In de Amerikaanse staten New York en New Jersey werd tot in de twintigste eeuw nog een variëteit van het Nederlands gesproken door nazaten van de eerste Nederlandse kolonisten in Noord-Amerika. Dit artikel geeft een beknopt overzicht van het onderzoek naar het zogenoemde 'Leeg Duits' (Laag Duits, Low Dutch) dat in de loop van de twintigste eeuw heeft plaatsgevonden en geeft desiderata aan voor het verdere onderzoek

Noordegraaf, Jan

NARCIS 

Leeg Duits of Low Dutch? Nederlands wat verdween

VU Research Portal

VU Research PortalLeeg Duits of Low Dutch? Nederlands wat verdweenNoordegraaf, Janpublished inNederlands van nu2011document versionPublisher's PDF, also known as Version of recordLink to publication in VU Research Portalcitation for published version (APA)Noordegraaf, J. (2011). Leeg Duits of Low Dutch? Nederlands wat verdween. Nederlands van nu, 115(2), 32-33.General rightsCopyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright ownersand it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.            • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research.            • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain            • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal ?Take down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.E-mail address:vuresearchportal.ub@vu.nlDownload date: 27. May. 20211Nederlands van Nu 115 (2011):2, 32-33. ISSN 0771-5080Leeg Duits of Low Dutch? Nederlands wat verdweenJan Noordegraaf Vrije Universiteit Amsterdam ‘Dis de lange dai en me leven’, zegt een ongeruste Angelica Schuyler, als ze in spanning ophaar dochter Elsie wacht. Het is najaar 1778 en de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog iseen paar jaar aan de gang. ‘The Bloody Brant’, een berucht indianenhoofdman en bondgenootvan de Engelsen, trekt met zijn krijgers op naar de streek waar de Schuylers en hun burenwonen, de Kaatskill Vlatts, een gebied ten noordwesten van New York City en tenzuidwesten van Albany. De geciteerde passage komt uit The Dutch Dominie of the Catskills(1861) van de Schots-Amerikaanse predikant David Murdoch (1823-1899). In dezeomvangrijke historische roman spreekt de slimme en vrome Elsie Schuyler steeds ‘thevernacular Low Dutch of the region where she lived’. In het boek staan nog meer voorbeeldenvan dat ‘Low Dutch’: goede vrowe, verborgenheid, teeken vuur, lamishie, suukerkuppe,tooverd, mene kinderken, en veel citaten uit de Statenbijbel. Feit of fictie?Dit aspect van Murdochs roman berust beslist niet op fantasie. Meer dan honderd jaar nadatde Engelsen de macht in de kolonie Nieuw-Nederland (Nova Belgica) hadden overgenomen(1664), werd in een aantal streken nog steeds een variëteit van het Nederlands gesproken enwerd in veel Nederduitsch Gereformeerde kerken in Amerika nog altijd uit de Statenvertalinggepreekt. Omstreeks 1768 is voorgesteld om voor de predikantenopleiding aan eenAmerikaanse universiteit naast de hoogleraren in de godgeleerdheid ook een ‘lector in deNederlandse taal’ aan te stellen, maar zover is het nooit gekomen. Over de onbegrijpelijkheidvan het zogeheten ‘Bible Dutch’ doen talloze anekdotes de ronde, want de afstand ervan tothet door de gewone mensen gesproken ‘Low Dutch’ was in de loop van de jaren aanzienlijkgeworden. Het gebruik van het officiële ‘Nederduitsch’ als kerktaal liep in de laatste decenniavan de achttiende eeuw grotendeels ten einde, vooral door de toenemende invloed van hetEngels. Zo werd de predikant Eilardus Westerlo (1738-1790) ‘the last of the Dutch-speakingdominies’ in Albany, een plaats die in de Nederlandse tijd nog Beverwijck heette. Toen Murdochs roman verscheen, in 1861, groeiden er nog kinderen op die het ‘vernacularLow Dutch’ leerden spreken. Dat is dan wel de laatste generatie geweest die het ‘Leeg Duits’(‘Laag Duits’ of ‘Laeg Duits’) van huis uit heeft meegekregen. De in 1860 in New Jerseygeboren James Storms bijvoorbeeld – hij overleed in 1949 – liet een woordenlijst na van hetzogeheten ‘Jersey Dutch’. Storms beschouwde zich als de ‘last surviving person in mysection’ die zo’n lijst kon samenstellen. In de negentiende eeuw was het Leeg Duits in desteden al goeddeels verdwenen. Het Nederlands van de negentiende-eeuwse ‘Tweede Immigratie’ laat ik buitenbeschouwing. Het gaat me om de taal die aan de Amerikaanse oostkust gesproken werd doorde nazaten van de zeventiende-eeuwse kolonisten.  2‘önze tâl äs lêx däuts’ Honderd jaar terug was het nog mogelijk om het Nederlands te horen spreken dat ‘een kleinaantal afstammelingen der zeventiende-eeuwse kolonisten nog heden ten dage aan derechteroever van de Hudson als hun moedertaal gebruiken’, zoals een Leidse taalkundige hetin 1913 formuleerde. Ook in de Mohawk Valley, upstate New York, werd toen nog het ‘oudeAmerikaansch-Nederlandsch’ (Jac. van Ginneken) gesproken, het zogeheten Mohawk Dutch.Ik breng deze twee nazaten van het Nederlands hier samen onder de noemer ‘Leeg Duits’.  John Dyneley Prince in 1902 With permission of the University Archives, Columbia University in the city of New York [33] De term ‘Leegh Duytsch’ duikt voor het eerst op in Vlaanderen, waar hij in 1658 wordtgemunt om de gewestelijke spreektaal te onderscheiden van het deftiger ‘Nederduitsch’. Ofde term in de zeventiende eeuw met de kolonisten is meegekomen, is nog niet duidelijk. In deUSA vinden we de term ‘lêx däuts’ pas in 1910 schriftelijk vastgelegd in een interview doorJohn Prince (1868-1945) met een bejaarde vrouw uit New Jersey. Van het Leeg Duits wetenwe nog te weinig af. Het lijkt gebaseerd te zijn op het Hollands van de zeventiende-eeuwsekolonisten, dat zich drie eeuwen lang zelfstandig verder ontwikkeld heeft. Van talige oftaalkundige beïnvloeding vanuit het moederland is niet of nauwelijks sprake geweest. 3Het eerste en enige taalboek dat speciaal voor Nederlands sprekende inwoners vanAmerika is geschreven, verscheen in 1730 in ‘Nieuw-Jork’: De Engelsche en NederduytscheSchool-Meester, of zoals de Engelse titel luidt, The English and Low-Dutch Schoolmaster. Deschrijver van dit tweetalige werk was de schoolmeester Francis Harrison (1693/4 - na 1735)uit Somerset-County, New Jersey. Het titelblad vermeldt dat met dit boek ‘the English mayalso learn to Spell, Read, and Understand and Write Low-Dutch’. Jammer genoeg is dit werklouter een compilatie van taalkundig werk uit de zeventiende eeuw. Het bevat zeventiende-eeuwse schrijftaal uit de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en vertelt ons nietsover de taal in het vroegere Nieuw-Nederland. 4Leeg Duits nader bezien In 1973 verdedigde Charles Gehring (*1939) zijn proefschrift over The Dutch language incolonial New York. Daarin worden een aantal in het ‘New York Dutch’ geschrevendocumenten uit de zeventiende en achttiende eeuw geanalyseerd. Gehring bespreektfonologische, morfologische en syntactische aspecten van deze taalvariëteit en besteedt ookde nodige aandacht aan de leenwoorden. Het corpus van Gehring is naar huidige maatstavenbescheiden; een groter corpus, onder meer met achttiende-eeuws materiaal uit New Paltz, zalbinnenkort digitaal beschikbaar komen. Ook andere Leeg Duitse documenten uit alle periodenzijn straks via het internet te bestuderen.   Bij het tegenwoordig sociohistorisch taalonderzoek probeert men ook de taal van gewonemensen vast te leggen, en niet alleen de geschreven taal van een maatschappelijke bovenlaag.Een authentiek stukje gesproken Leeg Duits is in 1913 vastgelegd door professor John D.Prince uit New York. Ik geef hier de door hem opgetekende mondelinge versie van de parabelvan de verloren zoon (Lucas 15: 11-32).En kääd’l [man] had twî jòngers; de êne blêv täus; de andere xöng vôrt f’n häus f’r enstât. Hâi wâz nît tevrêde täus en dârkîs tû râkni ârm. Hâi doti ôm dât täus en z’n vâderspläk. Tû zâide: äk zâl na häus xâne. Mâin vâder hät plänti. En tû de vâder zâ ’mkomme, hâi xöng äut en mûten’m en boste z’n zön en tû brot’m in h’m häus. Tû zâide tede kääd’l, de xjehürde hânt: nâu xân en slâxt het kâl’v en tû nâ dât xân en nôd de büreen komme met mâin en wâi zâl nâu en fîst häbbe. Mâin zön wât v’lôre wâs äs nâu ômtäus. Nâu zâle wâi en xûje dânkbâr tâit häbbe.Tû de âuster zön zâid: je dên nît zô för mâin. Äk blêf täus bâi jâu en jâi nôut mâktexîn super för mâin en döze xöng vôrt en spandêrde al z’n xält. Nâu kommt hâi ôm ârm.Nâu mâkt je en fîst – en x’rôte super – för höm, dât jâi nôut dên för mâin. Tû de vâderzâi: äk bän blâit; äk bän dânkbâr dât mâin zön nox lêft en äz täus in xjezonthâit.  Leeg Duits in z’n eindfase: nog steeds herkenbaar als ‘Nederlands’ en structureel niet zo sterkveranderd als bijvoorbeeld het Afrikaans. Uit recent onderzoek is gebleken dat dewoordenschat minder verengelst is dan wel eens gedacht is. En verder zijn de woordvormenniet echt onherkenbaar geworden. Wat betreft de woordvolgorde vinden we Engelse invloed,bijvoorbeeld ‘hâi xöng äut’(‘hij ging uit’) in plaats van ‘xöng hâi äut’ in zin 6. Ik voeg eraantoe dat de inversie zeker niet overal ontbreekt. En een woordgroep als ‘h’m häus’ (‘zijn huis’)zal bepaalde Nederlandse dialectsprekers bekend in de oren klinken. Veel betrouwbaar twintigste-eeuws Leeg Duits materiaal is er niet beschikbaar. Jammergenoeg is Prince er nooit toe gekomen om – als beloofd – nog meer transcripten van tekstennaar Leiden op te sturen. Maar in Amerikaanse archieven en op Amerikaanse zolders liggennog talloze Amerikaans-Nederlandse documenten op onderzoek te wachten. Leeg Duits: Nederlands wat verdween. ‘Wat’, want zo zeg je dat in het Leeg Duits. 5LiteratuurBachman, Van Cleaf. 1982. ‘The story of the Low Dutch language’. De Halve Maen 56: 3, 1-3, 21;57: 1, 10-13. Bachman, Van Cleaf. 1983. ‘What is Low Dutch?’ De Halve Maen 57: 3, 14-17, 23-24. Buccini, Anthony F. 1995. ‘The Dialectical Origins of New Netherland Dutch’. Dutch Linguistics in aChanging Europe. The Berkeley Conference on Dutch Linguistics 1993. Ed. by Thomas Shannon andJohan P. Snapper. Lanham etc., University Press of America, 211-263. Daan, Jo. 1987. Ik was te bissie ...: Nederlanders en hun taal in de Verenigde Staten. Zutphen: DeWalburg Pers. <http://www.dbnl.org/tekst/daan001ikwa01_01/>. Gehring, Charles. 1973. The Dutch Language in Colonial New York: An Investigation of a Languageand Its Decline and Its Relationship to Social Change. Ph.D. diss., Indiana University.van Ginneken, Jac. 1913. ‘Het Amerikaansch’. Handboek der Nederlandsche taal. Deel 1. Desociologische structuur der Nederlandsche taal I. Nijmegen, 286-295. (2  dr. 1928. Den Bosch, 292-e301). <http://www.dbnl.org/tekst/ginn001hand01_01/ginn001hand01_01_0012.php#15> Harrison, Francis. 1730. The English and Low-Dutch School-master / De Engelsche en NederduytscheSchool-Meester. New York /Nieuw-Jork: W. Bradford. (Repr., with a new introd. by Geoffrey NeedlerNew York, N.Y. : AMS Press, 1976). van Marle, Jaap. 2001. ‘American “Leeg Duits” (‘Low Dutch’) – a neglected language’. GlobalEurolinguistics. European Languages in North America – Migration, Maintenance and Death. Ed. byP. Sture Ureland. Tübingen: Niemeyer, 79-101. Murdoch, David. 1861. The Dutch dominie of the Catskills; or, the times of the ‘Bloody Brant’. NewYork: Derby & Jackson. Naborn, R.A. 2002. ‘NT2 in New Jersey in 1730. Francis Harrisons De Engelsche en NederduytscheSchool-Meester nader bekeken’. Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 21, 113-142. Naborn, Robert A. 2011. Eilardus Westerlo (1738-1790). From Colonial Dominee to AmericanPastor. Twee dln.. Diss. Vrije Universiteit Amsterdam. Noordegraaf, Jan. 2009a. ‘Vreemde woorden, valse vrienden. Over het woordenboek van het LeegDuits (Low Dutch)’. Fons verborum. Feestbundel voor prof. dr. A.M.F.J. (Fons) Moerdijk . Onderredactie van Egbert Beijk e.a. Amsterdam, 73-83. <http://hdl.handle.net/1871/13294>Noordegraaf, Jan. 2009b. ‘The Dutch Language and Literature in the United States, 1624-1782’. Fourcenturies of Dutch-American relations 1609-2009. Ed. by Hans Krabbendam, Cornelis A. van Minnen& Giles Scott-Smith. Amsterdam: Boom, 166-177. Noordegraaf, Jan. 2010. ‘Waar komt Leeg Duits vandaan?’. Trefwoord, tijdschrift voor lexicografie.Jaargang 2010, juni. 1-10. <http://www.fryske-akademy.nl/fa/uitgaven/trefwoord >Prince, J. Dyneley. 1910. ‘The Jersey Dutch dialect’. Dialect Notes 3, 459-484.Prince, J. Dyneley. 1913. ‘A text in Jersey Dutch’. Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en  Letter-kunde 32, 306-312.  <http://www.dbnl.org/tekst/_tij003191301_01/_tij003191301_01_0032.php>6Smith, Raoul N. 1979. ‘The Interest in Language and Languages in Colonial and Federal America’,Proceedings of the American Philosophical Society 123: 1, 29-46.Storms, James B.H. 1964. A Jersey Dutch vocabulary. Park Ridge, N.J.: Pascack Historical Society. van der Sijs, Nicoline. 2009. Yankees, cookies en dollars. De invloed van het Nederlands op de Noord-Amerikaanse talen. Amsterdam: Amsterdam University Press. 

Dutch

DSpace at VU

1Nederlands van Nu 115 (2011):2, 32-33. ISSN 0771-5080
Leeg Duits of Low Dutch? Nederlands wat verdween
Jan Noordegraaf 
Vrije Universiteit Amsterdam 
‘Dis de lange dai en me leven’, zegt een ongeruste Angelica Schuyler, als ze in spanning op
haar dochter Elsie wacht. Het is najaar 1778 en de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog is
een paar jaar aan de gang. ‘The Bloody Brant’, een berucht indianenhoofdman en bondgenoot
van de Engelsen, trekt met zijn krijgers op naar de streek waar de Schuylers en hun buren
wonen, de Kaatskill Vlatts, een gebied ten noordwesten van New York City en ten
zuidwesten van Albany. De geciteerde passage komt uit The Dutch Dominie of the Catskills
(1861) van de Schots-Amerikaanse predikant David Murdoch (1823-1899). In deze
omvangrijke historische roman spreekt de slimme en vrome Elsie Schuyler steeds ‘the
vernacular Low Dutch of the region where she lived’. In het boek staan nog meer voorbeelden
van dat ‘Low Dutch’: goede vrowe, verborgenheid, teeken vuur, lamishie, suuker
kuppe,tooverd, mene kinderken, en veel citaten uit de Statenbijbel. 
Feit of fictie?
Dit aspect van Murdochs roman berust beslist niet op fantasie. Meer dan honderd jaar nadat
de Engelsen de macht in de kolonie Nieuw-Nederland (Nova Belgica) hadden overgenomen
(1664), werd in een aantal streken nog steeds een variëteit van het Nederlands gesproken en
werd in veel Nederduitsch Gereformeerde kerken in Amerika nog altijd uit de Statenvertaling
gepreekt. Omstreeks 1768 is voorgesteld om voor de predikantenopleiding aan een
Amerikaanse universiteit naast de hoogleraren in de godgeleerdheid ook een ‘lector in de
Nederlandse taal’ aan te stellen, maar zover is het nooit gekomen. Over de onbegrijpelijkheid
van het zogeheten ‘Bible Dutch’ doen talloze anekdotes de ronde, want de afstand ervan tot
het door de gewone mensen gesproken ‘Low Dutch’ was in de loop van de jaren aanzienlijk
geworden. Het gebruik van het officiële ‘Nederduitsch’ als kerktaal liep in de laatste decennia
van de achttiende eeuw grotendeels ten einde, vooral door de toenemende invloed van het
Engels. Zo werd de predikant Eilardus Westerlo (1738-1790) ‘the last of the Dutch-speaking
dominies’ in Albany, een plaats die in de Nederlandse tijd nog Beverwijck heette. 
Toen Murdochs roman verscheen, in 1861, groeiden er nog kinderen op die het ‘vernacular
Low Dutch’ leerden spreken. Dat is dan wel de laatste generatie geweest die het ‘Leeg Duits’
(‘Laag Duits’ of ‘Laeg Duits’) van huis uit heeft meegekregen. De in 1860 in New Jersey
geboren James Storms bijvoorbeeld – hij overleed in 1949 – liet een woordenlijst na van het
zogeheten ‘Jersey Dutch’. Storms beschouwde zich als de ‘last surviving person in my
section’ die zo’n lijst kon samenstellen. In de negentiende eeuw was het Leeg Duits in de
steden al goeddeels verdwenen. 
Het Nederlands van de negentiende-eeuwse ‘Tweede Immigratie’ laat ik buiten
beschouwing. Het gaat me om de taal die aan de Amerikaanse oostkust gesproken werd door
de nazaten van de zeventiende-eeuwse kolonisten.  
2‘önze tâl äs lêx däuts’ 
Honderd jaar terug was het nog mogelijk om het Nederlands te horen spreken dat ‘een klein
aantal afstammelingen der zeventiende-eeuwse kolonisten nog heden ten dage aan de
rechteroever van de Hudson als hun moedertaal gebruiken’, zoals een Leidse taalkundige het
in 1913 formuleerde. Ook in de Mohawk Valley, upstate New York, werd toen nog het ‘oude
Amerikaansch-Nederlandsch’ (Jac. van Ginneken) gesproken, het zogeheten Mohawk Dutch.
Ik breng deze twee nazaten van het Nederlands hier samen onder de noemer ‘Leeg Duits’. 
 
John Dyneley Prince in 1902 
With permission of the University Archives, Columbia University 
in the city of New York 
[33] De term ‘Leegh Duytsch’ duikt voor het eerst op in Vlaanderen, waar hij in 1658 wordt
gemunt om de gewestelijke spreektaal te onderscheiden van het deftiger ‘Nederduitsch’. Of
de term in de zeventiende eeuw met de kolonisten is meegekomen, is nog niet duidelijk. In de
USA vinden we de term ‘lêx däuts’ pas in 1910 schriftelijk vastgelegd in een interview door
John Prince (1868-1945) met een bejaarde vrouw uit New Jersey. Van het Leeg Duits weten
we nog te weinig af. Het lijkt gebaseerd te zijn op het Hollands van de zeventiende-eeuwse
kolonisten, dat zich drie eeuwen lang zelfstandig verder ontwikkeld heeft. Van talige of
taalkundige beïnvloeding vanuit het moederland is niet of nauwelijks sprake geweest. 
3Het eerste en enige taalboek dat speciaal voor Nederlands sprekende inwoners van
Amerika is geschreven, verscheen in 1730 in ‘Nieuw-Jork’: De Engelsche en Nederduytsche
School-Meester, of zoals de Engelse titel luidt, The English and Low-Dutch Schoolmaster. De
schrijver van dit tweetalige werk was de schoolmeester Francis Harrison (1693/4 - na 1735)
uit Somerset-County, New Jersey. Het titelblad vermeldt dat met dit boek ‘the English may
also learn to Spell, Read, and Understand and Write Low-Dutch’. Jammer genoeg is dit werk
louter een compilatie van taalkundig werk uit de zeventiende eeuw. Het bevat zeventiende-
eeuwse schrijftaal uit de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en vertelt ons niets
over de taal in het vroegere Nieuw-Nederland.
 
4Leeg Duits nader bezien 
In 1973 verdedigde Charles Gehring (*1939) zijn proefschrift over The Dutch language in
colonial New York. Daarin worden een aantal in het ‘New York Dutch’ geschreven
documenten uit de zeventiende en achttiende eeuw geanalyseerd. Gehring bespreekt
fonologische, morfologische en syntactische aspecten van deze taalvariëteit en besteedt ook
de nodige aandacht aan de leenwoorden. Het corpus van Gehring is naar huidige maatstaven
bescheiden; een groter corpus, onder meer met achttiende-eeuws materiaal uit New Paltz, zal
binnenkort digitaal beschikbaar komen. Ook andere Leeg Duitse documenten uit alle perioden
zijn straks via het internet te bestuderen.   
Bij het tegenwoordig sociohistorisch taalonderzoek probeert men ook de taal van gewone
mensen vast te leggen, en niet alleen de geschreven taal van een maatschappelijke bovenlaag.
Een authentiek stukje gesproken Leeg Duits is in 1913 vastgelegd door professor John D.
Prince uit New York. Ik geef hier de door hem opgetekende mondelinge versie van de parabel
van de verloren zoon (Lucas 15: 11-32).
En kääd’l [man] had twî jòngers; de êne blêv täus; de andere xöng vôrt f’n häus f’r en
stât. Hâi wâz nît tevrêde täus en dârkîs tû râkni ârm. Hâi doti ôm dât täus en z’n vâders
pläk. Tû zâide: äk zâl na häus xâne. Mâin vâder hät plänti. En tû de vâder zâ ’m
komme, hâi xöng äut en mûten’m en boste z’n zön en tû brot’m in h’m häus. Tû zâide te
de kääd’l, de xjehürde hânt: nâu xân en slâxt het kâl’v en tû nâ dât xân en nôd de büre
en komme met mâin en wâi zâl nâu en fîst häbbe. Mâin zön wât v’lôre wâs äs nâu ôm
täus. Nâu zâle wâi en xûje dânkbâr tâit häbbe.
Tû de âuster zön zâid: je dên nît zô för mâin. Äk blêf täus bâi jâu en jâi nôut mâkte
xîn super för mâin en döze xöng vôrt en spandêrde al z’n xält. Nâu kommt hâi ôm ârm.
Nâu mâkt je en fîst – en x’rôte super – för höm, dât jâi nôut dên för mâin. Tû de vâder
zâi: äk bän blâit; äk bän dânkbâr dât mâin zön nox lêft en äz täus in xjezonthâit.  
Leeg Duits in z’n eindfase: nog steeds herkenbaar als ‘Nederlands’ en structureel niet zo sterk
veranderd als bijvoorbeeld het Afrikaans. Uit recent onderzoek is gebleken dat de
woordenschat minder verengelst is dan wel eens gedacht is. En verder zijn de woordvormen
niet echt onherkenbaar geworden. Wat betreft de woordvolgorde vinden we Engelse invloed,
bijvoorbeeld ‘hâi xöng äut’(‘hij ging uit’) in plaats van ‘xöng hâi äut’ in zin 6. Ik voeg eraan
toe dat de inversie zeker niet overal ontbreekt. En een woordgroep als ‘h’m häus’ (‘zijn huis’)
zal bepaalde Nederlandse dialectsprekers bekend in de oren klinken. 
Veel betrouwbaar twintigste-eeuws Leeg Duits materiaal is er niet beschikbaar. Jammer
genoeg is Prince er nooit toe gekomen om – als beloofd – nog meer transcripten van teksten
naar Leiden op te sturen. Maar in Amerikaanse archieven en op Amerikaanse zolders liggen
nog talloze Amerikaans-Nederlandse documenten op onderzoek te wachten. 
Leeg Duits: Nederlands wat verdween. ‘Wat’, want zo zeg je dat in het Leeg Duits. 
5Literatuur
Bachman, Van Cleaf. 1982. ‘The story of the Low Dutch language’. De Halve Maen 56: 3, 1-3, 21;
57: 1, 10-13. 
Bachman, Van Cleaf. 1983. ‘What is Low Dutch?’ De Halve Maen 57: 3, 14-17, 23-24. 
Buccini, Anthony F. 1995. ‘The Dialectical Origins of New Netherland Dutch’. Dutch Linguistics in a
Changing Europe. The Berkeley Conference on Dutch Linguistics 1993. Ed. by Thomas Shannon and
Johan P. Snapper. Lanham etc., University Press of America, 211-263. 
Daan, Jo. 1987. Ik was te bissie ...: Nederlanders en hun taal in de Verenigde Staten. Zutphen: De
Walburg Pers. <http://www.dbnl.org/tekst/daan001ikwa01_01/>. 
Gehring, Charles. 1973. The Dutch Language in Colonial New York: An Investigation of a Language
and Its Decline and Its Relationship to Social Change. Ph.D. diss., Indiana University.
van Ginneken, Jac. 1913. ‘Het Amerikaansch’. Handboek der Nederlandsche taal. Deel 1. De
sociologische structuur der Nederlandsche taal I. Nijmegen, 286-295. (2  dr. 1928. Den Bosch, 292-e
301). <http://www.dbnl.org/tekst/ginn001hand01_01/ginn001hand01_01_0012.php#15> 
Harrison, Francis. 1730. The English and Low-Dutch School-master / De Engelsche en Nederduytsche
School-Meester. New York /Nieuw-Jork: W. Bradford. (Repr., with a new introd. by Geoffrey Needler
New York, N.Y. : AMS Press, 1976). 
van Marle, Jaap. 2001. ‘American “Leeg Duits” (‘Low Dutch’) – a neglected language’. Global
Eurolinguistics. European Languages in North America – Migration, Maintenance and Death. Ed. by
P. Sture Ureland. Tübingen: Niemeyer, 79-101. 
Murdoch, David. 1861. The Dutch dominie of the Catskills; or, the times of the ‘Bloody Brant’. New
York: Derby & Jackson. 
Naborn, R.A. 2002. ‘NT2 in New Jersey in 1730. Francis Harrisons De Engelsche en Nederduytsche
School-Meester nader bekeken’. Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 21, 113-142. 
Naborn, Robert A. 2011. Eilardus Westerlo (1738-1790). From Colonial Dominee to American
Pastor. Twee dln.. Diss. Vrije Universiteit Amsterdam. 
Noordegraaf, Jan. 2009a. ‘Vreemde woorden, valse vrienden. Over het woordenboek van het Leeg
Duits (Low Dutch)’. Fons verborum. Feestbundel voor prof. dr. A.M.F.J. (Fons) Moerdijk . Onder
redactie van Egbert Beijk e.a. Amsterdam, 73-83. <http://hdl.handle.net/1871/13294>
Noordegraaf, Jan. 2009b. ‘The Dutch Language and Literature in the United States, 1624-1782’. Four
centuries of Dutch-American relations 1609-2009. Ed. by Hans Krabbendam, Cornelis A. van Minnen
& Giles Scott-Smith. Amsterdam: Boom, 166-177. 
Noordegraaf, Jan. 2010. ‘Waar komt Leeg Duits vandaan?’. Trefwoord, tijdschrift voor lexicografie.
Jaargang 2010, juni. 1-10. <http://www.fryske-akademy.nl/fa/uitgaven/trefwoord >
Prince, J. Dyneley. 1910. ‘The Jersey Dutch dialect’. Dialect Notes 3, 459-484.
Prince, J. Dyneley. 1913. ‘A text in Jersey Dutch’. Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en  Letter-
kunde 32, 306-312.  <http://www.dbnl.org/tekst/_tij003191301_01/_tij003191301_01_0032.php>
6Smith, Raoul N. 1979. ‘The Interest in Language and Languages in Colonial and Federal America’,
Proceedings of the American Philosophical Society 123: 1, 29-46.
Storms, James B.H. 1964. A Jersey Dutch vocabulary. Park Ridge, N.J.: Pascack Historical Society. 
van der Sijs, Nicoline. 2009. Yankees, cookies en dollars. De invloed van het Nederlands op de Noord-
Amerikaanse talen. Amsterdam: Amsterdam University Press. 


Noordegraaf, J.

This is a postprint of
Leeg Duits of Low Dutch? Nederlands wat verdween.
Noordegraaf, J.
Nederlands van nu, 115(2), 32-33
Published version: no link available
Link VU-DARE: http://hdl.handle.net/1871/53296
(Article begins on next page)
Nederlands van Nu 115 (2011): 2, 32-33. ISSN 0771-5080
Leeg Duits of Low Dutch? Nederlands wat verdween
Jan Noordegraaf 
Vrije Universiteit Amsterdam 
‘Dis de lange dai en me leven’, zegt een ongeruste Angelica Schuyler, als ze in spanning op
haar dochter Elsie wacht. Het is najaar 1778 en de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog is
een paar jaar aan de gang. ‘The Bloody Brant’, een berucht indianenhoofdman en bondgenoot
van de Engelsen, trekt met zijn krijgers op naar de streek waar de Schuylers en hun buren
wonen, de Kaatskill Vlatts, een gebied ten noordwesten van New York City en ten
zuidwesten van Albany. De geciteerde passage komt uit The Dutch Dominie of the Catskills
(1861) van de Schots-Amerikaanse predikant David Murdoch (1823-1899). In deze
omvangrijke historische roman spreekt de slimme en vrome Elsie Schuyler steeds ‘the
vernacular Low Dutch of the region where she lived’. In het boek staan nog meer voorbeelden
van dat ‘Low Dutch’: goede vrowe, verborgenheid, teeken vuur, lamishie, suuker
kuppe,tooverd, mene kinderken, en veel citaten uit de Statenbijbel. 
Feit of fictie?
Dit aspect van Murdochs roman berust beslist niet op fantasie. Meer dan honderd jaar nadat
de Engelsen de macht in de kolonie Nieuw-Nederland (Nova Belgica) hadden overgenomen
(1664), werd in een aantal streken nog steeds een variëteit van het Nederlands gesproken en
werd in veel Nederduitsch Gereformeerde kerken in Amerika nog altijd uit de Statenvertaling
gepreekt. Omstreeks 1768 is voorgesteld om voor de predikantenopleiding aan een
Amerikaanse universiteit naast de hoogleraren in de godgeleerdheid ook een ‘lector in de
Nederlandse taal’ aan te stellen, maar zover is het nooit gekomen. Over de onbegrijpelijkheid
van het zogeheten ‘Bible Dutch’ doen talloze anekdotes de ronde, want de afstand ervan tot
het door de gewone mensen gesproken ‘Low Dutch’ was in de loop van de jaren aanzienlijk
geworden. Het gebruik van het officiële ‘Nederduitsch’ als kerktaal liep in de laatste decennia
van de achttiende eeuw grotendeels ten einde, vooral door de toenemende invloed van het
Engels. Zo werd de predikant Eilardus Westerlo (1738-1790) ‘the last of the Dutch-speaking
dominies’ in Albany, een plaats die in de Nederlandse tijd nog Beverwijck heette. 
Toen Murdochs roman verscheen, in 1861, groeiden er nog kinderen op die het ‘vernacular
Low Dutch’ leerden spreken. Dat is dan wel de laatste generatie geweest die het ‘Leeg Duits’
(‘Laag Duits’ of ‘Laeg Duits’) van huis uit heeft meegekregen. De in 1860 in New Jersey
geboren James Storms bijvoorbeeld – hij overleed in 1949 – liet een woordenlijst na van het
zogeheten ‘Jersey Dutch’. Storms beschouwde zich als de ‘last surviving person in my
section’ die zo’n lijst kon samenstellen. In de negentiende eeuw was het Leeg Duits in de
steden al goeddeels verdwenen. 
Het Nederlands van de negentiende-eeuwse ‘Tweede Immigratie’ laat ik buiten
beschouwing. Het gaat me om de taal die aan de Amerikaanse oostkust gesproken werd door
de nazaten van de zeventiende-eeuwse kolonisten.  
1
‘önze tâl äs lêx däuts’ 
Honderd jaar terug was het nog mogelijk om het Nederlands te horen spreken dat ‘een klein
aantal afstammelingen der zeventiende-eeuwse kolonisten nog heden ten dage aan de
rechteroever van de Hudson als hun moedertaal gebruiken’, zoals een Leidse taalkundige het
in 1913 formuleerde. Ook in de Mohawk Valley, upstate New York, werd toen nog het ‘oude
Amerikaansch-Nederlandsch’ (Jac. van Ginneken) gesproken, het zogeheten Mohawk Dutch.
Ik breng deze twee nazaten van het Nederlands hier samen onder de noemer ‘Leeg Duits’. 
 
John Dyneley Prince in 1902 
With permission of the University Archives, Columbia University 
in the city of New York 
[33] De term ‘Leegh Duytsch’ duikt voor het eerst op in Vlaanderen, waar hij in 1658 wordt
gemunt om de gewestelijke spreektaal te onderscheiden van het deftiger ‘Nederduitsch’. Of
de term in de zeventiende eeuw met de kolonisten is meegekomen, is nog niet duidelijk. In de
USA vinden we de term ‘lêx däuts’ pas in 1910 schriftelijk vastgelegd in een interview door
John Prince (1868-1945) met een bejaarde vrouw uit New Jersey. Van het Leeg Duits weten
we nog te weinig af. Het lijkt gebaseerd te zijn op het Hollands van de zeventiende-eeuwse
kolonisten, dat zich drie eeuwen lang zelfstandig verder ontwikkeld heeft. Van talige of
taalkundige beïnvloeding vanuit het moederland is niet of nauwelijks sprake geweest. 
2
Het eerste en enige taalboek dat speciaal voor Nederlands sprekende inwoners van
Amerika is geschreven, verscheen in 1730 in ‘Nieuw-Jork’: De Engelsche en Nederduytsche
School-Meester, of zoals de Engelse titel luidt, The English and Low-Dutch Schoolmaster. De
schrijver van dit tweetalige werk was de schoolmeester Francis Harrison (1693/4 - na 1735)
uit Somerset-County, New Jersey. Het titelblad vermeldt dat met dit boek ‘the English may
also learn to Spell, Read, and Understand and Write Low-Dutch’. Jammer genoeg is dit werk
louter een compilatie van taalkundig werk uit de zeventiende eeuw. Het bevat zeventiende-
eeuwse schrijftaal uit de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en vertelt ons niets
over de taal in het vroegere Nieuw-Nederland.
 
3
Leeg Duits nader bezien 
In 1973 verdedigde Charles Gehring (*1939) zijn proefschrift over The Dutch language in
colonial New York. Daarin worden een aantal in het ‘New York Dutch’ geschreven
documenten uit de zeventiende en achttiende eeuw geanalyseerd. Gehring bespreekt
fonologische, morfologische en syntactische aspecten van deze taalvariëteit en besteedt ook
de nodige aandacht aan de leenwoorden. Het corpus van Gehring is naar huidige maatstaven
bescheiden; een groter corpus, onder meer met achttiende-eeuws materiaal uit New Paltz, zal
binnenkort digitaal beschikbaar komen. Ook andere Leeg Duitse documenten uit alle perioden
zijn straks via het internet te bestuderen.   
Bij het tegenwoordig sociohistorisch taalonderzoek probeert men ook de taal van gewone
mensen vast te leggen, en niet alleen de geschreven taal van een maatschappelijke bovenlaag.
Een authentiek stukje gesproken Leeg Duits is in 1913 vastgelegd door professor John D.
Prince uit New York. Ik geef hier de door hem opgetekende mondelinge versie van de parabel
van de verloren zoon (Lucas 15: 11-32).
En kääd’l [man] had twî jòngers; de êne blêv täus; de andere xöng vôrt f’n häus f’r en
stât. Hâi wâz nît tevrêde täus en dârkîs tû râkni ârm. Hâi doti ôm dât täus en z’n vâders
pläk. Tû zâide: äk zâl na häus xâne. Mâin vâder hät plänti. En tû de vâder zâ ’m
komme, hâi xöng äut en mûten’m en boste z’n zön en tû brot’m in h’m häus. Tû zâide te
de kääd’l, de xjehürde hânt: nâu xân en slâxt het kâl’v en tû nâ dât xân en nôd de büre
en komme met mâin en wâi zâl nâu en fîst häbbe. Mâin zön wât v’lôre wâs äs nâu ôm
täus. Nâu zâle wâi en xûje dânkbâr tâit häbbe.
Tû de âuster zön zâid: je dên nît zô för mâin. Äk blêf täus bâi jâu en jâi nôut mâkte
xîn super för mâin en döze xöng vôrt en spandêrde al z’n xält. Nâu kommt hâi ôm ârm.
Nâu mâkt je en fîst – en x’rôte super – för höm, dât jâi nôut dên för mâin. Tû de vâder
zâi: äk bän blâit; äk bän dânkbâr dât mâin zön nox lêft en äz täus in xjezonthâit.  
Leeg Duits in z’n eindfase: nog steeds herkenbaar als ‘Nederlands’ en structureel niet zo sterk
veranderd als bijvoorbeeld het Afrikaans. Uit recent onderzoek is gebleken dat de
woordenschat minder verengelst is dan wel eens gedacht is. En verder zijn de woordvormen
niet echt onherkenbaar geworden. Wat betreft de woordvolgorde vinden we Engelse invloed,
bijvoorbeeld ‘hâi xöng äut’(‘hij ging uit’) in plaats van ‘xöng hâi äut’ in zin 6. Ik voeg eraan
toe dat de inversie zeker niet overal ontbreekt. En een woordgroep als ‘h’m häus’ (‘zijn huis’)
zal bepaalde Nederlandse dialectsprekers bekend in de oren klinken. 
Veel betrouwbaar twintigste-eeuws Leeg Duits materiaal is er niet beschikbaar. Jammer
genoeg is Prince er nooit toe gekomen om – als beloofd – nog meer transcripten van teksten
naar Leiden op te sturen. Maar in Amerikaanse archieven en op Amerikaanse zolders liggen
nog talloze Amerikaans-Nederlandse documenten op onderzoek te wachten. 
Leeg Duits: Nederlands wat verdween. ‘Wat’, want zo zeg je dat in het Leeg Duits. 
4
Literatuur
Bachman, Van Cleaf. 1982. ‘The story of the Low Dutch language’. De Halve Maen 56: 3, 1-3, 21;
57: 1, 10-13. 
Bachman, Van Cleaf. 1983. ‘What is Low Dutch?’ De Halve Maen 57: 3, 14-17, 23-24. 
Buccini, Anthony F. 1995. ‘The Dialectical Origins of New Netherland Dutch’. Dutch Linguistics in a
Changing Europe. The Berkeley Conference on Dutch Linguistics 1993. Ed. by Thomas Shannon and
Johan P. Snapper. Lanham etc., University Press of America, 211-263. 
Daan, Jo. 1987. Ik was te bissie ...: Nederlanders en hun taal in de Verenigde Staten. Zutphen: De
Walburg Pers. <http://www.dbnl.org/tekst/daan001ikwa01_01/>. 
Gehring, Charles. 1973. The Dutch Language in Colonial New York: An Investigation of a Language
and Its Decline and Its Relationship to Social Change. Ph.D. diss., Indiana University.
van Ginneken, Jac. 1913. ‘Het Amerikaansch’. Handboek der Nederlandsche taal. Deel 1. De
sociologische structuur der Nederlandsche taal I. Nijmegen, 286-295. (2e dr. 1928. Den Bosch, 292-
301). <http://www.dbnl.org/tekst/ginn001hand01_01/ginn001hand01_01_0012.php#15> 
Harrison, Francis. 1730. The English and Low-Dutch School-master / De Engelsche en Nederduytsche
School-Meester. New York /Nieuw-Jork: W. Bradford. (Repr., with a new introd. by Geoffrey Needler
New York, N.Y. : AMS Press, 1976). 
van Marle, Jaap. 2001. ‘American “Leeg Duits” (‘Low Dutch’) – a neglected language’. Global
Eurolinguistics. European Languages in North America – Migration, Maintenance and Death. Ed. by
P. Sture Ureland. Tübingen: Niemeyer, 79-101. 
Murdoch, David. 1861. The Dutch dominie of the Catskills; or, the times of the ‘Bloody Brant’. New
York: Derby & Jackson. 
Naborn, R.A. 2002. ‘NT2 in New Jersey in 1730. Francis Harrisons De Engelsche en Nederduytsche
School-Meester nader bekeken’. Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 21, 113-142. 
Naborn, Robert A. 2011. Eilardus Westerlo (1738-1790). From Colonial Dominee to American
Pastor. Twee dln.. Diss. Vrije Universiteit Amsterdam. 
Noordegraaf, Jan. 2009a. ‘Vreemde woorden, valse vrienden. Over het woordenboek van het Leeg
Duits (Low Dutch)’. Fons verborum. Feestbundel voor prof. dr. A.M.F.J. (Fons) Moerdijk . Onder
redactie van Egbert Beijk e.a. Amsterdam, 73-83. <http://hdl.handle.net/1871/13294>
Noordegraaf, Jan. 2009b. ‘The Dutch Language and Literature in the United States, 1624-1782’. Four
centuries of Dutch-American relations 1609-2009. Ed. by Hans Krabbendam, Cornelis A. van Minnen
& Giles Scott-Smith. Amsterdam: Boom, 166-177. 
Noordegraaf, Jan. 2010. ‘Waar komt Leeg Duits vandaan?’. Trefwoord, tijdschrift voor lexicografie.
Jaargang 2010, juni. 1-10. <http://www.fryske-akademy.nl/fa/uitgaven/trefwoord >
Prince, J. Dyneley. 1910. ‘The Jersey Dutch dialect’. Dialect Notes 3, 459-484.
Prince, J. Dyneley. 1913. ‘A text in Jersey Dutch’. Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en  Letter-
kunde 32, 306-312.  <http://www.dbnl.org/tekst/_tij003191301_01/_tij003191301_01_0032.php>
5
Smith, Raoul N. 1979. ‘The Interest in Language and Languages in Colonial and Federal America’,
Proceedings of the American Philosophical Society 123: 1, 29-46.
Storms, James B.H. 1964. A Jersey Dutch vocabulary. Park Ridge, N.J.: Pascack Historical Society. 
van der Sijs, Nicoline. 2009. Yankees, cookies en dollars. De invloed van het Nederlands op de Noord-
Amerikaanse talen. Amsterdam: Amsterdam University Press. 
6
