Borgstrøm, Reidar

Skaala, Øystein

Norwegian

NORA - Norwegian Open Research Archives

HAVFORSKINGSTEMA1-2008RøMT REGNbOGEAuRE– økologiske interaksjonar med vill laks og sjøaureAv Reidar Borgstrøm og Øystein SkaalaRøMT REGNbOGEAuRE  – økologiske interaksjonar med vill laks og sjøaureProduksjonen av regnbogeaure (Onchorhynchus mykiss) i oppdrett har auka sterkt frå byrjinga av 90-talet. Dei siste åra har produksjonen lege mellom 60 000 og 80 000 tonn. Det fins lite skriftleg informasjon om dei økologiske interaksjonane  mellom rømt regnbogeaure og ville bestandar av laks og sjøaure. Hausten 2005 berekna vi talet på rømt regnbogeaure i Øyreselva, Hardangerfjorden, etter ei røming frå eit smoltanlegg i nærleiken. Det var tydeleg overlapp i diett-valet hos regnbogeauren og dei ville bestandane av laks og sjøaure. Større mengder oppvandra regnbo-geaure i vassdrag langs kysten kan få store økologiske fylgjer, og føre til redusert produksjon av aure- og laksesmolt.Regnbogeaure (­Onchorhynchus mykiss) høyrer til slekta stillehavs­laks, og har naturleg utbreiing i elvar i det nordlege Stillehavet. Arten vart introdusert til Noreg tid­leg på 1900­talet ved import av rogn frå Danmark, og den vart sett ut i eit stort tal innsjøar frå sør i landet til Nordland (­Huitfeldt­Kaas 1918). Seinare er den importert i samband med fiskeoppdrett. Norsk produk­sjon av regnbogeaure i oppdrett har stige sterkt frå byrjinga av 90­talet til mellom 60 000 til 80 000 tonn dei siste åra (­Skolbekken 2007). Eit stort tal regnbogeaure rømer frå oppdrettsanlegga, seinast i januar 2007 skal om lag 300 000 regn­bogeaure ha rømt frå eit anlegg i Hordaland etter anleggshavari (­Fiskeridirektoratet 2007). På grunn av alle rømingane kan den påtref­fast både i vassdrag og langs kysten mange stader i Noreg (­Hindar et al. 1996). Sjølv om regnbogeauren gyt i fleire norske vassdrag, er det få døme på at han reproduserer (­Hin­dar et al. 1996), men det er unntak  (­Sægrov et al. 1996). Det er dess­utan døme på at regnbogeaure har etablert bestandar etter utsetjing i  norske vassdrag (­Gammelsæter og  Dønnum 1994; Ålerud et al. 2004). Regnbogeaure, aure og laksungar er alle territoriehevdande i rennande vatn, og dei lever av botnlevande dyr og dyr frå land som driv med straumen (­Stolz og Schnell 1991; Hansen 2000). Rømt regnbogeaure i saltvatn er ei viktig smittekjelde for lakselus (­Skilbrei 2005), men elles er dei  økologiske effektane av rømt regn­bogeaure i fjord­ og kystområda lite kjende. Det er òg sparsamt med opplysningar om kva økologiske konsekvensar større mengder rømt regnbogeaure kan få i vassdraga våre (­Skilbrei et al. 2003). Funn av sommargamle ungar av regnboge­aure i Oselva (­Sægrov et al. 1996), FramsidaNedste delen av elvelaupet i Øyreselva, oktober 2005. Figur 1Laksunge (øvst), regnbogeaureunge (i midten) og sjøaureunge (nedst), alle frå Øyreselva 25. oktober 2005.peikar på næringskonkurranse med laks­ og aureungar i elva. Dessutan kan regnbogeaure som gyt i elvane om våren, øydeleggja gytegroper til laks og aure som inneheld egg og larvar. Observasjonane vi har gjort av regnbogeaure i Øyreselva i Kvinnherad kan vera eit bidrag til dokumentasjon av mellom anna næringskonkurranse og økologisk interaksjon mellom regnbogeaure og lokale bestandar av laks og aure. RegnbogeauRe i ØyReselvaI samband med årlege undersøkingar av ungfiskbestandane av laks og sjø­aure i Øyreselva mellom 1988 og 2007 har vi elektrofiska heile det om lag 375 m lange, sørlege elvelaupet (­Framsida, Figur 1). Regnbogeaure dukka fyrste gong opp i 1999, og har seinare vorte registrert fleire gonger (­Figur 3). I oktober 2005 var det eit særleg stort innslag av regnboge­aure, med 51 fanga fisk (Figur 3). Også i hovudlaupet i Øyreselva vart det registrert meir enn 75 regnbo­geaure under gytefiskteljinga gjen­nomført av Fiskeressursprosjektet (­Anon. 2005). Næraste anlegg som produserer smolt av regnbogeaure, ligg om lag 5 km unna, i same fjord­systemet. I september 2005 var det storflaum i elvar i Hardanger, og det førte til at det vart overlaup i opp­drettskara med regnbogeaure. Alle dei registrerte regnbogeau­rane i oktober 2005 var små (­9–19 cm), hovudmengda var under 15 cm (­Figur 4). Dette tyder på at dei neppe kan ha vore lenge i sjøen før dei vandra opp i Øyreselva. KoR mange RegnbogeauRaR vaR det i elva?Ut frå den generelle modellen for fangbarheit av aure ved elektrofiske i Øyreselva og samla fangst etter gjennomfisking i denne elva, kan vi berekna talet i kvar lengdegruppe hos aureungar og regnbogeaure­ungar. Tilsvarande berekningar er òg gjort for laksungane i Øyreselva. Samla tal av regnbogeaure, eittår­ingar og eldre aure, og eittåringar og eldre laksungar i Øyreselva i oktober 2005, vart etter desse modellane 162 regnbogeaure, 769 aureungar og 196 laksungar. Ut frå desse berekningane utgjer regnbogeaure ein relativt stor del av alle eitt år og eldre aure­ og laksungar. Dette kjem og tydeleg fram i Figur 4, som viser talet på fanga ungar av regnbogeaure, aure og  laks  i  lengdeintervallet  9–19 cm. Særleg innan lengdeintervallet 13,0–15,9 cm utgjer regnbogeauren ein stor del av fiskungane.diettval og næRings-KonKuRRanse Vi tok mageprøver av individ frå alle tre artane frå innsamlingane i okto­ber 2005 og februar 2006. Det var liten skilnad mellom artane i gjennomsnittleg lengde (­Tabell 1, Figur 1). Det var generelt lite mageinnhald Figur 2Eksempel på byttedyr: vårfluelarve (venstre) og steinfluelarve (under).Aure Regnbogeaure LaksAntal fisk oktober 2005 16 15 7Lengde  (± SD) oktober 2005 12.9 (± 2.4) 14.3 (± 2.3) 12.9 (± 2.0)Antal fisk februar 2006 11 6 6Lengde februar 2006 14.1 (± 1.7) 13.0 (± 1.6) 14.0 (± 0.5)Aure Regnbogeaure Laks Magefylling  (± SD) 25. okt. 2005 26.7 (± 14.0) 21.6 (± 11.0) 10.9 (± 8.5) Magefylling  (± SD) 1. febr. 2005 26.6 (±28.0) 21.0 (± 10.3) 10.5 (± 11.2)Tabell 1Tal og gjennomsnittleg lengde i cm (SD) av aureungar, regnbogeaure og laksungar.Tabell 2Gjennomsnittleg magefylling (volumprosent) (± SD) hos aure-, regnboge- og laksungar tekne i Øyreselva i oktober 2005 og februar 2006.01020304050601988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006Tal regnbogeaurefanga0510152025309 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19Tal fangaLengde (cm)AureLaksRegnbogeaureFigur 3Talet på regnbogeaurar registrert ved elektrofiske i Øyreselva om hausten i perioden 1988–2007. Oppdrettsanlegget i nærleiken starta med regnbogeaure i 1999, og gjekk i 2000 heilt over til produksjon av regnbogeaure.Figur 4Lengdefordelinga av ungar av regnbogeaure, aure og laks i lengdeintervallet 9–19 cm, tekne ved elektrofisket i Øyreselva 25. oktober 2005.Åri fiskane, men likevel stor skilnad mellom artane, og mellom dei ulike individa innan same art (­Tabell 2). Innan kvar art var det stor likskap i magefylling mellom oktober og februar. Magefyllinga var lågast hos laksungane (­Tabell 2).I oktober var mageinnhaldet hos aure og laks heilt dominert av fjørmygg­larvar, steinflugenymfar og vårfluge­larvar (­Figur 5). Mindre enn 10 prosent av mageinnhaldet hos auren var landinsekt, og hos laksungane utgjorde landinsekt endå mindre. Landinsekta var i hovudsak stripa orebladbille (­Galerucella lineola). Også tidlegare er det funne at aure­ og laksungar i Øyreselva i hovud­sak lever av vasslevande insekt, i  fyrste rekkje fjørmygg, steinfluger, døgnfluger og vårfluger. Dietten til regnbogeauren var heilt annleis enn hos dei to andre artane. Over 50 % av mageinnhaldet var plante­materiale (­frø, mose etc.). Stripa ore­bladbille var nest viktigaste gruppe, denne arten utgjorde over 25 % av mageinnhaldet. I tillegg var andre landinsekt representerte i dietten til regnbogeauren. Det kan nemnast at Kvinnherad er ein av dei kommu­nane der det er innmeldt skadar på gråorskog dei siste åra etter angrep av orebladbilla.Mageprøvane frå februar 2006 (­Figur 6) viser at regnbogeauren framleis tok langt meir plantedelar enn aure­ og laksungane, men no var det samstundes eit stort innslag av steinflugenymfer og vårflugelarvar (­Figur 2) i dietten, det vil sei bytte­dyr som også  aure­ og laksungane lever av. disKusjonUtsett aure (­Salmo trutta) kan ta mykje plantedelar den fyrste tida etter utsetjing, men etter kvart lærer han å skilja mellom plantedelar og næringsdyr (­Johnsen 1995). Det store innslaget av plantedelar i mageinnhaldet hos regnbogeauren i oktober 2005 kan difor tyda på at han nyleg er komen frå anlegg, og igjen tyder det på at noko av den rømde fisken frå anlegget i nærlei­ken har gått opp i Øyreselva. Sidan 0102030405060Volum (%)Regnbogeaure n=15Aure n=16Laks n=7Oktober 05Fjørmygg l.Fjørmygg p.Steinfluger n.Vårfluger l.Vårfluger p.Døgnfluger n.Tovinger l.Tovinger p.Knott l. OrebladbillerAndreEdderkopperPlanterMineralkornUbestemtFigur 5Mageinnhald (volumprosent) hos aure-, regnbogeaure- og laksungar, oktober 2005.Figur 6Mageinnhald (volumprosent) hos aureungar, regnbogeaure og laksungar, fanga i februar 2006.0204060Fjørmygg l.Fjørmygg p.Steinfluger n.Vårfluger l.Vårfluger p.Døgnfluger n.Tovinger l.Tovinger p.Knott l. OrebladbillerAndreEdderkopperPlanterMineralkornUbestemtVolum (%)Regnbogeaure n=6 Aure n=11Laks n=6Februar 06mageinnhaldet hos dei tre artene er langt meir samanfallande i februar enn i oktober, er det ein sterk indika­sjon på at rømt regnbogeaure etter kvart får ein diett som liknar mykje på dietten til aure­ og laksungar. Dei store mengdene av regnbogeaure i Øyreselva, og tilsvarande i andre elvar, vil difor vera konkurrentar til aure­ og laksungar, og såleis også kunna føra til redusert vekst og pro­duksjon hos desse to artane. Forsøk har vist at ein ikkje­stadeigen fiskeart (regnbogeaure) kan endra næringsopptaket til ein lokal lak­sefiskart (Dolly Varden­røye, Sal-velinus malma), og dessutan gje ein kaskadeeffekt i heile økosyste­met (­Baxter et al. 2004). I eit for­søk tok regnbogeauren heilt over  tilgangen på landinsekt, noko som førte til at landbyttedyr i dietten til Dolly Varden­røya gjekk ned med over 75 %, både på eksperi­mentelle strekningar og i fleire andre lokalitetar. Veksten hos røya gjekk ned med over 30 %, og sjølv på strekningar der det var låg tettleik av regnbogeaure gjekk biomassen av røye ned med over 75 % (­Baxter et al. 2007). Sidan landinsekta vart etne av regnbogeauren, førte dette til at Dolly Varden­røya som i stor grad hadde beita på desse, no måtte gå over til å ta meir elvelevande insekt. Dermed vart det færre klekkande insekt i elva. Dette fekk fylgjer for økosystemet på land, mellom anna for edderkoppdyr i skogbotnen som levde av insekt frå elva. Dei økologiske interaksjonane mel­lom regnbogeaure og Dolly Varden­røye kan ikkje utan vidare overførast til interaksjonar mellom regnbo­geaure, laks og aure, særleg fordi røyeartane generelt ser ut til å tapa i konkurranse med aure og regnbo­geaure på rennande vatn. Dette vart t.d. påvist i studiar av bekkerøye og aure i vassdrag i Øyfjell i Telemark (­Grande 1964). Her vart bekkerøya  utkonkurrert på strekningar der auren kunne leva, mens bekkerøya klarte seg i dei kalde kjeldebekkane (­Gran­de 1964). Dømet frå Øyreselva viser likevel at regnbogeauren tek i bruk næringsressursane i elva, og den kan dermed vera ein viktig næringskon­kurrent til aure­ og laksungar.På grunn av det store næringsover­lappet mellom regnbogeaure­, aure­ og laksungar, vert konklusjonen at større mengder oppvandra regnbo­geaure i vassdrag langs kysten får store økologiske fylgjer. Fyrst og framst ved at konkurransen fører til lågare individuell vekst hos aure­ og laksungar, og dermed redusert produksjon av aure­ og laksesmolt. Huitfeldt­Kaas (­1918) peika på at utsett regnbogeaure greidde seg godt i innsjøar. Han nemner òg at den i nokre få tilfelle hadde forplanta seg, men då nesten alltid i fisketomme innsjøar. Sidan regnbogeaure fak­tisk har etablert bestandar i norske vassdrag, sjølv om det er få døme  (­Gammelsæter og Dønnum 1994; Ålerud et al. 2004), er det tenkje­leg at før eller seinare vil det koma ein variant som lettare greier å  reprodusera i vassdrag, sjølv der det er andre fiskeartar til stades. Om det skjer, vil det verta langt meir alvor­leg for laks­ og aurebestandar i vass­draga våre. Anon 2005. Gytefisktelling i Øyres­elva i Mauranger. Nytt fra Fiske­ressursprosjektet. http://www.fiskeressursprosjektet.no/index2.htmBaxter, C.V., Fausch, K.D., Mura­kami, M., Chapman, P.L. 2004. Fish invasion restructures stream and forest foodwebs by interrupting reciprocal prey subsidies. Ecology 85: 2656­2663.Baxter, C.V., Fausch, K.D., Mura­kami, M., Chapman, P.L. 2007. Inva­ding rainbow trout usurp a terrestrial prey subsidy from native charr and reduce their growth and abundance. Oecologia 153: 461­470.Berge, K. 1993. Kvantitativt og kvalitativt fôropptak hos laks og sjøaureungar og utsette ungar av finprikkaure i Øyreselv. Cand. agric.­oppgåve, Institutt for Biologi og Naturforvaltning, Norges land­brukshøgskule.Borgstrøm, R., Skaala, Ø. 1993. Size­dependent catchability of brown trout and Atlantic salmon parr by electrofishing in a low con­ductivity stream. Nordic Journal of Freshwater Research 68: 14­21.Fiskeridirektoratet 2007. Rømt oppdrettsørret i Austevoll. Presse­melding Fiskeridirektoratet.Gammelsæter, M., Dønnum, B.O. 1994. Varig bestand av regnbueørret påvist i Setervatna ved Åndalsnes. Fauna 47: 290­298. Grande, M. 1964. En undersøkelse av bekkerøya i Øyfjell i Telemark. Fauna 17: 17­33.Hansen, L.P. 2000. Atlantisk laks. S. 38­49 i: Borgstrøm, R., Hansen, L.P. (­red.). Fisk i ferskvann. Et samspill mellom bestander, miljø og forvalt­ning. Oslo, Landbruksforlaget. ISBN 82­529­1986­3.Hindar, K., Fleming, I.A., Jonsson, N., Breistein, J., Sægrov, H., Karls­bakk, E., Gammelsæter, M., Døn­num, B.O. 1996. Regnbueørret i  Norge: forekomst, reproduksjon og  etablering. NINA Oppdragsmelding 454: 1­32.Huitfeldt­Kaas, H. 1918. Ferskvands­fiskenes utbredelse og indvandring i Norge med et tillæg om krebsen. Centraltrykkeriet, Kristiania.Johnsen, B.O. 1995. Settefisken greier seg. S. 157­161 i: Borgstrøm, R., Jonsson, B., L’Abée­Lund, J.H. 1995 (­red.). Ferskvannsfisk øko­logi, kultivering og utnytting. Oslo, Norges forskningsråd. ISBN 82­12­00489­9.Skilbrei, O. 2005. Rømt laks og regnbueørret bør fiskes opp. Kyst og havbruk 2005. Fisken og havet, Særnr. 2­2005: 110­111.Skilbrei, O., Skaala, Ø., Taranger, G.L., Otterå, H. 2003. Rømming av laks og regnbueørret – konsekvenser på ville bestander. Fisken og havet 11­2003.Skog og Landskap 2007. Innrap­porterte skogskader for alle fylker (­alle kommuner). Stripet oreblad­bille. http://skogskade.skogog­landskap.no/index.cfm?oa=report.listall&men=32&dia=121.Skolbekken, R. 2007. Fiskeoppdrett 2005. Norges offisielle statistikk. Statistisk sentralbyrå ISBN 978­82­537­7227­1.Stolz, J., Schnell, J. 1991. Trout. Harrisburg, Stackpole Books. ISBN 0­8117­1652­X.Sægrov, H., Hindar, K., Urdal, K. 1996. Natural reproduction of ana­dromous rainbow trout in Norway. Journal of Fish Biology 48: 292­294.Aalerud, C., Fløgstad, J., Borgstrøm, R. 2004. Etablert bestand av regn­bueørret Onchorhynchus mykiss i Kråkstadelva. Fauna 56: 162­167.litteRatuRHavFoRsKingsinstituttetinstitute of marine ResearchNordnesgaten 50 - Postboks 1870 NordnesNO-5817 BergenTlf: 55 23 85 00 – Faks: 55 23 85 31E-post: post@imr.nowww.imr.noHavFoRsKingsinstituttetavdeling tRomsØSykehusveien 23, Postboks 6404NO-9294 TromsøTlf: 55 23 85 00 – Faks: 77 60 97 01HavFoRsKningsinstituttetFoRsKningsstasjonen FlØdevigenNO-4817 HisTlf: 37 05 90 00 – Faks: 37 05 90 01HavFoRsKningsinstituttetFoRsKningsstasjonen austevollNO-5392 StorebøTlf: 55 23 85 00 – Faks: 56 18 22 22HavFoRsKningsinstituttetFoRsKningsstasjonen matReNO-5984 MatredalTlf: 55 23 85 00 – Faks: 56 36 75 85ReiaRlagavdelingaTlf:  55 23 85 00 – Faks: 55 23 85 32avdeling FoR samFunnsKontaKt og KommuniKasjonTlf: 55 23 85 00 - Faks: 55 23 85 55E-post: informasjonen@imr.noKontaKtPeRsonaRReidar BorgstrømInstitutt for naturforvaltningUniversitetet for miljø- og biovitskapTlf: 64 96 57 54E-post: reidar.borgstrom@umb.noØystein SkaalaPopulasjonsgenetikkHavforskningsinstituttetTlf: 476 27 878E-post: oystein.skaala@imr.noMILJØMERKET241Trykksak699

Rømt regnbogeaure - økologiske interaksjonar med vill laks og sjøaure

HSN Open Archive

Brage IMR

https://imr.brage.unit.no/imr-xmlui/bitstream/11250/116142/1/Nr.1-2008.pdf

Rømt regnbogeaure - økologiske interaksjonar med vill laks og sjøaure

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

NORA - Norwegian Open Research Archives

HSN Open Archive

Brage IMR