Ġunone kienet meqjuma f’dawn il-gżejjer sa minn żmien il-Feniċi. Il-kittieba jgħidu li kienu waqqfulha maqdes fuq il-għolja fejn illum jinsab Sant’Anġlu. L-awtur jgħid li meta saru t-tiswijiet fil-bini tal-Imdina, kellha tinħatt ukoll fuq il-Knisja ta’ Santa Maria della Porta. Fejn kienet din il-knisja saret biċċa mill-bitħa tal-Palazz Maisterjali li llum hu magħruf bħala Connaught Hospital. Din l-informazzjoni joħodha minn dak li sab fl-arkivji G. Darmanin-Demajo.N/

OAR@UM

. IL-QIMA TA' GUNONE U L-KNISJA TA' SANTA MARIA DELLA PORTA (MINN TA' G. DARMANIN-DEMAJO P.L.) Gunone (alia falz) kienet meqjuma f'dawn il-gzejjer sa minn zmien il-Feniei. Il-Kittieba jghidu li kienu waqqfulha maqdes fuq il-gliolja fejn il-Ium jinsab Sant' An?;lu. Sa erba' mitt sena ilu, xi fda! ta' dan il-maqdes kien gbadu jidher imxerred 'i! hemm u 'I hawn. Dan igliiclu min rah b'gbaj-nejh bhal Quintinus- Awditur tal-Gran Mastru L'Isle-Adam-u 1-kittieb sqalli Fazello. Il-kobor tal-gebel-kif fissruh dal-kittieba-iga.glilek tahseb li dan il-maqdes kien mibni qabel il-Fenici, ingt1idu anna sieheb dawk 1-imqades 1-olira ta' Zmien il-Gebla li bihom ninsabu mi-zghuda: gie nbaghad minnhom mogbti 'I Astart gbax Iii din kienu jqimu 1-Fenici sa minn qabel ma gew hawn. Dan il-bini tal-gliag·eb, hekk kif kien jahkem il-Port, !den ta' 1-akbar qima ghall-batinara ta' dak iz-zmien, li lil din l-alla kienu jghodduha bt1ala sidt il-port. Dan, zmien il·Griegi, kien jismu il-Port ta' Gunone (Eros Lemin). Ghalhekk l-is tess Kursari -hallelin tal-bahar-kienu jharsuh u jibzghu gnalih. Il-ghana li kien fih clan il-maqdes kien xi haga kbira. Igbidu 1-Kittieba li gtial tliet darbiet gie misruq minn bosta minn dan il-gnana. L-ewwel serqa saret--xi mitejn sena qabel Kristu-minn ar-mata ta' Messinissa li !den sultan tan-Numiclja. Nafu li l-Kmandant ta' din !-armata ta lis-sultan tieghu zewg sinniet kbar ta' 1-avorju 1i kien haclhom minnu. Glial 1-ewwel is-sultan lia wisq gost bihom, izda mita sama' mnejn kienu gew, bagbathom malajr lura b'ta-bella fejn jitlob mahfra talli zammhom gliad illi ma kienx jaf mnejn kienu (r). It-tieni serqa k!enet img·ieghlha mill-Pr!':'tur Ruman Cajus Verres 63 Q. K. Cicerun, li narrek Iii Verres quddiem is-Senat Rum<•n, juri li 1-nwej jeg misruqa kienu ta' gt1ana u ghadd liema bhalu (2). It-tielet serqa isemmiha Quin-(r) BRES. Malta Antica IV c. IV. ( 2) VASSALLO Sto1 ia di .Malta c. IV.) I I tinus bla rna jsemmi fliema. babta s'ltret; ighid li s-serqa saret mill-pirata Gader. Jabsbu Ii 1-kolonna tal-granit li tinsab fil-knisja tal-Forti Sant' Anglu kienet ta' d;.~n il-maqdes. Din insabet ma' clak il-fdal Ii kien ghadu jidher sa ma wasal hawn 1-0rdni. Fil-Mu.iew hemm tliet baxx-rilief tar-rt1arn abjad li jabsbu li kienu tiegbu. Dawn insabu go Sant' Anglu mit a kienu jtaqqbu biex igbaddu 1-ilma mill-Forti gbali-Birgu. L-Abbe Navarino jahseb li nsabu bejn I-1647 u l-r66r, izda Mons Bres ighid Ii Guliennu Rovilio kien semmihom f'xognol tieghu li hareg fl-r 58 T. Dawn il-baxx-rilief •juru wcuh ta' nisa: iktarx ta' staten. Ma tistax tgbid kif spicca dan il-maqdes. S<~ta' nqered bis-serq, kemm ukoll bit-terremoti. Zmien il-Kcmti Ruggieru (ro9o) hafna brag kien gnaclhom jinsabu f'clawn l-int1awi ti wara zmien inqdew bihom gila! bini. Xhiecla tal-qima li kellhorn missirijietna Iejn din l-alla huma 1-ghadcl kbir ta' flus, miclalji u tifkiriet ohra li ghandna bix-xbieha u t-tifkira taghha. * * * 11-belt kapitali ta' Malta-il-Ium jisimha MDINA-kienet, fi zmien il-Griegi u r-Rumani, jisimha Melita, hhal rna kien jisimha 1-giira kollha, u kienet kbira daqs xi hames darbiet li hija t-lum. Is-sisien ghadhom jidhru sal-lum f'Ghariexem u fi bnadi ohra. Kellha .iewgt ibwieb. II-wiehed jismu "tac-Cawla" (Via Boschetto) u 1-iehor "Ia' Hal Pilatu" (Via St' Agata). Qrib wiehed minn dawn 1-ibwieb kienet tinsab statwa tar-rham, xbieha ta' Gunone (r). Il-belt kienet imharsa minnha. Din kienet it-Belt ta' Malta fejn ghammar San Pawl mita gie jxerred fostna 1-ewwel .ierriegha tat-twemmin Nisrani. * * * Dawk ii-.iminijiet spiss kien jigri Ii dawn 1-allat foloz kienu jinfix!n wiehed fl-iehor u jinbidlu fl-isem u fil-hila. Insibu li 1-qima ta' Gunone, li bdiet f'Sidone taht 1-isem ta' Astoret, griet mal-pajjizi kollha ta' zmien il-qedem. Astoret tal-Fenici kienet, tista' tghid, fuq 1-allat 1-ohra tagh-hom. Kienet is-sultana tan-natura u tal-wild. ( r) Kullma qal is-Sur Darmanin Demajo fuq din 1-istatwa u 1-knisja ta' Santa Maria della Porta, hadu mid-dokumenti 1i sab fi-Arkivju tal-Katidral Vol. I face. 17-23. 12 Il-G riegi xebbhu u ghaqqdu lil Astoret ma' Gun one u ma' Artemja. 11-Kartaginizi gharfuha taht l-isem ta' Tanet, u 1-kittieba Iatini jsemmuha "juno Ccelestis'' jew '· Vin;o Ccelestis''. '!< * * Mita s-Saracini cekknu !-Belt, garrew din ix-xbieha ta' Gunone u qeghduha go nicca fix-xellug tal-bieb. Il-gw;~rnica ta' dal-bieb, ghadha sal-hun tidher rnal-hajt hdejn Porta Maggiore. ll-bieb kien wisq izjed baxx milli hu !-lum, nghidu ahna bhal dak ta' Bieb-il-Ghariexem. Il-Belt, hekk im-cekkna, semmewha Mdina. Ghad illi missirijietna ma kenux janmlu d-dehra ta' din 1-istatwa, biex ma jatux xi ighidtt~lill-Gharab, ghal 1-ewwel, ma wrewx irwiehhom kontra taghha, izda, mita setghu, ma baqghux li ma farkulhiex rasha u idejha biex itellfu!ha xbihietha. Mita fl-rogo, il-Konti Ruggieru heles Iii Malta mill-hakma tal-Gt1arab, il-Maltin - fuq il-ghada li kellu 1-imperatur Kostan-tinu li jibni bini mq<Jddes f'postijiet li qabel kienu swew lill-allat-waqqfu knisja f'gieh ii-Vergni Mqaddsa lwmm fejn qabel kien hemm ix-xbieha ta' Gunone. Ghad 1i ma nafux sewwa fliema sena nbniet dil-knisja, bil-fors li kienet minn 1-ewlenin. Mons. Duzina, li zar Malta fl-I575, isemmiha fost dawk li zar. Fl- I 59 I kienet sejra tittiehed mill-Konfraternita ta' Santa Barbara u fl-1592, wara 1-pesta, giet imsemmija ghal Santu Rokku u tatlt dan 1-isem insibuha fi-r 780 mal-knejjes li kien jaghmd minnhom 1-Isqof imsemmija minn Ferris fi-Istorja tieghu tal-Knejjes ta' Malta u Ghawdex. Minnhabba 1-hsara li garrab il-Katidral fit-terremot ta' l-r693, il-Kapitlu dam jiffunzjona f'din ii-Knisja ghal tliet xhur. Kier. xi zmien li dil-knisja qaghdet gt1<tl skola tan-nekro-rnazija. Nekromazija hi bhal shar li bih jobsru billi jitkellmu uJa!-mejtin. !Zda miLt dil haga giet projbita, il-knisja swiet ghat-taghlim. FI-r 727, il-Gran Mastru Vilhena ried jaghmel xi tiswijiet fil-bini ta' dik in-nahha, fuq pjanta ta' 1-inginier Mondion. Dan kien Kavalier ta' I Ordni. Ghal din it-tiswija kellu jispicca 1-bieb il-qadim, kif ukoll kellha tinhatt il-knisja ta' .Santa Maria della Porta. Fejn kienet il-13 knisja saret bicca mill-bitha tal-Palazz Magistrali, il-Ium Cotmau~hi Hospital. Biex tinhatt il-Knisja, kienet tinhtieg· i:--rieda ta' 1-Isqof. Il-Baruni Markanton Inguanez talab lil 1-Isqof, u dan wara li weghduh li jibnulu ot1ra quddiem il·Knisja tal-Karmnu, qal iv<t. Sa da 't-tant, in-nies kienet insiet dak il-g·isem bla ras fin-nicca, u dik il-mibeghda ta' missirijiethom mietet biz-zmien. IZjed: dik ix-xbieha-li tqiegtJdet fix-xellug tal-bieb il-gdid b'wicc gdid tar-rham-ittiehdet bi xbieha tal-Madonna : iktarx nasbuha xi madonna stil Bizantin. B'dana kollu, il-mibeghda lejn l-alla falz regghet dehret fihom mita gl:iarft, x'kienet dik 1-istatwa. MaggTuha u laqqmuha "ls-sewda' '. U hekk, fil-hin li ghahet il-Knisja tas-Sultana tas-Sema, ix-xbieha ta' l-alla falz damet ghal sekiu u nofs ohra qieghda ghad-dahk tal-Poplu. Inbaghad qieghdet il-muzew mal-fdalijiet 1-ohra ta' zmien il-qedem, bhala bicca xoghol orjentali u fl-istess hin biex turi bid-dieher il-mibegt:da lejha ta' missirijietna, mita kienet ghabet minnhom kull xorta ta' g·ieh u ta' qima lejha. s. IL-Gh.ARBIEL TAL-l=J:ARIR IRQIQ MKELLEM U MITKELLEM 111kellem gejja minn, u ~1.ija 1-maghmul ta', kellem-jl.:ellem. Mitkellem gejja mii1n, u hija 1-maghmul ta', tkellem-jitke !!em. "Tkellem bniedem. Titkellem ilsien" Mela: mkellcm toqgt10d glial min titkellem miegtlll, jigil1eri 1-persuna li magl:iha wie!ied jitkellem. J11it'oellem toqghod glial lsien (lingwa) li bih titkellem. Ghalhekk inghidu : "Bil-lsien qarib miJ-kbir S;m Pawl mitkellem Imfiehem !den gens il-Maltin u mkellem." V. M. B. 

Il-qima ta' Ġunone u l-Knisja ta' Santa Maria della Porta

https://www.um.edu.mt/library/oar/bitstream/123456789/46327/1/Il-qima%20ta%27%20%c4%a0unone.pdf

Il-qima ta' Ġunone u l-Knisja ta' Santa Maria della Porta

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

OAR@UM