In het voormalige doorvoerkamp Westerbork graven archeologen sindsdeze week naar sporen van het dagelijks leven. ‘De vraag dient zich aanvan wie Westerbork eigenlijk is.’ Door Ana van Es en Maarten Keulemans

Es, A. van

Keulemans, M.

Laarse, R. van der

DSpace at VU

Een beertje kan
al topvondst zijn
In het voormalige doorvoerkamp Westerbork graven archeologen sinds
deze week naar sporen van het dagelijks leven. ‘De vraag dient zich aan
van wie Westerbork eigenlijk is.’ Door Ana van Es en Maarten Keulemans
D
aar, bij het terras waar kamp-
commandant Albert Gemme-
ker in de Tweede Wereldoor-
log vrij uitzicht had over de
tuin – aangelegd door zijn
Joodse gevangenen – en de spoorlijn en-
kele meters verderop, doet het team ar-
cheologen een vondst: drie kogels en
een Duitse patroonhuls.
‘Die kogels verbazen ons’, zegt Ivar
Schute, projectleider van het archeolo-
gischonderzoekdat dezeweek van start
ging in voormalig kamp Westerbork.
Gemmeker behandelde zijn gevange-
nen namelijk uiterst correct, voor hij ze
op transport stuurde. ‘Hijwas er deman
niet naar omvanuit de bloemperkjes op
ze te gaan schieten.’
De archeologen kammen de grond
rond de voormalige woning van de
kampcommandantnauwgezetuit, even-
als de vervallen bosvilla zelf. Het lijkt
vreemd om opgravingen te doen naar
een geschiedenis die, hoe gruwelijk ook,
zo recent is dat overlevenden zelf hun
verhaal kunnen vertellen. Maar het is nu
of nooit, volgensdedirectievanHerinne-
ringscentrumKampWesterbork.
De houten commandantswoning, het
enige kampgebouw dat in de jaren ze-
ventig aan de slopershamer ontsnapte,
dreigt alsnog in te storten. Het Rijk stelt
1,6 miljoen euro beschikbaar voor een
drastische reddingsoperatie: het huis
wordt geconserveerd onder een stolp
van plexiglas, veiliggesteld voor de toe-
komst, maar beperkt toegankelijk voor
bezoekers en wetenschappers.
Voorwerpen die het verhaal tastbaar
maken van de 102 duizend Nederlandse
Joden die vanuit dit kampde dood tege-
moet reisden, daar zoekt Schute naar.
Ooggetuigen herinneren zich niet alles,
zegt hij. ‘Op hun netvlies gebrand is die
ene barak waar ze zelf zaten. Wat er in
de rest van het kamp gebeurde, kregen
ze niet allemaalmee.’
Archeologie van de Tweede Wereld-
oorlog wint terrein. In Nederland deed
Schute mee aan opgravingen bij kamp
Amersfoort en op de Grebbeberg. ‘Dan
sta je in een loopgraaf waar honderden
Nederlandse soldaten stierven, en wat
vind je daar? Een tandenborstel. Met
schoongepoetste tanden wachtten ze
de vijand op.’
‘Holocaust archaeology’, noemthoog-
leraar erfgoed van de oorlog Rob van
der Laarse van de VU Amsterdam de
nieuwe bezigheid. Een subdiscipline
die in het buitenland al eerder op gang
kwam, alwasde redendaaroverwegend
negatief: aan holocaustontkenners be-
wijzen dat de nachtmerrie écht heeft
plaatsgevonden. ‘Hier speelt dat min-
der. Dat is een relatieve luxe, die een an-
der soort, minder ideologisch beladen
onderzoek oplevert. Het gaat ons niet
zozeer om: hoeveel mensen zijn er hier
gestorven? Je kunt het bij ons meer ver-
gelijken met archiefonderzoek, naar
het kampleven vande slachtoffers en de
bewakers.’
In Westerbork richt men zich ook op
de voormalige vuilstort van het kamp,
diep het bos in. Ook hier dringt de tijd:
sinds anderhalf jaar zijn op deze afgele-
gen plek schatgravers actief. Waar zij il-
legaal het verleden opgroeven, liggen
halfvergane schoenen, een porseleinen
kopjemet roze roosjes en veel glaswerk,
alsof de inventaris van een keuken of
hospitaal ooit is gedumpt.
‘Dit lijkt me van na de oorlog, toen
hier Molukkers werden opgevangen’,
zegt Guido Abuys, conservator van het
Herinneringscentrum. Eenbruinplastic
haarspeldje klemt hij tussen duim en
wijsvinger. Plastic is zo modern dat ar-
cheologen er geen classificatiecode voor
kennen, weet Schute. ‘Voor dit soort on-
derzoekwillenwe dat veranderen.’
Onderzoek naar intacte gebouwen is
nieuw aan oorlogsarcheologie. In de
voormalige woning van de kampcom-
mandant speurt ‘bouwbiograaf’ Jobbe
Archeologisch onderzoek
rond en in de voormalige
woning van kampcom-
mandant Albert Gemme-
ker in Westerbork. Links:
resten van een postzen-
ding aan kolonel Hein van
der Speck Obreen, die na
de oorlog het huis betrok.
Onder: schoenen op zol-
der. Foto Harry Cock / de
Volkskrant
Met schone
tanden wachtten
ze de vijand op
Wijnen naar gebruikssporen die terug-
voeren op de aanwezigheid van Gem-
meker.Hijwijst opeenDuits kruis dat in
een trapleuning is gekrast, en de teke-
ningen van tuingereedschap in de
schuur. ‘Die heeft zijn Joodse tuinman
waarschijnlijk aangebracht.’
Een archeoloog kijkt toch anders naar
zo’n gebouw, zegt Van der Laarse. ‘Een
archeoloog kijkt niet zozeer naar het
object, maar naar de biografie van de
bewoners. Zo ontstaat een culturele bio-
grafie.’ Daaraan is behoefte, zegt Van
der Laar, omhet verhaal vanWesterbork
compleet te krijgen. ‘We kijken niet al-
leen naar de slachtoffers,maar ook naar
de daders. Wat voor soort leven hadden
die?’
Van na-oorlogs drama getuigen de af-
geknipte vrouwenpanty’s die in de com-
mandantswoning zijn gebruikt als re-
paratiemateriaal. In 1949 werd het huis
betrokken door kolonel Hein van der
Speck Obreen. Zijn jongste dochter
bleef hier decennialang wonen in vol-
strekt isolement. Het huis kwam pas
vier jaar geleden leeg te staan, nadat de
inmiddels bejaarde dame ’s nachts over
het kampterrein was gaan spoken.
Meubels die mogelijk nog van Gem-
meker zijn geweest, gingen verloren bij
de ontruiming van de woning. De ar-
cheologenmoeten het nudoenmet stil-
le getuigen, zoals de drie kogels en de
patroonhuls uit de tuin. Misschien, filo-
sofeert Schute, is de huls toch niet van
Duitse makelij en gaat het om Neder-
landse kogels van na de TweedeWereld-
oorlog, toen kamp Westerbork korte
tijd in gebruik was als militair trai-
ningskamp.
Van der Laarse verwacht dat er nog
veel meer boven de grond zal komen.
Een grote verantwoordelijkheid, vindt
hij. ‘Stel, je vindt een poppetje of een
beertje. Dan heb je iets dat voor een na-
bestaande ongekend belangrijk kan
zijn. Een laatste spoor.’
Daarbij zal de vraag opspelen van wie
Westerbork eigenlijk is, legt hij uit. ‘De
IndischeNederlanders die hier zatenbe-
schouwen het ook als hun plek. En de
Zuid-Molukkers die hier woonden, zijn
tegen hun zin weggegaan. Alle groepen
hebbenerophuneigenmanier iets aan.’
‘Het is een opdracht om dit te doen’,
vindt de hoogleraar. ‘Dus als je vraagt:
wat hebbenwe eraan? Dan is er niet één
antwoord. Er zijn vele wij’en.’


Een beertje kan al topvondst zijn

In het voormalige doorvoerkamp Westerbork graven archeologen sinds deze week naar sporen van het dagelijks leven. ‘De vraag dient zich aan van wie Westerbork eigenlijk is.’ Door Ana van Es en Maarten Keulemans

van der Laarse, R.

NARCIS 

VU Research Portal

VU Research PortalEen beertje kan al topvondst zijnvan der Laarse, R.; Keulemans, M.; Es, A. vanpublished inDe Volkskrant2011document versionPublisher's PDF, also known as Version of recordLink to publication in VU Research Portalcitation for published version (APA)van der Laarse, R., Keulemans, M., & Es, A. V. (2011). Een beertje kan al topvondst zijn. De Volkskrant, 2011.http://www.kampwesterbork.nl/fileadmin/user_upload/pdf/Volkskrant_10dec2011_01.pdfGeneral rightsCopyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright ownersand it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.            • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research.            • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain            • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal ?Take down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.E-mail address:vuresearchportal.ub@vu.nlDownload date: 13. Dec. 2021Een beertje kanal topvondst zijnIn het voormalige doorvoerkamp Westerbork graven archeologen sindsdeze week naar sporen van het dagelijks leven. ‘De vraag dient zich aanvan wie Westerbork eigenlijk is.’ Door Ana van Es en Maarten KeulemansDaar, bij het terras waar kamp-commandant Albert Gemme-ker in de Tweede Wereldoor-log vrij uitzicht had over detuin – aangelegd door zijnJoodse gevangenen – en de spoorlijn en-kele meters verderop, doet het team ar-cheologen een vondst: drie kogels eneen Duitse patroonhuls.‘Die kogels verbazen ons’, zegt IvarSchute, projectleider van het archeolo-gischonderzoekdat dezeweek van startging in voormalig kamp Westerbork.Gemmeker behandelde zijn gevange-nen namelijk uiterst correct, voor hij zeop transport stuurde. ‘Hijwas er demanniet naar omvanuit de bloemperkjes opze te gaan schieten.’De archeologen kammen de grondrond de voormalige woning van dekampcommandantnauwgezetuit, even-als de vervallen bosvilla zelf. Het lijktvreemd om opgravingen te doen naareen geschiedenis die, hoe gruwelijk ook,zo recent is dat overlevenden zelf hunverhaal kunnen vertellen. Maar het is nuof nooit, volgensdedirectievanHerinne-ringscentrumKampWesterbork.De houten commandantswoning, hetenige kampgebouw dat in de jaren ze-ventig aan de slopershamer ontsnapte,dreigt alsnog in te storten. Het Rijk stelt1,6 miljoen euro beschikbaar voor eendrastische reddingsoperatie: het huiswordt geconserveerd onder een stolpvan plexiglas, veiliggesteld voor de toe-komst, maar beperkt toegankelijk voorbezoekers en wetenschappers.Voorwerpen die het verhaal tastbaarmaken van de 102 duizend NederlandseJoden die vanuit dit kampde dood tege-moet reisden, daar zoekt Schute naar.Ooggetuigen herinneren zich niet alles,zegt hij. ‘Op hun netvlies gebrand is dieene barak waar ze zelf zaten. Wat er inde rest van het kamp gebeurde, kregenze niet allemaalmee.’Archeologie van de Tweede Wereld-oorlog wint terrein. In Nederland deedSchute mee aan opgravingen bij kampAmersfoort en op de Grebbeberg. ‘Dansta je in een loopgraaf waar honderdenNederlandse soldaten stierven, en watvind je daar? Een tandenborstel. Metschoongepoetste tanden wachtten zede vijand op.’‘Holocaust archaeology’, noemthoog-leraar erfgoed van de oorlog Rob vander Laarse van de VU Amsterdam denieuwe bezigheid. Een subdisciplinedie in het buitenland al eerder op gangkwam, alwasde redendaaroverwegendnegatief: aan holocaustontkenners be-wijzen dat de nachtmerrie écht heeftplaatsgevonden. ‘Hier speelt dat min-der. Dat is een relatieve luxe, die een an-der soort, minder ideologisch beladenonderzoek oplevert. Het gaat ons nietzozeer om: hoeveel mensen zijn er hiergestorven? Je kunt het bij ons meer ver-gelijken met archiefonderzoek, naarhet kampleven vande slachtoffers en debewakers.’In Westerbork richt men zich ook opde voormalige vuilstort van het kamp,diep het bos in. Ook hier dringt de tijd:sinds anderhalf jaar zijn op deze afgele-gen plek schatgravers actief. Waar zij il-legaal het verleden opgroeven, liggenhalfvergane schoenen, een porseleinenkopjemet roze roosjes en veel glaswerk,alsof de inventaris van een keuken ofhospitaal ooit is gedumpt.‘Dit lijkt me van na de oorlog, toenhier Molukkers werden opgevangen’,zegt Guido Abuys, conservator van hetHerinneringscentrum. Eenbruinplastichaarspeldje klemt hij tussen duim enwijsvinger. Plastic is zo modern dat ar-cheologen er geen classificatiecode voorkennen, weet Schute. ‘Voor dit soort on-derzoekwillenwe dat veranderen.’Onderzoek naar intacte gebouwen isnieuw aan oorlogsarcheologie. In devoormalige woning van de kampcom-mandant speurt ‘bouwbiograaf’ JobbeArcheologisch onderzoekrond en in de voormaligewoning van kampcom-mandant Albert Gemme-ker in Westerbork. Links:resten van een postzen-ding aan kolonel Hein vander Speck Obreen, die nade oorlog het huis betrok.Onder: schoenen op zol-der. Foto Harry Cock / deVolkskrantMet schonetanden wachttenze de vijand opWijnen naar gebruikssporen die terug-voeren op de aanwezigheid van Gem-meker.Hijwijst opeenDuits kruis dat ineen trapleuning is gekrast, en de teke-ningen van tuingereedschap in deschuur. ‘Die heeft zijn Joodse tuinmanwaarschijnlijk aangebracht.’Een archeoloog kijkt toch anders naarzo’n gebouw, zegt Van der Laarse. ‘Eenarcheoloog kijkt niet zozeer naar hetobject, maar naar de biografie van debewoners. Zo ontstaat een culturele bio-grafie.’ Daaraan is behoefte, zegt Vander Laar, omhet verhaal vanWesterborkcompleet te krijgen. ‘We kijken niet al-leen naar de slachtoffers,maar ook naarde daders. Wat voor soort leven haddendie?’Van na-oorlogs drama getuigen de af-geknipte vrouwenpanty’s die in de com-mandantswoning zijn gebruikt als re-paratiemateriaal. In 1949 werd het huisbetrokken door kolonel Hein van derSpeck Obreen. Zijn jongste dochterbleef hier decennialang wonen in vol-strekt isolement. Het huis kwam pasvier jaar geleden leeg te staan, nadat deinmiddels bejaarde dame ’s nachts overhet kampterrein was gaan spoken.Meubels die mogelijk nog van Gem-meker zijn geweest, gingen verloren bijde ontruiming van de woning. De ar-cheologenmoeten het nudoenmet stil-le getuigen, zoals de drie kogels en depatroonhuls uit de tuin. Misschien, filo-sofeert Schute, is de huls toch niet vanDuitse makelij en gaat het om Neder-landse kogels van na de TweedeWereld-oorlog, toen kamp Westerbork kortetijd in gebruik was als militair trai-ningskamp.Van der Laarse verwacht dat er nogveel meer boven de grond zal komen.Een grote verantwoordelijkheid, vindthij. ‘Stel, je vindt een poppetje of eenbeertje. Dan heb je iets dat voor een na-bestaande ongekend belangrijk kanzijn. Een laatste spoor.’Daarbij zal de vraag opspelen van wieWesterbork eigenlijk is, legt hij uit. ‘DeIndischeNederlanders die hier zatenbe-schouwen het ook als hun plek. En deZuid-Molukkers die hier woonden, zijntegen hun zin weggegaan. Alle groepenhebbenerophuneigenmanier iets aan.’‘Het is een opdracht om dit te doen’,vindt de hoogleraar. ‘Dus als je vraagt:wat hebbenwe eraan? Dan is er niet éénantwoord. Er zijn vele wij’en.’

Dutch

https://research.vu.nl/files/3092669/Es en Keulemans, Intrv Beertje topvondst zijn Volkskrant 10dec2011 01.pdf

Een beertje kan al topvondst zijn

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

DSpace at VU

NARCIS

VU Research Portal