Wolthuis, A.J.

DSpace at VU

R&R 2008 / 3     
304
Wat is dan zo indringend voor de Franse lezer? Het toestemmingsbeginsel 
dat aan de Federatie ten grondslag ligt. Welhaast lyrisch wordt de recensent 
daarover, want dit beginsel wordt door Beaud tegenover het eenheidsden-
ken geplaatst, dat alle wereldrijken tot moderne staten beheerst. Het idee 
van de toestemming, zo haalt de recensent uit Beauds studie, vormt het 
hart van historische constructies als die van Zwitserland en Nederland … 
Inderdaad, Beaud verwijst daar regelmatig naar, heb ik gezien. Vanzelfspre-
kend dunkt me. Maar revolutionair bijna, gezien vanuit de Franse staats-
centristische cultuur, kennelijk. Echter, dat politici en polemisten door dit 
werk zeer geïnspireerd zullen (kunnen) worden, zoals de Franse recensent 
zegt, dat waag ik te betwijfelen.
Thom Holterman (Urciers, Frankrijk)
Jürgen Habermas, Ach, Europa. Frankfurt am Main: Suhrkamp 2008, 192 p.
Jürgen Habermas publiceert er nog lustig op los. Onlangs verscheen Ach, 
Europa, een bundel van drie opinies over de Europese Unie, zes toespraken 
over beroemde collegae en, helemaal aan het eind, een lang artikel over de 
haalbaarheid van deliberatieve politiek.
Voegt Ach, Europa nog echt iets toe aan Habermas’ oeuvre? (En zo ja, wat 
dan?) Of is de bundel eigenlijk alleen interessant voor de liefhebber?
Lange tijd lijkt het op het laatste uit te draaien. Habermas’ toespraken over 
Richard Rorty en Ronald Dworkin zijn uitstekend – zo krijgt in Habermas’ 
weergave Dworkins rechtstheorie een veel scherper en dwingender karak-
ter – maar eigenlijk toch alleen boeiend voor mensen die nu eenmaal alles 
van Habermas willen lezen.
Bij Habermas’ stukken over de Europese Unie worden we op het verkeerde 
been gezet. Habermas beweert hier niet als wetenschapper maar als intel-
lectueel aan het woord te zijn (p. 96). Zijn deze teksten dus niet boeiend voor 
een breed filosofenpubliek? Integendeel. Habermas mag dan als intellectu-
eel schrijven, maar hij analyseert de problematiek van de Europese Unie na 
de Franse en Nederlandse referenda wel rechtstreeks vanuit het door hem, 
als wetenschapper, ontwikkelde model van deliberatieve democratie. Deze 
stukken zijn daarom voor velen interessant, want ze vormen een welkome 
illustratie van dit in Faktizität und Geltung toch wel zeer abstract neerge-
zette democratiemodel.
De laatste bijdrage aan de bundel is van zo mogelijk nog groter belang. 
Habermas doet in dit artikel niets minder dan uitleggen waarom volgens 
hem moderne massamedia en deliberatieve democratie elkaar niet hoeven 
te bijten. Hij doet dit onder andere door het empirische onderzoek te bespre-
RR 3_BW_2.indd   104 13-12-2008   13:51:06
Dit artikel van BJu Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209
R&R 2008 / 3
305
ken dat de laatste jaren tegen de achtergrond van het door hem ontwikkelde 
theoretische kader is verricht. Het is dus niet zo vreemd dat Habermas in 
het voorwoord opmerkt dat bij uitstek deze laatste bijdrage hem ‘am Herzen 
liegt’.
Ik bespreek hier nu dit artikel en vervolgens Habermas’ centrale stuk over 
Europa. De rest van de bundel laat ik, gezien het vorenstaande, verder bui-
ten beschouwing.
Habermas plaatst aan het begin van het artikel ‘Hat die Demokratie noch 
eine epistemische Dimension? Empirische Forschung und normative Theo-
rie’ drie interpretaties van de democratische rechtsstaat tegenover elkaar: 
de liberale, de republikeinse en de deliberatieve. Dit deed hij eerder uitge-
breid in het artikel ‘Drei normative Modelle der Demokratie’ (opgenomen 
in Die Einbeziehung des Anderen), maar hier voegt hij een bespreking van 
het bij elk model passende empirische politieke onderzoek toe. Hierdoor 
komen de verschillen tussen de modellen nog scherper uit de verf. Het libe-
rale model benadrukt de rechten van burgers ten opzichte van de Staat. Vol-
gens Habermas past het rationele keuzeonderzoek bij deze traditie. Bij het 
republikeinse model draait het juist om de actieve deelname van burgers 
aan de politiek. Het empirische onderzoek binnen dit model is gericht op 
het beschrijven van de cultuur of het ethos van een volk. Binnen het deli-
beratieve model, Habermas’ eigen model, wordt de aandacht gericht op de 
manier waarop politieke beslissingen tot stand komen. Het is de bedoeling 
dat politieke beslissingen zo rationeel mogelijk tot stand komen. De ratio-
naliteit kan worden verhoogd door de politieke besluitvorming in te bedden 
in een publieke sfeer waar argumentaties en meningen vrij spel hebben.
‘[D]as deliberative Modell erwartet von der Einbettung des Wähler-
willens und der formellen Beratungs- und Entscheidungsverfahren 
in die vitale, möglichst ungesteuerte Zirkulation öffentlicher Mei-
nungen einen Rationalisierungsdruck, der die Qualität der Entschei-
dungen verbessert.’ (p. 144)
In het empirische onderzoek naar de haalbaarheid van het deliberatieve 
model moeten we volgens Habermas eerst goed begrijpen waar onze deli-
beratieve maatstaven eigenlijk vandaan komen. Habermas vertelt, daarbij 
het methodologische uitgangspunt van de Kritische Theorie volgend, dat 
deze maatstaven door onszelf al worden gehanteerd wanneer wij deelne-
men aan praktijken. Wanneer we aan verkiezingen deelnemen bijvoor-
beeld, gaan we van de regel uit dat elke stem telt, ook al weten we dat één 
stem meer of minder niet zo veel uitmaakt. En wanneer we een rechtszaak 
aanspannen, doen we dat op grond van de verwachting dat ons recht zal 
worden gedaan. Deze standaarden zijn volgens Habermas ‘mit dem Vollzug 
RR 3_BW_2.indd   105 13-12-2008   13:51:06
Dit artikel va  BJu Tijdschrift  is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209
R&R 2008 / 3     
306
bestimmter Praktiken unvermeidlich verknüpft’ (p. 150). Niemand zou meer 
stemmen of een rechtszaak aanspannen wanneer men niet dergelijke aan-
names maakt. Het is duidelijk dat deze aannames geen empirische wetma-
tigheden zijn. Ze zijn ‘kontrafaktisch’ (p. 150). In het empirische onderzoek 
gaat het erom deze maatstaven te reconstrueren.
‘Das deliberative Forschungsparadigma verlangt eine Methodologie, 
die den kontrafaktischen Gehalt solcher Präsuppositionen in Rech-
nung stellt. (...) Die Nachkonstruktion stillschweigend vorgenom-
mener kontrafaktischen Voraussetzungen liefert einen Objektiven 
Maßstab der Bewertung, der in den beobachteten Praktiken selbst 
wurzelt.’ (p. 150-151)
De maatstaven zijn wel ‘kontrafaktisch’, maar de praktijken moeten wel in 
bepaalde mate aan de maatstaven tegemoetkomen, omdat deelnemers zich 
er anders van zullen afkeren. Empirisch onderzoek kan duidelijk maken 
waar de grens ligt.
Uit experimenteel onderzoek naar discussies in kleine groepen kan vol-
gens Habermas worden afgeleid dat ‘Diskussionen durchaus ein kognitives 
Potential besitzen’ (p. 155). De meningen van mensen komen dichter bij 
elkaar en worden genuanceerder, geïnformeerder. Maar dit zegt nog niet 
veel over het rationele, deliberatieve karakter van onze door massamedia 
beheerste democratie. Een probleem is dat de gunstige voorwaarden waar-
onder kleine groepen met elkaar discussiëren, niet aanwezig zijn in de 
publieke sfeer die door massacommunicatiemiddelen wordt bepaald.
‘In der Art von Massenkommunikation, die über die Presse und die 
elektronischen Medien läuft, fehlen (...) die prozeduralen Beschrän-
kungen, denen die face to face-Verhandlungen in politischen Institu-
tionen wie Gerichten oder parlementarischen Ausschüssen unterlie-
gen.’ (p. 157-158)
In de massamedia kunnen we niet spreken van een gesprek tussen aanwe-
zigen of van een wisseling van vrager- en antwoorderrol, wat wel kenmer-
kend is voor communicatie binnen kleine groepen. Daarnaast hebben de 
media veel invloed op wat er door wie op welke manier onder de aandacht 
wordt gebracht. Is dan nog wel sprake van vrije argumentatie?
Volgens Habermas hoeft de massacommunicatie niet te lijken op een strak 
georganiseerde vergadering om deliberatieve politiek te bevorderen. Hij 
legt uit dat politieke communicatie op drie niveaus plaatsvindt: geinstitu-
tionaliseerde discussie, massacommunicatie en alledaagse communicatie. 
De bedoeling is dat de politieke beslissingen die in geïnstitutionaliseerde 
RR 3_BW_2.indd   106 13-12-2008   13:51:06
Dit artikel van BJu Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209
R&R 2008 / 3
307
discussies worden genomen, beïnvloed worden door massacommunicatie 
en alledaagse communicatie. De massacommunicatie wordt daarbij door 
Habermas beschouwd als een soort intermediair tussen de andere niveaus. 
De vraag is nu of over het geheel genomen het ideaal van deliberatieve poli-
tiek haalbaar is. Daarvoor is het nodig dat (1) problemen, vragen, antwoor-
den en argumenten voor en tegen aan het licht worden gebracht, (2) alter-
natieven getoetst worden en (3) rationele oordelen uiteindelijk de doorslag 
geven. Maar de door media sterk beïnvloede massacommunicatie hoeft 
alleen maar de eerste van deze taken te vervullen.
Kunnen we dit van de media verwachten? Onder gunstige omstandigheden 
wel. Journalisten en programmamakers hebben weliswaar veel invloed, 
omdat ze onderwerpen selecteren en interpreteren, maar zolang ze vrij en 
onafhankelijk zijn, is die invloed ‘harmlos’. Politici hebben ook een sterke 
positie; zij kunnen gemakkelijk meningen en argumentaties naar voren 
brengen. Maar de macht van politici blijft toch beperkt, omdat altijd stel-
ling kan worden genomen tegen datgene wat naar voren wordt gebracht. 
Habermas’ voorzichtige conclusie is dat de mediasamenleving niet per se in 
strijd met de deliberatieve maatstaven is.
Habermas beperkt zich in het artikel tot de rol van de media en dus tot de 
eerste van de drie onderscheiden functies die in een deliberatieve demo-
cratie vervuld moeten worden. Het is Habermas niet kwalijk te nemen, dat 
hij niet ook uitgebreid ingaat op de twee andere functies, die hoofdzake-
lijk door officiële politieke en juridische fora zouden moeten worden ver-
vuld. Heel waardevol is dat Habermas in de bespreking van het empirische 
onderzoek naar de deliberatieve democratie telkens oog heeft voor metho-
dologische vraagstukken. (Zeer interessant is wat dit betreft ook: Jürgen 
Habermas, ‘Concluding Comments on Empirical Approaches to Deliberative 
Politics’, Acta Politica 2005 (40), p. 384-392.) Empirisch ingestelde filosofen of 
filosofisch ingestelde sociologen kunnen hierdoor veel gemakkelijker zelf 
het onderzoek verrichten dat Habermas hier uit tijdgebrek wel moest laten 
liggen.
Volgens Habermas is de afwezigheid van een Europese openbaarheid de oor-
zaak van tal van Europese problemen. In ‘Europapolitiek in der Sackgasse. 
Plädoyer für eine Politik der abgestuften Integration’ bespreekt Habermas 
er enkele. Hij legt eerst uit dat het verdrag van Lissabon, dat onlangs door 
de Ieren werd verworpen, de problemen niet echt kan oplossen. ‘Was der 
Reformvertrag (...) unberührt lässt, sind Mentalität und Beteiligung der 
Bevölkerungen.’ (p. 98) Het verdrag moet voor een andere manier van poli-
tiek bedrijven zorgen en moet helderheid scheppen over Europa’s toekomst. 
Het verdrag van Lissabon doet beide dingen niet. ‘Stattdessen besiegelt nun 
der abgespeckte Reformvertrag erst recht den elitären Charakter eines von 
den Bevölkerungen abgehobenen politischen Geschehens.’ (p. 99)
RR 3_BW_2.indd   107 13-12-2008   13:51:06
Dit artikel van BJu Tijdschrift n is gema kt voor Vrij  Universiteit 180209
R&R 2008 / 3     
308
Om burgers bij de Europese politiek te betrekken, is een Europese openbare 
ruimte nodig. Dat is volgens hem niet een openbaarheid boven de nationale 
openbaarheden.
‘Eine europäische Öffentlichkeit kann nur dadurch entstehen, dass 
sich die nationalen Öffentlichkeiten füreinander öffnen. Damit wird 
auch das Hindernis der Vielsprachigkeit gegenstandslos.’ (p. 107)
Europese regeringen zouden het moeten aandurven om de burgers een 
echte keuze te geven. Habermas doet een uitgewerkt voorstel. Er moet één 
Europa wijd referendum komen, waarin burgers de keus krijgen voorgelegd 
of ze voor of tegen verdergaande integratie zijn. Die integratie bestaat uit een 
direct gekozen president, één ‘Außenminister’ en een zo goed als gemeen-
schappelijk fiscaal en sociaal beleid. ‘Die Vorlage gälte als angenommen, 
wenn sie die “doppelte Mehrheit” der Staaten und der Stimmen der Bürger 
auf sich vereinigt.’ (p. 125) Bij uiteenlopende resultaten ontstaat een Europa 
van verschillende snelheden, met een kern en een periferie. ‘Ein angenom-
menes Referendum dürfte jedoch nur die Mittgliedstaaten binden, in denen 
sich jeweils eine Mehrheit der Bürger für die Reform entscheidet.’ (p. 125) De 
landen die ervoor kiezen om niet mee te doen met de ‘kern’ moet vervol-
gens wel later de mogelijkheid worden geboden zich alsnog bij de kern aan 
te sluiten. Habermas heeft goede hoop op een positieve uitkomst van ‘zijn’ 
referendum. Hij haalt cijfers aan die uitwijzen dat de meeste Europeanen 
positief staan tegenover meer Europese samenwerking. Het Franse ‘non’ en 
het Nederlandse ‘nee’ moeten we volgens hem niet al te serieus nemen:
‘die beiden Referenden waren (...) mit sachfremden innenpolitischen 
Auseinandersetzungen und Emotionen so belastet, dass sie die Mei-
nungen zu Europa nicht unverfälscht zum Ausdruck bringen konn-
ten.’ (p. 123)
Een eerlijk referendum lijkt pas mogelijk te zijn wanneer er een Europese 
openbare ruimte komt. Maar het probleem is dat die Europese publieke 
sfeer natuurlijk pas goed op gang komt als er een directe aanleiding voor is. 
Zou dat het referendum van Habermas kunnen zijn?
Habermas laat in zijn stukken over Europa zien hoe belangrijk een goed 
functionerende openbare sfeer eigenlijk is voor het reilen en zeilen van 
een democratisch bestuur. Zo beschouwd vormen Habermas’ stukken over 
Europa een sterk pleidooi voor zijn model van de deliberatieve democratie. 
Bij de lezer kan de vraag opkomen of Europa’s problemen vanuit het liberale 
of republikeinse model eigenlijk wel net zo mooi te analyseren zijn als van-
RR 3_BW_2.indd   108 13-12-2008   13:51:06
Dit artik l van BJu Tijdschriften is gemaakt voor Vrije Universiteit 180209
R&R 2008 / 3
309
uit het deliberatieve model. Maar de intellectueel Habermas laat die weten-
schappelijke vraag hier liggen.
Mijn conclusie is dat Ach, Europa echt iets toevoegt aan Habermas’ oeuvre. 
In zowel de laatste tekst als de stukken over Europa lukt het Habermas 
mijns inziens namelijk om zijn model van een deliberatieve democratie tot 
vlak boven de politieke werkelijkheid te laten afdalen. Dat is, gezien zijn 
toch abstracte hoofdwerken, een bijzonder prettige verrassing. Het maakt 
Ach, Europa tot een must voor onderzoekers in de deliberatief-democrati-
sche traditie, maar ook voor filosofen die vermoeden dat Habermas’ model 
onrealistische eisen aan de politieke praktijk stelt.
De titel van de bundel is overigens ontleend aan Hans Magnus Enzenber-
gers Ach Europa! uit 1987. ‘Zwanzig Jahre später ist es mit dem europapoliti-
schen Optimismus vorbei’, treurt Habermas (p. 2). Hopelijk leest de Europese 
elite deze bundel en kan het optimisme terugkeren.
Bertjan Wolthuis (Amsterdam)
RR 3_BW_2.indd   109 13-12-2008   13:51:06
Dit artikel v n BJu Tijdschriften is gem akt voor Vrije Univ rsiteit 180209


Jürgen Habermas, Ach, Europa, Frankfurt am Main: Suhrkamp 2008.

http://dare.ubvu.vu.nl/bitstream/handle/1871/47728/RenR%202008%20038%20003%20012.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Jürgen Habermas, Ach, Europa, Frankfurt am Main: Suhrkamp 2008.

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

DSpace at VU