H. Rudolph Schaffer (2006), Key Concepts in Developmental Psychology, London: Sag

Białecka-Pikul, Marta

Portal Czasopism Naukowych (E-Journals)

PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA, 2007 * tom 12, nr 4
s. 93–96
RECENZJA 
H. Rudolph Schaffer (2006), 
Key Concepts in Developmental Psychology, London: Sage 
MARTA BIAŁECKA-PIKUL 
Instytut Psychologii
Uniwersytet Jagielloński
Kraków
WPROWADZENIE 
Psychologia rozwoju człowieka, podobnie jak 
każda dziedzina wiedzy, posługuje się specja-
listycznym słownictwem, terminologią zrozu-
miałą dla wąskiego grona naukowców. Spośród 
wielu nazw słowa kluczowe, które odnoszą się 
do pojęć podstawowych, decydujących o spe-
cyﬁ ce danej dziedziny, powinny być precy-
zyjnie zdeﬁ niowane. W każdym podręczniku 
psychologii rozwoju znajdziemy indeks nazw, 
a w każdym artykule przeczytamy kilka słów 
kluczowych. Czy jednak oznacza to, że posłu-
gujący się pojęciami kluczowymi naukowcy 
zawsze rozumieją je tak samo? Na to pytanie, 
moim zdaniem, nie można z całą pewnością 
udzielić jednoznacznie twierdzącej odpowiedzi. 
Dzieje się tak z kilku powodów, a oto najważ-
niejszy z nich. Już od 125 lat trwają naukowe 
badania procesu rozwoju psychicznego czło-
wieka1. W tym czasie powstało wiele teorii, 
których terminologia jest używana w ramach 
danego modelu, ale również wykorzystywana 
przez twórców kolejnych koncepcji. Dziś często 
pojęcia kluczowe zamiast być narzędziami, 
które pozwalają nam opisywać, analizować, 
wyjaśniać i klasyﬁ kować złożone zjawiska, 
same wymagają precyzyjnej deﬁ nicji. Wielkim 
wyzwaniem jest zatem próba doprecyzowa-
nia i uporządkowania najważniejszych pojęć 
psychologii rozwoju. Tylko wybitny znawca 
tej dziedziny, naukowy autorytet, mentor dla 
wielu pokoleń psychologów rozwojowych mógł 
się podjąć tego zadania. Niewątpliwie jest nim 
profesor H. Rudolph Schaffer, który od ponad 
50 lat bada rozwój społeczny dziecka. Obecnie 
emerytowany profesor Wydziału Psychologii 
Uniwersytetu Strathclyde w Glasgow, autor 13 
książek i monograﬁ i oraz ponad 100 artyku-
łów z zakresu psychologii rozwoju, wnikliwy 
badacz procesu komunikacji zachodzącego 
między dzieckiem a opiekunem, twórca po-
jęcia Epizodów Wspólnego Zaangażowania. 
W Polsce kolejno ukazały się już trzy jego 
książki: Początki uspołecznienia dziecka 
(1981), Psychologia dziecka (2005), Rozwój 
społeczny. Dzieciństwo i młodość (2006). Polski 
czytelnik ma zatem szansę sam ocenić wkład 
Schaffera w dziedzinę psychologii rozwoju. 
Obecnie w swojej najnowszej książce podjął się 
ogromnego – moim zdaniem – wyzwania. Jest 
nim próba przedstawienia i uporządkowania 
najważniejszych pojęć, jakimi posługiwali się 
i posługują dziś psychologowie rozwojowi. 
Publikacja ukazała się w Anglii, w roku 2006 
nakładem wydawnictwa Sage. Po ponad 100 la-
tach badań otrzymujemy książkę, która nie jest 
indeksem rzeczowym czy rodzajem glosariusza, 
ale prawdziwą próbą syntetycznego spojrzenia 
na podstawowe pojęcia psychologii rozwoju. 
WYBÓR POJĘĆ KLUCZOWYCH 
DO ROZWAŻAŃ 
Jak twierdzi Schaffer, pojęcia są umysłowy-
mi narzędziami, które umożliwiają myślenie 
94 Marta Białecka-Pikul
o danym zagadnieniu, pozwalają porządkować, 
analizować i wyjaśniać złożone zjawiska. Po-
jęć nie możemy zobaczyć i w różnym stopniu 
odnoszą się one do obserwowalnych faktów. 
Niektóre mają charakter opisowy, a inne służą 
przede wszystkim wyjaśnianiu. W omawianej 
książce autor zajmuje się przede wszystkim 
pojęciami, które mają charakter wyjaśniający, 
pomija zaś pojęcia o charakterze bardzo ogól-
nym oraz tzw. terminy parasole, które stały się 
nieostrymi, zbyt ogólnymi odniesieniami do 
ogromnej liczby często bardzo odmiennych 
zjawisk lub rodzajem skrótów myślowych 
(np. uwaga [attention] czy relacje rodzeństwa 
[sibling relationships]). Autor nie omawia 
szczegółowo również terminów dotyczących 
metod i procedur badawczych (np. obca sytu-
acja [strange situation]). Ważne jednak, iż we 
wprowadzaniu przedstawia zasady, którymi się 
posługiwał, gdy wybierał pojęcia prezentowane 
w książce. Po pierwsze, pomysł książki powstał 
w czasie pisania podręcznika psychologii roz-
woju – wtedy okazało się bowiem, jak nieostro 
są deﬁ niowane różne pojęcia, jak zmieniają się 
przez lata ich deﬁ nicje. Zatem autor dokonał 
przeglądu wielu podręczników, indeksów 
rzeczowych, spisów terminów kluczowych 
zawartych pod rozdziałami i zaczął w ten 
sposób konstruować zestaw pojęć najczęściej 
używanych w psychologii rozwoju. Po drugie, 
Schaffer posłużył się również opisami kursów 
psychologii rozwoju, które prowadzi się na 
różnych uniwersytetach na świecie. Mimo tej 
próby wyboru pojęć podstawowych i najważ-
niejszych, sam autor nie ma wątpliwości, iż jego 
decyzje były ostatecznie subiektywne i że nie 
wszyscy psychologowie rozwojowi zgodziliby 
się z dokonaną przez niego selekcją. 
PRZEGLĄD POJĘĆ KLUCZOWYCH
Schaffer nie zestawia pojęć w ujęciu alfabe-
tycznym, ale proponuje czytelnikowi spójny 
tekst składający się 9 rozdziałów, jego zdaniem, 
najważniejszych tematów, które podejmuje 
psychologia rozwoju. Są to kolejno rozdziały 
zatytułowane: „Koncepcje rozwoju”, „Mecha-
nizmy zmiany rozwojowej”, „Aspekty bio-
logiczne rozwoju”, „Indywidualność”, „Rozwój 
poznawczy”, „Poznanie społeczne”, „Budo-
wanie związków”, „Socjalizacja”, „Rozwój 
języka i komunikacji”. W ten sposób każde 
deﬁ niowane pojęcie możemy zrozumieć dzięki 
odwołaniu do pewnej tematyki w ramach psy-
chologii rozwoju, a zarazem może ono zostać 
przywołane ponownie w innym rozdziale, gdy 
jest wyjaśniany odmienny problem. Pokażmy tę 
zasadę na przykładzie. Pojęcie „teoria umysłu” 
(theory of mind) zdeﬁ niowano w rozdziale 6 
(„Poznanie społeczne”), obok takich pojęć jak 
„strefa najbliższego rozwoju” (zone of proximal 
development), „egocentryzm” (egocentrism) czy 
„atrybucja” (attribution). Autor stwierdza, że 
teoria umysłu jest „intuicyjnym rozumieniem 
przez ludzi stanów psychicznych własnych oraz 
innych osób”. Podaje również, że terminy „czy-
tanie w umyśle” (mind reading) oraz mentalizo-
wanie (mentalising) są synonimami pierwszego 
określenia. Termin „teoria umysłu” pojawia się 
również w rozdziale 5 („Rozwój poznawczy”), 
gdy Schaffer pisze o metapoznaniu (metacog-
nition) i naiwnych teoriach (folk theories) oraz 
w rozdziale 9 („Rozwój języka i komunikacji”), 
gdy pisze o aktach mowy (speech acts) i re-
gułach konwersacji (conversational maxims). 
W ten sposób dowiadujemy się nie tylko, czym 
jest teoria umysłu, ale przede wszystkim mamy 
możliwość zbudowania pewnej konstrukcji 
mentalnej, która pozwala nam na precyzyjne 
posługiwanie się tym pojęciem. Pojęcie „teoria 
umysłu” jest potrzebne, gdy chcemy badać 
dziecięcą zdolność do rozumienia przekonań czy 
uczuć innych ludzi, a więc dziecięce myślenie 
o stanach wewnętrznych; gdy opisujemy naiwne 
teorie, dotyczące ważnego fragmentu rzeczy-
wistości, jakim jest świat społeczny; a także 
gdy wyjaśniamy intencje i zamiary partnerów 
konwersacji. Dzięki analizie przeprowadzonej 
przez Schaffera termin zostaje precyzyjnie zde-
ﬁ niowany przez umieszczenie go w wielu róż-
nych polach znaczeniowych, co jednocześnie 
pokazuje zakres jego zastosowań. 
DEFINIOWANIE POJĘĆ 
KLUCZOWYCH 
Drugą ważną zasadą konstrukcji książki Schaf-
fera jest sposób prezentacji każdego terminu. 
95Recenzja
Autor zawsze na wstępie rozważań podaje 
prostą i zwięzłą deﬁ nicję danego pojęcia klu-
czowego. Zwykle nie jest to deﬁ nicja, której 
autorem jest Schaffer. Niestety nie wynika 
to z tekstu, co stwarza mylne wrażenie, że to 
właśnie on jest twórcą wszystkich deﬁ nicji po-
jęć kluczowych zamieszczonych w omawianej 
książce. Następnie autor prezentuje rozumienie 
danego pojęcia, powołując się już na prace kilku 
badaczy, pokazuje źródła pojęcia i aktualny, 
najnowszy sposób jego pojmowania. A zatem 
analizując dane pojęcie, Schaffer uwzględnia 
dwie ważne perspektywy: historyczną i me-
rytoryczną. Dowiadujemy się nie tylko, kto 
i w jakim kontekście po raz pierwszy użył da-
nego terminu, ale również jak dziś – po 20 
czy 100 latach badań – jest on używany. Ten 
sposób omawiania pojęcia jest konsekwentnie 
stosowany w odniesieniu do każdego przy-
woływanego terminu i zawsze każde kolejne 
pojęcie jest omawiane w trzech podrozdziałach 
zatytułowanych: meaning, origins, current 
status. Ten sposób prezentacji jest dużą zaletą 
recenzowanej książki. Czytelnik dowiaduje się 
bowiem nie tylko, jak dziś rozumiemy dane 
pojęcie, lecz także jak narodziło się ono, jak się 
zmieniało, jak badacze różnych orientacji teore-
tycznych, używając tej samej nazwy, przypisy-
wali jej nieco odmienne znaczenia. Zabieg ten 
pozwala Schafferowi często przedstawić swój 
własny pogląd, bez szkody dla obiektywności, 
spójności czy jasności wywodu na dany temat. 
Zobrazujmy to na przykładzie. 
Pojęcie „okres krytyczny” (critical period) 
zdaniem Schaffera oznacza „biologicznie zde-
terminowaną fazę w rozwoju, w czasie której 
występuje maksymalna gotowość organizmu 
do nabywania określonych, nowych wzorów 
zachowania”. Okres ten jest zwany krytycz-
nym, gdyż zadziałanie pewnych czynników 
zawsze prowadzi do określonych skutków 
(instantaneous), granice okresu są precyzyjnie 
określone, u wszystkich jednostek takie same 
(immutable), a zmiany, które się dokonują 
w danym okresie, są nieodwracalne (irrevisab-
le). Jest to tzw. zasada „trzy razy I” (the „three 
i’s”). Twórcą pojęcia jest etolog Konrad Lorenz 
(1935), a inni przywołani w kontekście badań 
nad okresami krytycznymi badacze to Bowlby 
(1951), Sluckin, Herbert i Sluckin (1983), Klaus 
i Kennell (1976) Lenneberg (1967). Schaffer już 
na wstępie omawiania tego pojęcia deﬁ niuje 
drugi ważny, bliskoznaczny termin: okres sen-
sytywny (sensitive period), który określa jako 
„fazę w rozwoju, podczas której jest bardziej 
prawdopodobne niż w innym momencie, że 
rozwinie się dany wzór zachowania”. Autor, 
pisząc o okresie sensytywnym, twierdzi, że 
badania nie potwierdziły prawdziwości zasady 
„trzy razy I”, a zatem ideę okresu krytycznego 
zastąpiono pojęciem okresu sensytywnego. 
Przywołując pracę Marca Bornsteina (1989), 
charakteryzuje krótko 14 parametrów, które 
należy wziąć pod uwagę, stwierdzając, że mamy 
do czynienia z okresem sensytywnym w od-
niesieniu do jakiegoś wzoru zachowania czy 
umiejętności. Omawiając współczesne badania 
nad okresami sensytywnymi w rozwoju (np. 
Neville i Bavelier, 2002), Schaffer wskazuje, 
że wpływ środowiska zewnętrznego na rozwój 
różnych systemów neurobehawioralnych może 
przebiegać według różnych wzorów, a pojęcie 
okresu sensytywnego odnosi się jedynie do 
próby opisania zmian, które mają charakter uni-
wersalny dla gatunku. Wrodzone predyspozycje 
do reagowania na dany bodziec w określony 
sposób i to tylko w określonym momencie pro-
cesu rozwoju można dziś wyjaśnić (a nie tylko 
opisać) za pomocą pojęcia mechanizmu zmian 
oczekiwanych (experience-expectant). Pojęcie 
mechanizmu zmian zależnych od doświadcze-
nia (experience-dependent) oznacza zaś zmiany 
indywidualne, specyﬁ czne dla danej jednostki, 
które nie tylko oddają istotę różnic indywidual-
nych w rozwoju, ale pokazują, że plastyczność 
systemu nerwowego człowieka jest w procesie 
rozwoju ogromna, a precyzyjne określanie 
tego, co, kiedy i jakie zmiany wywoła, jest 
praktycznie niemożliwe. Kończąc podrozdział 
dotyczący pojęcia „okres krytyczny (sensytyw-
ny)”, Schaffer podaje sugestie dotyczące dalszej 
lektury dla osób zainteresowanych oraz inne 
ważne pojęcia związane z omawianymi. Są to: 
przywiązanie (attachment), wiązanie (bonding), 
stadia rozwoju (developmental stages), sztywne 
wzorce zachowania (ﬁ xed action patterns). 
96 Marta Białecka-Pikul
***
Podsumowując, można stwierdzić, że przed-
stawiana recenzja dotyczy szczególnej książki. 
Nie jest to ani podręcznik, ani zbiór tekstów 
źródłowych. Nie jest to również spis pojęć klu-
czowych i ich deﬁ nicji. Książka Schaffera może 
być raczej uzupełnieniem każdego podręcznika, 
można przeczytać tylko jej krótki fragment, 
na przykład poszukując informacji o terminie 
„rusztowanie” (scaffolding), „ekwiﬁ nalność” 
(equiﬁ nality) lub „wewnętrzny model roboczy” 
(internal working model). Można jednak prze-
czytać ją również całą, gdyż kolejne rozdziały to 
spójna narracja na wybrany temat, na przykład 
o rozwoju językowym. Ta niezwykle ciekawa 
pozycja, napisana przez eksperta, porządkuje 
i skłania do myślenia. 
Należy docenić jeszcze jeden niewątpliwy 
walor książki Schaffera. Napisana przejrzystym, 
zrozumiałym językiem może niewątpliwie 
spełnić zakładany cel – stać się dla nowicjuszy 
w dziedzinie psychologii rozwoju ważnym 
tekstem źródłowym, zaznajomić z językiem 
tej dyscypliny naukowej. Również dla badaczy 
zajmujących się tą dziedziną nauki od dawna jej 
wartość jest nieoceniona. Lektura tej książki po-
zwala bowiem uświadomić sobie, jak ważne jest 
dążenie do precyzyjnego zdeﬁ niowania pojęć, 
którymi się posługujemy. Nie można zapomnieć 
ani o źródłach danego terminu, ani o tym, jak ro-
zumiemy go dziś, aby móc dzięki temu bez trudu 
spierać się i dyskutować, a nie jedynie wprowa-
dzać nowy termin, często określając nowym sło-
wem coś, co już dawno nazwano i zdeﬁ niowano. 
Nawet jeśli w książce Schaffera nie znajdziemy 
słowa, którego spodziewalibyśmy się, czyż nie 
skłoni nas to do chwili reﬂ eksji, do dyskusji na 
temat tego pojęcia. Jeśli zaś znajdziemy w niej 
pojęcie, które inaczej zdeﬁ niowalibyśmy, czyż 
nie jest to również dobry punkt wyjścia do na-
ukowej debaty?
Na zakończenie podkreślę, że nie przez 
przypadek, przedstawiając czytelnikowi tę 
książkę, przywoływałam oryginalne angielskie 
terminy. W moim odbiorze jej polskie tłuma-
czenie spełniłoby jeszcze jedną niezwykle 
ważną rolę. Mogłoby być początkiem próby 
uporządkowania polskiej terminologii, którą 
jako psychologowie rozwojowi się posługujemy, 
także wtedy, gdy oddajemy do rąk studentów 
i czytelników kolejne tłumaczenia znanych, 
światowych podręczników. 
PRZYPISY
1 Za umowną datę powstania dziedziny nauki zwanej psychologią rozwoju człowieka przyjmuje się rok 
1882 (Przetacznik-Gierowska, Tyszkowa, 2000). Powołując się na pracę Roberta Cairnsa (1983) autorki 
polskiego podręcznika stwierdzają, że wtedy właśnie w Niemczech ukazała się książka Wilhelma Preyera 
Dusza dziecka, a George Stanley Hall zainicjował w Bostonie wykłady o rozwoju dzieci.


Recenzja

http://www.ejournals.eu/sj/index.php/PR/article/download/4266/4201

Recenzja

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Portal Czasopism Naukowych (E-Journals)