Contains fulltext :
                  3792.pdf (publisher's version ) (Open Access

Eisinga, R.N.

Lammers, J.G.M.

Scheepers, P.L.H.

NARCIS 

De achterban van extreem-rechts

Radboud Repository

PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University
Nijmegen
 
 
 
 
This full text is a publisher's version.
 
 
For additional information about this publication click this link.
http://hdl.handle.net/2066/14495
 
 
 
Please be advised that this information was generated on 2014-11-11 and may be subject to
change.
DE ACHTERBAN 
VAN EXTREEM-RECHTS
Rob Eisinga, Peer Scheepers en Jan Lammers
Rechtsradicale partijen boeken stemmenwinst. Eisinga, Scheepers en Lammers gingen na wie 
(potentiële) CD-kiezers zijn en waarom zij in de CD hun belangenbehartiger zien.
In het begin van de ¡aren tachtig voorspelden 
opiniepeilers electorale winst voor de toenm ali­
ge Centrum Partij en bij de verkiezingen van 
het Europarlement in 1984 behaa lde  de CP 2,5 
procent van de uitgebrachte s temm en. In de 
daaropvolgende ¡aren verloor de CP/CD door 
intern gekrakeel veel (potentiële) a a n h a n g  en 
even leek het erop dat de rechtsradicale partij­
en vanzelf van het politieke toneel zouden  ver­
dwijnen. Sinds begin 1991 zijn ze echter met 
een nieuwe opm ars  bezig. Bij de onlangs ge­
houden  gemeenteraadsverkiezingen werden er 
m aar  liefst 86 vertegenwoordigers van  de CD 
en de C P’86 in de N ederlandse  gem eenteraden  
gekozen: een winst van 71 zetels. Velen zien 
dan  ook met zorg het gevolg van deze tweede 
electorale golf voor de kom ende Kamerverkie­
zingen tegemoet. Volgens prognoses kan de 
CD op ongeveer drie procent van de s tem m en 
rekenen, omgerekend vier Kamerzetels.
Profiel
Met de landelijke verkiezingen in zicht is er in 
de media druk gespeculeerd over de profielen 
van potentiële CD-stemmers. Daarbij wordt 
één profiel breed uitgemeten, namelijk dat van 
de proteststemmers. Door de econom ische re­
cessie in de ¡aren tachtig zijn grote groepen bur­
gers onvrijwillig en langdurig veroordeeld tot 
een uitkeringsafhankelijk bestaan . Deze zw ak­
ke en kwetsbare groepen in de samenleving 
voelen zich in de steek gelaten. Ze vinden dat 
er niet naar  hen wordt geluisterd en dat  hun 
problemen niet worden aangepakt.  Deze onvre­
de brengen ze naar  buiten door een signaal af 
te geven, in dit geval door op de Centrum De­
mocraten te stemmen. De CD. die claimt voor 
de kansarm e Nederlanders  op te komen, is 
voor hen een spreekbuis voor gevoelens van 
frustratie, o n m ach t  en protest.
Hoe groot het aandeel  is van de protests tem ­
mers onder  het totale kiezerskorps van de CD 
is tot op heden onduidelijk. N aas t  proteststem­
mers, waarvoor de CD een laatste strohalm is,
treffen we onder  de aan h an o  ook m ensen  aan  
die uit ideologische overwegingen op de partij 
s temmen. De problemen w aar  andere  partijen 
geen raad mee weten - werkloosheid, ve rpau pe­
ring van oude  stadswijken, criminaliteit, immi­
gratie-, asiel- en integratiepolitiek - zijn voor de 
CD in een handom draa i  op te lossen: ‘alle bui­
tenlanders het land uit.’ Hoeveel kiezers om 
deze etnocentrische reden op de CD stem m en, 
is ongewis.
Klassieke theorieën
M eer in het a lgemeen kunnen  we zeggen dat er 
over de aa rd  van  de C D -aanhang  niet veel b e ­
kend is. Een belangrijke oorzaak daarvan  is dat 
er weinig empirisch materiaal over het electo­
raat van de partij besch ikbaar  is. H aar  a a n ­
hang is, ook al m aakt de CD op het ogenblik 
een stevige groei door. tot op heden  relatief ge­
ring gebleven. D aardoor treft men in een natio­
nale steekproef van kiesgerechtigden m aar  
weinig potentiële CD-stemm ers aan . Verder is 
het onderzoek naar  het electoraat van de CD 
overwegend beschrijvend. Voor een bevredi­
gend antwoord op de belangrijke vraag welke 
sociale kenmerken de kans vergroten om op de 
CD te s temm en, moeten deze beschrijvingen 
als het ware een stuk van de grond worden ge­
tild. D aarvoor kan men terecht bij klassieke 
theorieën over de opkom st van het rechts-extre- 
misme in Hitler-Duitsland. De drie belangrijk­
ste theorieën worden hieronder in vogelvlucht 
besproken.
De theorie van de (bedreigde) econom ische b e ­
langen van Lipset gaat ervan uit da t  er een s a ­
m enhang  bestaat tussen klassepositie en s tem ­
gedrag. Lipset consta teerde dat in 1930 met 
nam e de Duitse m iddenklassen op de NSDAP 
hadden  gestemd. Hij verklaarde dit door erop 
te wijzen dat  sociale klassen op politieke partij­
en s tem m en die pretenderen hun econom ische 
belangen te behartigen. Dit zou altijd het geval 
zijn, m aar  met nam e in perioden van sociaal- 
econom ische crises, w anneer  m ensen zich in
6
econom isch opzicht bedreigd voelen en in e rn ­
stige onzekerheid  verkeren over hun ( toekom­
stige) sociale positie.
De theorie van de symbolische belangen is af­
komstig van Arendt en Bendix. Volgens hen 
w as het electorale succes van de NSDAP niet 
gebaseerd  op de toestroom van kiezers uit één 
bepaalde  klasse, m aar  vooral te wijten aan  de 
opkom st van kiezers die voorheen niet wilden 
of niet m ochten s temm en. Een belangrijk ken­
merk van  dit electoraat was een hoge mate van
C 1
sociale desintegratie en een groot w antrouw en 
tegenover en een afkeer van het bes taande  poli­
tieke systeem. De verklaring voor hun stemge­
drag was dat de NSDAP tegemoet kwam aan  de 
wens van deze ‘atomistische m assa’ om zich af te 
zetten tegen de oude politiek en dat ze inspeelde 
op een diepgewortelde behoefte aan  nieuwe vor­
men van solidariteit. M en hechtte grote waarde 
aan  het nationalisme dat door de partij werd uit­
gedragen omdat het op symbolische wijze ver­
wees naar nieuwe integratiekaders.
Tenslotte is er de theorie van de psychologi­
sche belangen van Fromm. Volgens hem kam p ­
ten zowel de m iddenklassen  als de arbeiders­
klasse in het Duitsland van voor 1930 als ge­
volg van de crisis met gevoelens van sociaal-
econom ische frustratie en vreesden met nam e 
de eerstgenoem den verlies van m aa tsch ap p e ­
lijk aanzien. In reactie daa rop  groeide het ver­
langen naar  een sterke leider en werden zonde- 
bok-groepen gecreëerd, w aaraan  alle echte en 
verm eende kwalen van de samenleving kon­
den worden toegeschreven. Zoals bekend 
moesten met nam e joden en zigeuners het 
daarbij ontgelden.
Potentiële CD-kiezers
Er zijn goede redenen om deze historische s tu ­
dies te extrapoleren naar  de tegenwoordige tijd. 
Ook nu hebben we te m aken met een econom i­
sche teruggang, die net als toen gepaard  gaat 
met verschijnselen van sociale desintegratie. 
Daarom is het mogelijk om op grond van de 
klassieke theorieën een aan ta l  sociale catego­
rieën te identificeren, die naar  verwachting een 
verhoogde kans hebben  om op de CD te s tem ­
men. Op grond van de theorie van de (bedreig­
de) econom ische en psychologische belangen 
mogen we verwachten dat  de CD als ‘be langen­
behartiger van de "gediscrimineerde meerder­
heid" in N eder land ’ met nam e electorale steun
Janmaat (links) en 
Schuurmans 
foto: Gerard Wessel/ 
Hollandse Hoogte
7
CATEGORIE CD STEM*
Arbeidsposltle Opleiding Kerkelijkheid Leeftijd
loondienst bedrijf lager onkerkelijk 18-24 5.26
uitkering onkerkelijk 18-24 3.35
loondienst bedrijf lager onkerkelijk 25+ 2.32
zelfstandig lager onkerkelijk 1.98
huisvrouw onkerkelijk 1.97
uitkering onkerkelijk 55+ 1.91
uitkering onkerkelijk 25-54 1.76
uitkering kerkelijk 18-24 1.55
uitkering kerkelijk 25-54 1.54
loondienst overheid lager onkerkelijk 18-24 1.53
loondienst bedrijf lager kerkelijk 18-24 1.49
loondienst bedrijf hoger onkerkelijk 18-24 1.44
loondienst overheid lager onkerkelijk 25+ 1.27
loondienst bedrijf lager kerkelijk 25+ 1.00
loondienst overheid lager kerkelijk 25+ .90
loondienst bedrijf hoger kerkelijk 18-24 .88
uitkering kerkelijk 55+ .83
loondienst overheid hoger onkerkelijk .78
huisvrouw kerkelijk .74
loondienst bedrijf hoger kerkelijk 25+ .67
zelfstandig lager kerkelijk .64
zelfstandig hoger onkerkelijk .62
student onkerkelijk 18-24 .50
loondienst bedrijf hoger onkerkelijk 25+ .43
zelfstandig hoger kerkelijk 25+ .29
loondienst overheid hoger kerkelijk .23
student kerkelijk 18-24 .14
De cijfers geven voor elke categorie weer 
hoeveel keer groter de kans is om op de 
CD te stemmen dan gemiddeld.
Voor de bovenste categorie is die kans 5.26 
keer groter en voor de onderste categorie is 
die .14 keer groter (ofwel (1/.14=) 7.14 keer 
kleiner) dan gemiddeld.
krijgt van m ensen  die er de laatste jaren soci- 
aal-economisch op achteruit zijn gegaan, zoals 
uitkeringsgerechtigden en lagere inkom ens­
groepen, m aar ook handarbeiders  en kleine 
zelfstandigen. N aar  aanleiding van  de symboli­
sche belangentheorie  kunnen  we voorspellen 
dat de CD relatief veel aanhangers  heeft onder 
degenen die nog niet of niet meer participeren 
in dom inan te  maatschappelijke instituties zo­
als de arbeidsmarkt en traditionele verbanden  
zoals de kerk. Daarbij moet men wederom  aan 
uitkeringsgerechtigden denken, m aar  ook aan  
onkerkelijken en jongeren. Verder is het p lausi­
bel om te veronderstellen dat CD-stemmen 
vooral voorkomt onder m ensen  die meervoudig 
zijn gedepriveerd: m ensen die bij voorbeeld 
geen werk, geen of een lage scholing alsmede 
geen onders teunend  sociaal netwerk hebben.
Aan de hand van survey-gegevens is nagegaan of 
deze (combinaties van) categorieën in het electo­
raat van de CD boven kans voorkomen. Daartoe 
zijn meer dan 400.000 kiesgerechtigden onder­
zocht, w aaronder  zo’n 2.500 CD-stemmers, die 
in de periode van 1982 tot en met 1992 door 
het NIPO zijn ongevraagd. Hier worden alleen 
de uitkomsten voorjaren  1991 en 1992 gepre­
senteerd. In de tabel staat weergegeven hoeveel 
keer groter de kans is dat de betreffende catego­
rie voor de CD kiest, dan  gemiddeld.
Uit deze cijfers blijkt dat met nam e de volgen­
de categorieën een verhoogde kans hebben  om 
op de CD te stemmen: lager opgeleide onkerke­
lijken die werkzaam zijn in het bedrijfsleven; la­
ger opgeleide onkerkelijke zelfstandigen; onker­
kelijke huisvrouwen; onkerkelijke jongeren met 
een uitkering alsm ede - met uitzondering van 
de oudere kerkleden - alle andere  uit- kerings- 
gerechtigden. Het algemene beeld dat uit de cij­
fers naar  voren komt, is dat de opm ars  van de 
CD voor een deel te beschouw en is als een re­
actie op sociale en econom ische uitsluiting.
Het komt met nam e voor onder  degenen die 
niet in staat zijn om via een acceptabel niveau 
van welvaart en bestaanszekerheid  deel te ne ­
men aan  het sociaal verkeer en die m aa tsch a p ­
pelijk zijn geïsoleerd. Het is dan  ook niet 
vreemd dat vooral deze m ensen  zich aan g e ­
sproken voelen door de oproep van de CD tot 
etnische solidariteit om maatschappelijke uit­
sluiting en het uiteenvallen van traditionele ver­
banden  tegen te gaan.
Strategie en beleid
W a t voor betekenis hebben  deze uitkomsten 
voor de strategieën die er tegen de opkomst
8
#van extreem-rechts kunnen  worden ingezet?
Uit de reactie van politici spreekt nog dikwijls 
gelatenheid. Het is alsof men w acht tot de kruit­
d am p  is opgetrokken en het slagveld overzien 
kan worden. Deze gelatenheid heeft te maken 
met de doodzwijg- en isolatiestrategie die ja ren­
lang in de media en door politici ten aanzien  
van de CD en andere  extreem-rechtse partijen 
is gevolgd. Door ze te negeren en het contact 
met politici van deze partijen te vermijden, 
hoopte men dat de extreem-rechtse bui vanzelf 
zou overwaaien. Als er echter één les uit het re­
cente verleden te leren valt, dan  is het wel dat 
deze strategieën de verrechtsing geen halt toe­
roepen. Door de CD dood te zwijgen, werd de 
partij juist springlevend; ze kon daardoor  straf­
feloos in het o p en b aa r  allerlei onjuistheden ver­
kopen en zonder tegenspraak telkens opnieuw  
dezelfde ‘oplossing’ voor de problemen van de 
multi-etnische samenleving aandragen . D aar­
om is geleidelijk aan  voor andere  strategieën ge­
kozen, zoals confrontatie en onthulling. Deze 
hebben  het voordeel dat bepaalde  opvattingen 
van de CD weersproken kunnen  worden. M aar 
ze kunnen  ook faliekant verkeerd uitpakken. 
Door extreem-rechtse partijen op negatieve wij­
ze in de publiciteit te brengen, tracht men po­
tentiële CD-stem m ers een spiegel voor te 
houden. D aardoor krijgt de CD echter tevens 
de mogelijkheid om zich als slachtoffer van de 
gevestigde politiek te presenteren. D aarm ee 
kunnen  kiezers die m enen dat ze in het ver­
dom hoekje  zitten, zich identificeren.
De opkom st van rechtsradicale partijen is voor 
een deel te beschouw en als het resultaat van 
m aatschappelijke uitsluiting. Voor de bestrij­
ding daarvan  lijkt dan  ook een actief beleid ge­
richt op de voorkoming van isolering en de on t­
wikkeling van nieuwe vormen van solidariteit 
gewenst. In het kader daarvan  is het van b e ­
lang kiezers op te zoeken en naar  hen te luiste­
ren. M aar niet alleen te luisteren, ook de pro­
blemen bij de naam  te noem en en daadw erke­
lijk aan  te pakken. Daarbij moet een discussie 
over de problemen van de multi-etnische sa ­
menleving die in brede kring worden gesigna­
leerd, dus  niet worden geschuwd. Dit wil 
echter niet zeggen dat politieke elites, om ex­
treem-rechts de wind uit de zeilen te nemen, 
opvattingen moeten verkondigen die vroeger al­
leen door de CD werden uitgedragen. Dit zou 
wel eens koren op de molen van extreem­
rechts kunnen  zijn. □
De auteurs zijn verbonden aan de Katholieke Uni- 
versiteit Nijmegen. Dr. R. Eisinga is als KNAW-Aka- 
demie onderzoeker en dr. I. Lammers als universi­
tair hoofddocent werkzaam bij de Vakgroep 
Methoden van Onderzoek van de Faculteit Sociale 
W etenschappen. Dr. P. Scheepers is universitair 
hoofddocent bij de Vakgroep Sociologie van dezelf­
de faculteit. Deze bijdrage is gebaseerd op een arti­
kel dat verschenen is in Mens en Maatschappij 
(1993, pp. 362-385) alsmede op een bijdrage aan 
het laarboek Documentatiecentrum Nederlandse Po­
litieke Partijen 1993, RU Groningen. De gegevens 
zijn verzameld door het NIPO en verkregen via het 
Steinmetz Archief. Geen van deze organisaties is ver­
antwoordelijk voor de analyses en interpretaties van 
de auteurs.
B E R I C HT E N
Landelijk netwerk duurzaamheidsvraagstukken
Op 20 mei wordt een netwerk voor Interdisciplinair Duur- 
zaam heidsO nderzoek  (IDO) opgericht. AIO’s en andere  o n ­
derzoekers die zich vanuit de technische of sociale w eten ­
schappen  richten op duurzaam heidsvraagstukken  worden 
uitgenodigd deel te participeren in het netwerk. De oprich­
tingsvergadering vindt plaats  in het Academiegebouw, D om ­
plein 29, Utrecht, 14.30 - 16.30 uur. Informatie: Remke Bras, 
Faculteit Technische Bestuurskunde TUD, tel. 015 - 78 34 
23.
Databank Bibliografie Nederlandse Sociale W eten­
schappen
Het Bureau Bibliografie N ederlandse  Sociale W e te n sc h a p ­
pen (BNSW) van de Universiteit Utrecht stelt onder de naam  
D a tab an k  BNSW  bibliografische gegevens besch ikbaar  van 
circa 50.000 publikaties die sinds 1978 op het gebied van de 
N ederlandse  en Vlaamse sociale w etenschappen  zijn ver­
schenen. Het bes tand  bevat alle soorten publikaties: titels 
van boeken, rapporten, proefschriften, academ ische  redes, 
artikelen uit bundels  en uit ca. 180 N ederlandse  en Vlaamse
tijdschriften. Sinds 1990 worden ook recensies aan  de publi­
katies toegevoegd. Om alle potentiële gebruikers van de D a­
tabank  BNSW  in de gelegenheid te stellen met dit d a ta b e ­
s tand  kennis te maken, is de toegang tot 1 januari 1995 
gratis. Landelijk kan men de d a tab an k  raadplegen via SURF- 
net of direct via de telefoon. Voor het raadplegen van de d a ­
tabank  kunt u kiezen tussen menu- of com m andogestuurd  
zoeken. Een handleiding waarin het zoeken in de BNSW-da- 
tabank  uitgebreid wordt behandeld , is op verzoek gratis te 
verkrijgen bij het Bureau BNSW. Informatie: tel. 030 - 53 72 
73 of 53 70 97
SRM-Bibliography op diskette
N adat het SRM -Documentation Centre vorig jaar gestart is 
met de uitgave van haar  da tab ase  op CD-ROM, wordt nu als 
extra service de SRM-Bibliography op diskette (316 inch for­
maat) uitgebracht. Een eenvoudige retrieval-applicatie wordt 
bij de eerste aflevering meegeleverd.
Informatie: SRM -Documentation Centre, Erasmus Rotter­
dam, Postbus 1738, 3000 DR Rotterdam, tel. 010 - 408 21 
95, fax: 010 - 452 95 10, E-mail: info@srm.eur.nl □
9


De achterban van extreem-rechts

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

NARCIS

Radboud Repository