Zwiep, A.W.

DSpace at VU

Een droomauto met een paar filosofen
en nieuwe kansen voor een oud boek
Over de grenzen van modern bijbellezen | heen1
 Arie Zwiep, Vrije Universiteit
I. Ter introductie
Sommige mensen vinden haar oerlelijk en saai. Voor anderen is zij het 
summum van schoonheid en gratie. Vanaf de introductie in de jaren 
vijftig van de vorige eeuw tot op de dag van vandaag lokt de Citroën DS 
(in de volksmond Snoek of Buikschuiver genoemd) extreme reacties op. 
Je bent er òf helemaal weg van, òf je moet er niets van hebben. Op in-
ternet zijn er tot op de dag van vandaag websites van lyrische fans maar 
er circuleert ook al enige tijd een weblog onder de naam “Waarom ik 
de DS haat”.
Eerst maar eens wat feiten op een rij. De techniek en de vormge-
ving van de DS waren hun tijd ver vooruit. De auto had—zo lees ik 
in het KNAC Autojaarboek van 1963—een “zelfdragende carrosserie 
met bodemliggers” (whatever that may be) en “vering vóór en achter 
onafhankelijk met hydro-pneumatische veer-elementen, onderling ver-
bonden” (toe maar!); hij had een “hydraulisch gecommandeerde vier-
versnellingsbak” en een “schakelarm op het dashboard”.2 En meer van 
zulke versluierende termen werden gebruikt, die de indruk wekten dat 
we hier met iets heel bijzonders te maken hadden. Iets wat je trouwens 
ook al gewoon kon zien (u merkt: ik ben een liefhebber), want naast 
alle technische vernuft was het toch vooral ook de vormgeving en wat-
ie uitstraalde die het ‘em deed. Niet voor niets kreeg-ie al snel de bij-
naam Snoek, zo flitsend en gracieus zag je hem over ‘s Heren wegen 
voorbij schieten... En, vergeet niet, het was vooral ook het prestigieuze 
vervoermiddel van de Franse president, een seculiere voorloper van de 
Pausmobiel dus. En dat gaf je er toch een heel bijzonder gevoel bij.
1 Lezing in het kader van een forum over “Modern geloven in God”, ter gelegenheid 
van het 25-jarig ambtsjubileum van ds. J.G. Offringa, gehouden op 2 april 2011 te Kes-
teren. Een verkorte versie van dit artikel is verschenen in Volzin 13 (2011) 14–17 (aldaar 
inclusief illustraties).
2 K.N.A.C. Autojaarboek 1963 (Amsterdam, Brussel: Elsevier, 1963) 42–43.
2 arie zwiep 
De DS is en blijft een fenomeen, ook een halve eeuw later nog. De 
echte die-hards verenigen zich in clubverband en komen ieder weekend 
bijeen om hun gezamenlijke passie te delen. Ze wisselen hun kennis en 
ervaring uit en trekken soms in lange colonnes door het land. Want de 
echte liefhebber laat zijn Snoek natuurlijk niet in de garage staan—hoe 
leuk en nodig het soms ook is om er urenlang aan te knutselen—maar 
trekt ermee opuit: rijden in een Snoek is een ervaring (événement).3
Natuurlijk kleven er ook nadelen aan de Snoek, dat mag ook best 
wel eens gezegd worden. Na een halve eeuw voortschrijdende techniek 
liggen de voorbeelden voor het oprapen. Wat toen het summum van 
techniek was, is inmiddels hopeloos verouderd (een auto zonder veilig-
heidsgordels, hoofdsteunen en airbags mag in onze tijd de fabriekshal 
niet eens uit!). Als je er iets mee hebt, en je hebt onderdelen nodig, dan 
heb je al snel een groot probleem. Verder was-ie (naar hedendaagse 
maatstaven) niet snel (het basismodel had een topsnelheid van 150 km 
per uur), niet zuinig en was-ie vooral ook heel erg milieuvervuilend. En 
eigenlijk was het toch ook een echte mannenauto. En of die pook aan 
het stuur nou zo’n goed idee was, valt te bezien.
II. De DS als hermeneutisch fenomeen
De Franse filosoof Roland Barthes (1915–1980) wijd de in de jaren vijftig 
al een kort artikel aan “La nouvelle Citroën”.4 Hij zag de lancering van 
de DS als een fenomeen dat meer om het lijf had dan alleen maar de 
introductie van alweer het zoveelste vervoermiddel op rij. Hij zag het 
in de meest letterlijke zin van het woord als een fenomeen, een verschij-
ning, die hij op één lijn stelde met de imposante gotische kathedralen 
van de Middeleeuwen. Dat begint al bij de naam DS: wie het in het 
Frans voluit schrijft, komt uit op Déesse, “godin”. En daarmee kreeg het 
fenomeen DS opeens een haast religieuze lading. In zijn artikel schuwt 
Barthes dan ook niet om de DS in specifiek-theologische en religieuze 
termen te beschrijven: de nieuwe Citroën “is zo uit de hemel komen 
3 De term événement is een sleutelbegrip in het denken van de Franse filosoof 
Jaques Derrida, zie o.m. J. Derrida, L’écriture et la différence (Collection “tel quel”; Paris: 
Seuil, 1967); John D. Caputo, The Prayers and Tears of Jacques Derrida. Religion without 
Religion (The Indiana Series in the Philosophy of Religion; Bloomington, Indianapolis: 
Indiana University Press, 1997).
4 Roland Barthes, “La nouvelle Citroën”, in: idem, Mythologies (Points 10; Paris: Édi-
tions du Seuil, 1957) 140-142.
 over de grenzen van modern bijbellezen | heen 3
vallen (tombe manifestement du ciel)”5 en hij “heeft alle trekken van 
een object uit een ander universum (a tous les charactères ... d’un de ces 
objets descendus d’un autre universe)”.6 Hij maakt zelfs een vergelijking 
tussen de perfecte vormgeving van de carrosserie en het ongedeelde 
gewaad van Christus aan het kruis.7
III. De DS als metafoor voor modern bijbellezen
Het fenomeen DS wil ik aangrijpen om de plaats van de bijbel in onze 
hedendaagse (moderne of postmoderne) context te bepalen. Net als 
de DS geldt van de bijbel dat je er van houdt of niet. Sommige men-
sen hebben niets met de bijbel; anderen zijn er in hun (gereformeerde) 
jeugd murw mee geslagen. De tand des tijds heeft het lezen van de bij-
bel er niet gemakkelijker op gemaakt. We zijn met z’n allen door de 
Verlichting heengegaan en we zijn daar niet in alle opzichten schadevrij 
uitgekomen: hier en daar zijn flinke krassen en deuken zichtbaar ge-
worden, die zich niet zo gemakkelijk laten herstellen of wegpoetsen. 
De techniek lijkt hopeloos verouderd en achterhaald. En net als de DS, 
is de bijbel toch ook wel een beetje een mannending. De voortschrij-
dende geschiedenis maakt af en toe pijnlijk duidelijk dat er een diepe 
kloof gaapt tussen de wereld van de bijbel en onze eigen tijd. Inderdaad, 
ook de bijbel gaat niet helemaal vrijuit qua milieuvriendelijkheid: denk 
maar aan de geweldsteksten, de vrouwonvriendelijke perspectieven en 
de hier en daar wel erg rigoureuze wetgeving (Deut. 21:18–21).
Dat alles laat onverlet dat er nog steeds mensen zijn die er wèl wat 
mee hebben. Ze verenigen zich in clubverband en komen ieder week-
end bijeen in kerken, leerhuizen en huisgroepen om hun gezamenlijke 
passie te delen. Ze wisselen hun kennis en ervaring uit en trekken soms 
in lange colonnes door het land (ik denk aan toogdagen, vredesdemon-
straties en carnavalsoptochten). Er zijn er die urenlang in hun garage 
slash studeerkamer doorbrengen en aan de tekst sleutelen—we geven 
daar tegenwoordig in het theologisch bedrijf de naam deconstructie 
aan—en dat is een buitengewoon nuttig tijdverdrijf om het apparaat, 
de tekst, van binnen en van buiten te leren kennen. Als je er op een be-
paald punt niet uitkomt, heb je al snel een specialist nodig die je uit de 
brand helpt. Het in rap tempo voortgaande secularisatieproces maakt 
5 Barthes, “La nouvelle Citroën” 140.
6 Barthes, “La nouvelle Citroën” 141.
7 Barthes, “La nouvelle Citroën” 141.
4 arie zwiep 
het steeds moeilijker om de juiste onderdelen op het spoor te komen 
of de juiste vaklui te vinden, maar gelukkig zijn ze er nog wel. En het 
doel van dat alles is natuurlijk om de bijbel opnieuw “aan de praat te 
krijgen”,8 over God, over de mens, over het leven.
Nu is de verleiding groot om de zaak op de spits te drijven en de 
metafoor door te trekken. Is de DS de beste auto die ooit gemaakt is? 
Het meest comfortabel? Esthetisch onovertroffen? Dat kan zelfs de al-
lergrootste liefhebber in onze tijd niet met droge ogen beweren (hoewel 
per saldo geen van de opvolgers van de DS haar in elegantie en magie 
overtroffen heeft!). Maar waarin zit ‘em dan die magie en die wonder-
lijke aantrekkingskracht? En, op dat spoor verder, waarin zit eigenlijk 
de magie van de bijbel? Is het niet veelzeggend dat de bijbel na tweedui-
zend jaar en nog wat eeuwen nog steeds gelezen en bestudeerd wordt? 
Dat er, met alles wat er in de geschiedenis met de bijbel in de hand is 
misgegaan, nog steeds lezers zijn die ervoor gáán en de bijbel steeds 
weer opnieuw een plaats willen geven in hun dagelijks leven en op de 
kruispunten in het leven? Ik vind dat een intrigerend en veelzeggend 
fenomeen.
IV. Over de grenzen van modern bijbellezen
Modern bijbellezen is bijbellezen dat de resultaten van de Verlichting 
en van de kritische bijbelwetenschap ten volle serieus wil nemen. De 
Verlichting is een historisch point-of-no-return.9 We zijn sindsdien al-
lerlei lastige vragen aan de tekst gaan stellen die ons ook niet meer los-
laten en die ook een flinke kaalslag hebben veroorzaakt: vragen over 
hoe het universum in elkaar steekt, hoe de aarde is ontstaan, hoe de 
bijbel zelf tot stand is gekomen, vragen over de historische Jezus, de do-
minante rol van Paulus in het Nieuwe Testament, de manier waarop in 
de bijbel over gezag en rolpatronen en seksuele identiteit wordt gedacht, 
noem allemaal maar op. Wie vandaag de dag op zoek naar waarheid is, 
komt niet automatisch meer uit bij de bijbel. Je zou soms zelfs denken: 
integendeel!
Misschien komt dat omdat we in de greep zijn geraakt van een be-
8 Een variatie op het “zur Sprache kommen” van de indertijd populaire beweging 
van de zgn. Nieuwe Hermeneutiek van Ernst Fuchs en Gerhard Ebeling.
9 Zie daarover Arie W. Zwiep, Tussen tekst en lezer. Een historische inleiding in de 
bij belse hermeneutiek 1: De vroege kerk–Schleiermacher (Amsterdam: VU University 
Press, 2009, 22010) 334–397.
 over de grenzen van modern bijbellezen | heen 5
paalde blikvernauwing.10 Dat is precies het punt waar de Duitse filosoof 
Hans-Georg Gadamer (1900–2002) ons verder kan helpen: zijn hele 
filosofie is een pleidooi voor blikverruiming. In zijn boek Wahrheit 
und Methode gaat hij uitvoerig in op het “esthetisch bewustzijn”, d.w.z. 
het vermogen om kritisch te oordelen over kunst en schoonheid. Wat 
maakt dat iemand een schilderij of een beeldhouwwerk mooi of lelijk 
vindt? Of de DS zo’n prachtige verschijning vindt? Is zo’n oordeel zui-
ver en alleen gebaseerd op persoonlijke voorkeur of smaak? Of zijn er 
criteria die het individuele oordeel overstijgen? Kan er gesproken wor-
den van waarheid in een kunstwerk of is waarheidsvinding alleen maar 
voorbehouden aan de exacte wetenschappen? Vandaaruit gaat Gada-
mer op zoek naar het waarheidsbeginsel in de kunst, in het bijzonder 
de beeldende kunst, maar ook muziek, toneel, spel en het festival passe-
ren de revue.11 De ervaring van kunst is volgens hem exemplarisch voor 
de vraag naar het verstaan in het algemeen: wat van de kunsten gezegd 
kan worden, geldt mutatis mutandis ook voor filosofie, geschiedenis en 
literatuur, en daarmee ook voor het interpreteren van de bijbel.
Het lezen van de bijbel is goed te vergelijken met het interpreteren 
van een kunstwerk. Wie naar een schilderij kijkt, ondergaat de wer-
king ervan, en wel direct en onbemiddeld. Kennis van de historische 
omstandigheden waarin het schilderij ooit tot stand is gekomen—de 
biografie van de kunstenaar, de tijd waarin hij leefde, zijn politieke en 
levensbeschouwelijke voorkeuren, zijn opvattingen over kunst en de 
bedoelingen die hij met dit specifieke schilderij had—dat alles is welis-
waar relevant om de oorsprong ervan te begrijpen, maar zegt nog niets 
over de essentie van het kunstwerk en wat er gebeurt op het moment 
dat iemand er nu (in het heden) in het museum naar kijkt. De impact 
die het kunstwerk op de toeschouwer heeft—dat wat er gebeurt tussen 
het kunstwerk en de toeschouwer—is wat Gadamer “hermeneutische 
ervaring” noemt. In de hermeneutische ervaring dringt zich waarheid 
in zekere zin aan de lezer of toeschouwer op als iets dat “voor-gegeven” 
is: de toeschouwer is een ontvanger en niet een doener. Bij de grote 
filosofische denkers, in de kunst, de literatuur en in religie is dan ook 
sprake van een ervaring van waarheid “die op geen enkele andere ma-
nier te bereiken is”.12 Het gaat dan niet om waarheid die bewezen kan 
10 Vgl. Ludwig Wittgenstein, Philosophische Untersuchungen (Oxford: Basil Black-
well, 1953) § 115: “ein Bild hielt uns gefangen”; vert. Filosofische onderzoekingen (met een 
inleiding van R.F. Beerling, vertaling en bibliografie van H.W. Bakx; Meppel: Boom, 
1976) § 115 (zijn cursivering).
11  Hans-Georg Gadamer, Wahrheit und Methode. Grundzüge einer philosophischen 
Herme neutik (GW 1; Tübingen: Mohr Siebeck, 1960, 61990) en idem, Hermeneutik II 
(GW 2).
12 Gadamer, Wahrheit und Methode 2.
6 arie zwiep 
worden (dat is het waarheidsbeginsel van de natuurwetenschappen en 
van de Verlichtingsdenkers), maar om waarheid die zich aandient. Wie 
wordt geraakt door het kijken naar een schilderij, het luisteren naar 
een muziekstuk of het lezen van een tekst, ervaart iets van waarheid en 
wordt—al is het maar voor even—een ander mens, krijgt een andere 
kijk op de wereld om zich heen omdat zijn of haar horizon verbreed is.
V. Over de grenzen van modern bijbellezen heen
Typerend voor modern bijbellezen is “grip” willen krijgen op de mate-
rie, de teksten klip en klaar historisch-kritisch exegetiseren, ontdaan 
van alles wat niet binnen het eigen wereldbeeld of voorstellingsvermo-
gen past. Die manier van bijbellezen is stevig op z’n retour, loopt in 
ieder geval steeds vaker tegen grenzen aan. Want wanneer we van de 
bijbel alleen maar overhouden wat binnen ons eigen straatje past, kan 
de bijbel geen kritisch tegengeluid laten horen, kunnen we er ons ook 
niet van distantiëren wanneer dat nodig is, worden we er ook niet meer 
onrustig van, en kunnen de woorden van de Schrift ons niet meer aan- 
en vooral ook niet meer tegenspreken. En dan is bijbellezen alleen maar 
een kwestie van bevestigen van het eigen gelijk. En als er iets de dood in 
de pot is, dan is dat het wel.
De Franse filosoof Paul Ricoeur (1913–2005) heeft een pleidooi ge-
voerd voor wat hij noemt “postkritische naïviteit”.13 Naïef bijbellezen, 
d.w.z. gewoon lezen wat er staat zonder enige verdere kritische door-
denking van het leesproces, dat gaat in onze tijd niet meer. Wij hebben 
de bijbel kritisch leren lezen, met een zekere huiver voor al te grote 
waarheidsclaims. En we zijn alert geworden op allerlei verborgen ideo-
logische factoren die roet in het eten gooien. Maar alleen maar kritisch 
en ont-ideologiserend lezen, dat helpt uiteindelijk niet verder, als we 
niet ook kritisch naar onszelf kijken en openstaan voor “waarheid die 
zich aandient”.14 Vandaar Ricoeurs pleidooi voor postkritische naïviteit, 
d.w.z. de teksten lezen alsof je ze voor de eerste keer leest, maar wel 
nadat je dwars door de kaalslag van de kritiek bent heengegaan en toch 
de moed niet opgegeven hebt. “Aan gene zijde van de woestijn van de 
13 Zie o.m. Paul Ricoeur, De l’interprétation. Essai sur Freud (Points 298; Paris: Seuil, 
1965); idem, Le conflit des interprétations. Essais d’herméneutique (Paris: Seuil, 1969); 
idem, Soi-même comme un autre (Points 330; Paris: Seuil, 1990). Zie ook M.I. Wallace, 
The Second Naiveté. Barth, Ricoeur, and the New Yale Theology (SHBH 6; Macon, GA: 
Mercer University, 1990).
14 Dat is ook Gadamers repliek op de kritiek die hij kreeg van de zijde van Jürgen 
Habermas c.s.
 over de grenzen van modern bijbellezen | heen 7
kritiek”, schreef Ricoeur, “willen we opnieuw aangesproken worden”.15 
Dat vraagt wel een wat langere adem, maar loont de moeite. Openstaan 
voor “waarheid die zich aandient” brengt ons terug bij fundamentele 
noties binnen de christelijke traditie van geloof, vertrouwen, genade, 
ontvankelijkheid, gemeenschap, enz., allemaal deugden die niet zo 
goed pasten bij de zelfverzekerde en autonome mens van de Verlichting, 
die absolute zekerheid wilde voordat hij of zij zich aan de zaak gewon-
nen gaf. Maar de postmoderne mens heeft niet alleen afgerekend met 
absolute waarheidsclaims, maar heeft ook—mede dankzij het werk van 
Friedrich Nietzsche en Sigmund Freud—het geloof in zichzelf verlo-
ren: het autonome ik blijkt helemaal niet te bestaan. Misschien ligt juist 
daar wel een aanknopingspunt om de bijbel opnieuw “aan de praat te 
krijgen”. Uitdaging voor de komende tijd is dus te zoeken naar nieuwe 
vormen van bijbellezen die uitdrukkelijk aansluiten bij de (post)mo-
derne mens en hem of haar daadwerkelijk houvast kunnen bieden in 
het weerbarstige leven van alledag. Dat vraagt om de nodige creativiteit 
en flexibiliteit, maar in de christelijke traditie heeft het daar nooit aan 
ontbroken.
Voor de insiders nog even terug naar de DS. Wat is nu precies de 
fascinatie? Zit het ‘em dan misschien toch in die hydro-pneumatische 
techniek? Hydro-pneumatisch is een begrip dat de doorgewinterde 
theoloog en de gemeentepredikant moet aanspreken, want hydros bete-
kent “water”, en pneuma “geest”, en dat zijn bekende termen. Ligt daar 
misschien dan toch een aanknopingspunt voor een pneuma-theologie? 
Of ontspoort de metafoor op het eind dan misschien toch nog?16
(ik denk eerlijk gezegd van wel, maar vind de gedachte te mooi om 
‘em te laten liggen)
15 Paul Ricoeur, Philosophie de la volonté 2. Finitude et culpabilité (Préface J. Greisch; 
Points 623; Paris: Points, [1960] 2009) 568: “Par-delà le désert de la critique, nous vou-
lons à nouveau être interpellés”.
16 Voor postmoderne(re) vormen van theologie en bijbellezen, zie ook: George Ai-
chele et al., The Postmodern Bible (The Bible and Culture Collective; New Haven and 
London; Yale University, 1995); James K.A. Smith, Who’s Afraid of Postmodernism? Tak-
ing Derrida, Lyotard, and Foucault to Church (The Church and Postmodern Culture; 
Grand Rapids: Baker Academic, 2006); Merold Westphal, Whose Community? Which 
Interpretation? Philosophical Hermeneutics for the Church (The Church and Postmod-
ern Culture; Grand Rapids: Baker Academic, 2009).


Een droomauto met een paar filosofen en nieuwe kansen voor een oud boek: over de grenzen van modern bijbellezen / heen

http://dare.ubvu.vu.nl/bitstream/handle/1871/35571/Zwiep%20-%20Over%20de%20grenzen%20van%20modern%20bijbellezen%20heen.pdf?sequence=2&isAllowed=y

Een droomauto met een paar filosofen en nieuwe kansen voor een oud boek: over de grenzen van modern bijbellezen / heen

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

DSpace at VU