, 
co istotne, pokazuje także lokalny wymiar New Age i Nowej Duchowości – w tym 
aspekcie do szczególnie ciekawych i rzetelnie przygotowanych rozdziałów należy 
zaliczyć te, które dotyczą przykładów z Holandii i krajów skandynawskich.
4 Zob. F. Jespers, Astro TV in Holland: Spirituality, Power and Gender, „Studia Religiologica” 2012, 
45 (2), s. 93–108. 


Duchowość New Age

http://www.ejournals.eu/sj/index.php/SR/article/download/5282/pdf_42

Duchowość New Age

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Portal Czasopism Naukowych (E-Journals)