Tilburg, T.G. van

van Tilburg, T.G.

VU Research Portal

VU Research PortalPersoonlijke relatienetwerken van ouderen: Een inleidingvan Tilburg, T.G.published inOuder worden in Nederland: Tien jaar Longitudinal Aging Study Amsterdam2000Link to publication in VU Research Portalcitation for published version (APA)van Tilburg, T. G. (2000). Persoonlijke relatienetwerken van ouderen: Een inleiding. In D. J. H. Deeg, R. J.Bosscher, M. I. Broese van Groenou, L. M. Horn, & C. Jonker (Eds.), Ouder worden in Nederland: Tien jaarLongitudinal Aging Study Amsterdam (pp. 131-136). Thela-thesis.General rightsCopyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright ownersand it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.            • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research.            • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain            • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal ?Take down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.E-mail address:vuresearchportal.ub@vu.nlDownload date: 27. May. 2021Persoonlijke relatienetwerken van ouderen: een inleiding TG. van Tilburg In LASA is veel aandacht besteed aan de netwerken van persoonlijke relaties. Naast de relatie met een partner zijn dit relaties met familie- leden, zoals kinderen en schoonkinderen, ouders -als zij nog leven-, broers en zussen, hun partners, kleinkinderen en neven en nichten. Daarnaast zijn relaties met niet-familieleden, zoals vrienden, buren en kennissen, van belang voor veel ouderen. De relatienetwerken zijn inmiddels vier keer gemeten, namelijk in 1992 (TO), ongeveer 11 maanden later (Tl) en daarna met een interval van drie jaar (T2 en T3). Het contact met leden van het netwerk is van betekenis voor het welbevinden, evenals de binnen de relaties uitgewisselde steun. Het blijkt dat het aantal relaties van ouderen (de netwerkomvang) samen- hangt met de ervaren eenzaamheid (Van Tilburg et al. 1998) en met het voorkomen van depressieve symptomen (Beekman et al. 1995). Ouderen met kleine netwerken sterven eerder dan ouderen met grote- re netwerken (Penninx et al. 1997a). Wanneer we degenen met de grootste netwerken vergelijken met degenen met de kleinste netwer- ken, dan blijkt dat de laatste ongeveer 2.5 keer zoveel kans hebben op eenzaamheid, 1.7 keer zoveel kans op depressieve symptomen en 1.5 keer zoveel kans op overlijden. Uit de resultaten blijkt dat deze kan- sen onafhankelijk zijn van het al dan niet hebben van een partner. Er zijn verschillende theorieën over het mechanisme achter deze samenhangen. Vanuit de mentale incongruentie theorie (Tazelaar 1983) kunnen verschillen in eenzaamheid ('subjectieve sociale isola- tie') worden begrepen uit een discrepantie tussen de relaties die men voor zichzelf wenst (verwachtingen) en het aantal en de kwaliteit van de feitelijke relaties ('objectieve sociale isolatie'). Het stress en coping model (Cobb 1976) geeft aan dat persoonlijke relaties en de daarbinnen uitgewisselde steun mensen beschermt tegen negatieve gevolgen van stressoren: het zogenaamde buffereffect. Wanneer deze relaties onafhankelijk van het optreden van stressoren het welbevin- den bevorderen, is sprake van een 'hoofdeffect' van persoonlijke rela- ties. In het onderzoek worden vaak beide effecten gevonden. Zo heb- ben ouderen met kleine netwerken een grotere kans op depressieve symptomen dan ouderen met grote netwerken. Dat geldt ongeacht het wel of niet hebben van een ziekte als bijvoorbeeld artritis ('hoofdef- fect'). Ouderen met artritis die veel emotionele steun ontvangen heb- ben minder kans op depressieve symptomen dan ouderen met artritis die weinig emotionele steun ontvangen, terwijl de intensiteit van de ontvangen steun niet uitmaakt voor ouderen zonder deze ziekte. Het ontvangen van steun is dus een buffer tegen de gevolgen van de ziek- te (Penninx et al. 1997b). Dit stressbuffer model wordt ook gebruikt om verschillen in mortaliteit te verklaren. Het is dus nodig om zowel te kijken naar het aantal relaties, als naar de inhoud van deze relaties (de mate waarin ze ondersteunend zijn). Die blijkt te variëren tussen verschillende typen relaties. Gemiddeld wordt de meeste steun ont- vangen binnen de partnerrelatie, gevolgd door relaties met kinderen. Vrienden geven relatief veel emotionele steun en weinig instrumente- le steun. In vergelijking met vrienden geven buren weinig emotione- le steun en veel instrumentele steun (Broese van Groenou en Van Tilburg 1996). Soms wordt gedacht dat ouderen sociaal geïsoleerd raken door overlijden van leeftijdgenoten en dat een verslechterende gezondheid minder mogelijkheden biedt om relaties te onderhouden en nieuwe relaties aan te gaan. Cross-sectionele analyse van de gegevens laten inderdaad een verband zien tussen leeftijd en netwerkomvang van zelfstandig wonende ouderen: de oudsten hebben gemiddeld 9.6 rela- ties, de jongsten gemiddeld 15.6 (gegevens van TO; de partnerrelatie niet meegeteld). De LASA-gegevens maken het mogelijk de ontwik- kelingen over een aantal jaren te volgen. Daardoor blijkt dat de net- werken gemiddeld genomen nauwelijks kleiner worden (Van Tilburg 1998): over een periode van 7 jaar daalt de netwerkomvang van 15.0 naar 14.2. Er is echter een grote diversiteit onder de ouderen: de omvang daalt met name voor ouderen die op T0 een groot netwerk hebben en blijft ongeveer gelijk voor ouderen die op T0 een relatief klein netwerk hebben. In tegenstelling tot wat verwacht werd, blijken deze veranderingen niet sterk samen te hangen met veranderingen in fysiek of cognitief functioneren (Aartsen, Van Tilburg en Smits in deze bundel, Aartsen et al. in voorbereiding, Van Tilburg 1999). o O 1 2 3 4 5 6 7 Tijd (jaren) Figuur 1. Diversiteit in de veranderingen in netwerkomvang tussen T0 en T3 Een andere opvallende bevinding uit het onderzoek is dat het netwerk niet constant van samenstelling is: er is een namelijk een grote in- en uitstroom van netwerkleden (Van Tilburg 1998). Van alle netwerkle- den die ouderen aanwijzen, blijkt slechts 20% op elk van de vier metingen tot het netwerk te behoren (kernrelaties), 25% behoort aan- vankelijk tot het netwerk maar wordt bij latere metingen niet meer genoemd (verloren relaties), 22% zijn nieuwe relaties en de resteren- de 33% wordt slechts éénmaal genoemd of wordt soms wel en soms niet genoemd (perifere relaties). De verschillen in relatietype zijn groot: van de kinderen bijvoorbeeld zijn 71% kernrelaties en slechts 11% perifeer, van de kennissen zijn er 3% kernrelaties en 40% perifeer. Geconcludeerd kan worden dat ouder worden over het geheel genomen niet leidt tot sociaal isolement: de netwerken blijven onge- veer even groot en een eventueel verlies door overlijden of door ande- re oorzaken wordt grotendeels opgevangen door nieuwe relaties aan te gaan of door sluimerende relaties nieuw leven in te blazen. Hierboven is kort aandacht besteed aan de betekenis van het ont- vangen van steun voor het welbevinden. Eenzijdige aandacht voor het ontvangen van steun en voorbij gaan aan het geven van steun door ouderen wekt wellicht ten onrechte de indruk dat ouderen vooral afhankelijk zijn van anderen. Daarom is binnen LASA aandacht besteed aan de actieve rol van ouderen in het uitwisselen van steun met hun netwerkleden. Uit de ruiltheorie (Gouldner 1960) kan worden afgeleid dat het geven en ontvangen van steun in evenwicht dient te blijven. Ten eerste omdat het in stand houden van evenwichtige rela- ties door ouderen negatieve gevoelens als afhankelijkheid voorkomt. Ten tweede omdat netwerkleden er belang bij hebben ook steun terug te ontvangen, in ruil voor de gegeven steun. Uit ons onderzoek blijkt dat vooral de relaties waarin weinig steun wordt uitgewisseld, beëin- digd worden (Klein Ikkink en Van Tilburg 1999). Een relatie waar- binnen de oudere meer instrumentele steun krijgt dan geeft, heeft een grotere kans op voortbestaan, evenals een relatie waarbinnen de oude- re meer emotionele steun geeft dan krijgt. Op deze manier wordt de wederkerigheid in het geven en ontvangen van steun gewaarborgd, ook als omstandigheden van de oudere meer instrumentele steun ver- eisen. Het tot dusverre uitgevoerde onderzoek heeft zich met name gericht op de beschrijving van de netwerken en de veranderingen daarin, en op de gevolgen van verschillen in netwerken voor wel- bevinden en mortaliteit. Meerdere vragen zijn gerezen. Zo weten we nog niet wat de oorzaken zijn van de grote leeftijdsverschillen in net- werken op TO. De meest voor de hand liggende verklaring, namelijk dat deze verschillen veroorzaakt worden door het verlies van relaties op latere leeftijd, moet op basis van de uitkomsten van de longitudi- nale analyses vooralsnog verworpen worden. Wellicht is de ongelijk- heid eerder in de levensloop ontstaan. Zo blijkt de huwelijksgeschie- denis van belang te zijn (Dykstra en De Jong Gierveld 1997), maar kunnen ook de arbeidsloopbaan en het verhuisgedrag van betekenis zijn. Onderzoek vanuit dit perspectief is in voorbereiding. Een aanzet wordt gegeven in het volgende hoofdstuk, waarin Visser en Broese van Groenou ingaan op sociaal-economische verschillen in netwerken en steun bij ouderen. Een andere vraag is hoe de diversiteit aan ont- wikkelingen in netwerkomvang op latere leeftijd te begrijpen zijn, nu gebleken is dat deze maar voor een klein deel te verklaren zijn vanuit veranderingen in gezondheid. De betekenis van andere veranderingen die ouderen meemaken, zoals pensionering en venveduwing, zal nog onderzocht worden. Een derde thema voor verder onderzoek is de ver- houding tussen steun die verkregen wordt binnen persoonlijke relaties en formele zorg, en de gevolgen van verschillen in deze vormen van zorg voor het welbevinden (Knipscheer et al. 2000). Gerelateerd aan dit thema onderzoekt Broese van Groenou of er sociaal-economische verschillen in zorggebruik zijn (zie hoofdstuk 5.3). Literatuur Aartsen MJ, Van Tilburg TG (2000). Cognitieve achteruitgang: ook verlies van het persoonlijk netwerk? In: Deeg DJH, Broese van Groenou MI, Bosscher RJ, Hom L, Jonker C, (Red.), Ouder worden in Nederland. Tien jaar Longitudinal Aging Study Amsterdam. Amsterdam: Thela Thesis Aartsen MJ, Van Tilburg TG, Smits CHM, Knipscheer CPM (in voor- bereiding). A longitudinal study on the impact ofphysical and cog- nitive decline on the personal network in old age. Beekman ATF, Deeg, DJH, Van Tilburg TG, Hooijer C, Van Tilburg W (1995). Major and minor depression in later life: A study of prevalence and risk factors. Journal of Affective Disorders 36: 65-75. Broese van Groenou MI, Van Tilburg TG (1996). The personal network of Dutch older adults: A source of social contact and instrumental support. In: Litwin H (Ed.), The social networks of older people: A cross-national analysis. London: Praeger pp. 163- 182. Cobb S (1976). Social support as a moderator of life stress. Joumal of Psychosomatic Medicine 3 8: 300-3 14. Dykstra PA, De Jong Gierveld J (1997). Huwelijksgeschiedenis en informele en formele hulp aan ouderen. In: de Boer A, Faessen W, Heering L (Red.), Pakhuizen of paleizen? Wonen, zorg en welzijn van ouderen nu en in de toekomst. Boeknummer Bevolking en Gezin, pp. 35-61. Gouldner AW (1960). The norm of reciprocity: A preliminary statement. American Sociological Review 25, 16 1 - 179. Klein Ikkink CE, Van Tilburg TG (1 999). Broken ties: Reciprocity and other effects on the ending of older adult's relationships. Social Networks 21: 131-146. Knipscheer CPM, Broese van Groenou MI, Leene GJF, Beekman ATF, Deeg DJH (2000). The effects of environmental context and personal resources on depressive symptomatology in older age: A test of the Lawton-model. Ageing & Society 20: 183-202. Penninx BWJH, Van Tilburg TG, Kriegsman DMW, Deeg DJH, Boeke AJP, Van Eijk JTM (1997a). Effcts of social support and personal coping resources on mortality in older age: The Longitudinal Aging Study Amsterdam. American Journal of Epidemiology 146: 5 10-5 19. Penninx BWJH, Van Tilburg TG, Deeg DJH, Kriegsman DMW, Boeke AJP, Van Eijk JTM (1997b). Direct and buffer effects of social support and personal coping resources in individuals with arthritis. Social Science and Medicine 44: 392-402. Tazelaar F (1 983). Van een klassieke attitude-gedragshypothese naar een algemeen gedragstheoretisch model. In: Lindenberg SM, Stokman FN (Red.), Modellen in de sociologie. Deventer: Van Loghum Slaterus pp. 112-138. Van Tilburg TG (1 998). Losing and gaining in old age: Changes in personal network size and social support in a four-year longitudinal study. Journal of Gerontology 53B, S3 13-S323. Van Tilburg TG (1999). Changes over time in the personal networks and health of older adults. Gedrag & Gezondheid 27: 61-66. Van Tilburg TG, De Jong Gierveld J, Lecchini L, Marsiglia D (1998). Social integration and loneliness: A comparative study among older adults in the Netherlands and Tuscany, Italy. Journal of Personal and Social Relationships 15 : 740-754. 

Dutch

Persoonlijke relatienetwerken van ouderen: Een inleiding

DSpace at VU

Persoonlijke relatienetwerken van 
ouderen: een inleiding 
TG. van Tilburg 
In LASA is veel aandacht besteed aan de netwerken van persoonlijke 
relaties. Naast de relatie met een partner zijn dit relaties met familie- 
leden, zoals kinderen en schoonkinderen, ouders -als zij nog leven-, 
broers en zussen, hun partners, kleinkinderen en neven en nichten. 
Daarnaast zijn relaties met niet-familieleden, zoals vrienden, buren en 
kennissen, van belang voor veel ouderen. De relatienetwerken zijn 
inmiddels vier keer gemeten, namelijk in 1992 (TO), ongeveer 11 
maanden later (Tl) en daarna met een interval van drie jaar (T2 en 
T3). 
Het contact met leden van het netwerk is van betekenis voor het 
welbevinden, evenals de binnen de relaties uitgewisselde steun. Het 
blijkt dat het aantal relaties van ouderen (de netwerkomvang) samen- 
hangt met de ervaren eenzaamheid (Van Tilburg et al. 1998) en met 
het voorkomen van depressieve symptomen (Beekman et al. 1995). 
Ouderen met kleine netwerken sterven eerder dan ouderen met grote- 
re netwerken (Penninx et al. 1997a). Wanneer we degenen met de 
grootste netwerken vergelijken met degenen met de kleinste netwer- 
ken, dan blijkt dat de laatste ongeveer 2.5 keer zoveel kans hebben op 
eenzaamheid, 1.7 keer zoveel kans op depressieve symptomen en 1.5 
keer zoveel kans op overlijden. Uit de resultaten blijkt dat deze kan- 
sen onafhankelijk zijn van het al dan niet hebben van een partner. 
Er zijn verschillende theorieën over het mechanisme achter deze 
samenhangen. Vanuit de mentale incongruentie theorie (Tazelaar 
1983) kunnen verschillen in eenzaamheid ('subjectieve sociale isola- 
tie') worden begrepen uit een discrepantie tussen de relaties die men 
voor zichzelf wenst (verwachtingen) en het aantal en de kwaliteit van 
de feitelijke relaties ('objectieve sociale isolatie'). Het stress en 
coping model (Cobb 1976) geeft aan dat persoonlijke relaties en de 
daarbinnen uitgewisselde steun mensen beschermt tegen negatieve 
gevolgen van stressoren: het zogenaamde buffereffect. Wanneer deze 
relaties onafhankelijk van het optreden van stressoren het welbevin- 
den bevorderen, is sprake van een 'hoofdeffect' van persoonlijke rela- 
ties. In het onderzoek worden vaak beide effecten gevonden. Zo heb- 
ben ouderen met kleine netwerken een grotere kans op depressieve 
symptomen dan ouderen met grote netwerken. Dat geldt ongeacht het 
wel of niet hebben van een ziekte als bijvoorbeeld artritis ('hoofdef- 
fect'). Ouderen met artritis die veel emotionele steun ontvangen heb- 
ben minder kans op depressieve symptomen dan ouderen met artritis 
die weinig emotionele steun ontvangen, terwijl de intensiteit van de 
ontvangen steun niet uitmaakt voor ouderen zonder deze ziekte. Het 
ontvangen van steun is dus een buffer tegen de gevolgen van de ziek- 
te (Penninx et al. 1997b). Dit stressbuffer model wordt ook gebruikt 
om verschillen in mortaliteit te verklaren. Het is dus nodig om zowel 
te kijken naar het aantal relaties, als naar de inhoud van deze relaties 
(de mate waarin ze ondersteunend zijn). Die blijkt te variëren tussen 
verschillende typen relaties. Gemiddeld wordt de meeste steun ont- 
vangen binnen de partnerrelatie, gevolgd door relaties met kinderen. 
Vrienden geven relatief veel emotionele steun en weinig instrumente- 
le steun. In vergelijking met vrienden geven buren weinig emotione- 
le steun en veel instrumentele steun (Broese van Groenou en Van 
Tilburg 1996). 
Soms wordt gedacht dat ouderen sociaal geïsoleerd raken door 
overlijden van leeftijdgenoten en dat een verslechterende gezondheid 
minder mogelijkheden biedt om relaties te onderhouden en nieuwe 
relaties aan te gaan. Cross-sectionele analyse van de gegevens laten 
inderdaad een verband zien tussen leeftijd en netwerkomvang van 
zelfstandig wonende ouderen: de oudsten hebben gemiddeld 9.6 rela- 
ties, de jongsten gemiddeld 15.6 (gegevens van TO; de partnerrelatie 
niet meegeteld). De LASA-gegevens maken het mogelijk de ontwik- 
kelingen over een aantal jaren te volgen. Daardoor blijkt dat de net- 
werken gemiddeld genomen nauwelijks kleiner worden (Van Tilburg 
1998): over een periode van 7 jaar daalt de netwerkomvang van 15.0 
naar 14.2. Er is echter een grote diversiteit onder de ouderen: de 
omvang daalt met name voor ouderen die op T0 een groot netwerk 
hebben en blijft ongeveer gelijk voor ouderen die op T0 een relatief 
klein netwerk hebben. In tegenstelling tot wat verwacht werd, blijken 
deze veranderingen niet sterk samen te hangen met veranderingen in 
fysiek of cognitief functioneren (Aartsen, Van Tilburg en Smits in 
deze bundel, Aartsen et al. in voorbereiding, Van Tilburg 1999). 
o 
O 1 2 3 4 5 6 7 
Tijd (jaren) 
Figuur 1. Diversiteit in de veranderingen in netwerkomvang tussen T0 en T3 
Een andere opvallende bevinding uit het onderzoek is dat het netwerk 
niet constant van samenstelling is: er is een namelijk een grote in- en 
uitstroom van netwerkleden (Van Tilburg 1998). Van alle netwerkle- 
den die ouderen aanwijzen, blijkt slechts 20% op elk van de vier 
metingen tot het netwerk te behoren (kernrelaties), 25% behoort aan- 
vankelijk tot het netwerk maar wordt bij latere metingen niet meer 
genoemd (verloren relaties), 22% zijn nieuwe relaties en de resteren- 
de 33% wordt slechts éénmaal genoemd of wordt soms wel en soms 
niet genoemd (perifere relaties). De verschillen in relatietype zijn 
groot: van de kinderen bijvoorbeeld zijn 71% kernrelaties en 
slechts 11% perifeer, van de kennissen zijn er 3% kernrelaties en 40% 
perifeer. 
Geconcludeerd kan worden dat ouder worden over het geheel 
genomen niet leidt tot sociaal isolement: de netwerken blijven onge- 
veer even groot en een eventueel verlies door overlijden of door ande- 
re oorzaken wordt grotendeels opgevangen door nieuwe relaties aan 
te gaan of door sluimerende relaties nieuw leven in te blazen. 
Hierboven is kort aandacht besteed aan de betekenis van het ont- 
vangen van steun voor het welbevinden. Eenzijdige aandacht voor het 
ontvangen van steun en voorbij gaan aan het geven van steun door 
ouderen wekt wellicht ten onrechte de indruk dat ouderen vooral 
afhankelijk zijn van anderen. Daarom is binnen LASA aandacht 
besteed aan de actieve rol van ouderen in het uitwisselen van steun 
met hun netwerkleden. Uit de ruiltheorie (Gouldner 1960) kan worden 
afgeleid dat het geven en ontvangen van steun in evenwicht dient te 
blijven. Ten eerste omdat het in stand houden van evenwichtige rela- 
ties door ouderen negatieve gevoelens als afhankelijkheid voorkomt. 
Ten tweede omdat netwerkleden er belang bij hebben ook steun terug 
te ontvangen, in ruil voor de gegeven steun. Uit ons onderzoek blijkt 
dat vooral de relaties waarin weinig steun wordt uitgewisseld, beëin- 
digd worden (Klein Ikkink en Van Tilburg 1999). Een relatie waar- 
binnen de oudere meer instrumentele steun krijgt dan geeft, heeft een 
grotere kans op voortbestaan, evenals een relatie waarbinnen de oude- 
re meer emotionele steun geeft dan krijgt. Op deze manier wordt de 
wederkerigheid in het geven en ontvangen van steun gewaarborgd, 
ook als omstandigheden van de oudere meer instrumentele steun ver- 
eisen. 
Het tot dusverre uitgevoerde onderzoek heeft zich met name 
gericht op de beschrijving van de netwerken en de veranderingen 
daarin, en op de gevolgen van verschillen in netwerken voor wel- 
bevinden en mortaliteit. Meerdere vragen zijn gerezen. Zo weten we 
nog niet wat de oorzaken zijn van de grote leeftijdsverschillen in net- 
werken op TO. De meest voor de hand liggende verklaring, namelijk 
dat deze verschillen veroorzaakt worden door het verlies van relaties 
op latere leeftijd, moet op basis van de uitkomsten van de longitudi- 
nale analyses vooralsnog verworpen worden. Wellicht is de ongelijk- 
heid eerder in de levensloop ontstaan. Zo blijkt de huwelijksgeschie- 
denis van belang te zijn (Dykstra en De Jong Gierveld 1997), maar 
kunnen ook de arbeidsloopbaan en het verhuisgedrag van betekenis 
zijn. Onderzoek vanuit dit perspectief is in voorbereiding. Een aanzet 
wordt gegeven in het volgende hoofdstuk, waarin Visser en Broese 
van Groenou ingaan op sociaal-economische verschillen in netwerken 
en steun bij ouderen. Een andere vraag is hoe de diversiteit aan ont- 
wikkelingen in netwerkomvang op latere leeftijd te begrijpen zijn, nu 
gebleken is dat deze maar voor een klein deel te verklaren zijn vanuit 
veranderingen in gezondheid. De betekenis van andere veranderingen 
die ouderen meemaken, zoals pensionering en venveduwing, zal nog 
onderzocht worden. Een derde thema voor verder onderzoek is de ver- 
houding tussen steun die verkregen wordt binnen persoonlijke relaties 
en formele zorg, en de gevolgen van verschillen in deze vormen van 
zorg voor het welbevinden (Knipscheer et al. 2000). Gerelateerd aan 
dit thema onderzoekt Broese van Groenou of er sociaal-economische 
verschillen in zorggebruik zijn (zie hoofdstuk 5.3). 
Literatuur 
Aartsen MJ, Van Tilburg TG (2000). Cognitieve achteruitgang: ook 
verlies van het persoonlijk netwerk? In: Deeg DJH, Broese van 
Groenou MI, Bosscher RJ, Hom L, Jonker C, (Red.), Ouder worden 
in Nederland. Tien jaar Longitudinal Aging Study Amsterdam. 
Amsterdam: Thela Thesis 
Aartsen MJ, Van Tilburg TG, Smits CHM, Knipscheer CPM (in voor- 
bereiding). A longitudinal study on the impact ofphysical and cog- 
nitive decline on the personal network in old age. 
Beekman ATF, Deeg, DJH, Van Tilburg TG, Hooijer C, Van Tilburg 
W (1995). Major and minor depression in later life: A study of 
prevalence and risk factors. Journal of Affective Disorders 36: 65-75. 
Broese van Groenou MI, Van Tilburg TG (1996). The personal 
network of Dutch older adults: A source of social contact and 
instrumental support. In: Litwin H (Ed.), The social networks of older 
people: A cross-national analysis. London: Praeger pp. 163- 182. 
Cobb S (1976). Social support as a moderator of life stress. Joumal 
of Psychosomatic Medicine 3 8: 300-3 14. 
Dykstra PA, De Jong Gierveld J (1997). Huwelijksgeschiedenis en 
informele en formele hulp aan ouderen. In: de Boer A, Faessen W, 
Heering L (Red.), Pakhuizen of paleizen? Wonen, zorg en welzijn van 
ouderen nu en in de toekomst. Boeknummer Bevolking en Gezin, pp. 
35-61. 
Gouldner AW (1960). The norm of reciprocity: A preliminary 
statement. American Sociological Review 25, 16 1 - 179. 
Klein Ikkink CE, Van Tilburg TG (1 999). Broken ties: Reciprocity and 
other effects on the ending of older adult's relationships. Social 
Networks 21: 131-146. 
Knipscheer CPM, Broese van Groenou MI, Leene GJF, Beekman 
ATF, Deeg DJH (2000). The effects of environmental context and 
personal resources on depressive symptomatology in older age: A test 
of the Lawton-model. Ageing & Society 20: 183-202. 
Penninx BWJH, Van Tilburg TG, Kriegsman DMW, Deeg DJH, 
Boeke AJP, Van Eijk JTM (1997a). Effcts of social support and 
personal coping resources on mortality in older age: The 
Longitudinal Aging Study Amsterdam. American Journal of 
Epidemiology 146: 5 10-5 19. 
Penninx BWJH, Van Tilburg TG, Deeg DJH, Kriegsman DMW, 
Boeke AJP, Van Eijk JTM (1997b). Direct and buffer effects of social 
support and personal coping resources in individuals with arthritis. 
Social Science and Medicine 44: 392-402. 
Tazelaar F (1 983). Van een klassieke attitude-gedragshypothese naar 
een algemeen gedragstheoretisch model. In: Lindenberg SM, 
Stokman FN (Red.), Modellen in de sociologie. Deventer: Van 
Loghum Slaterus pp. 112-138. 
Van Tilburg TG (1 998). Losing and gaining in old age: Changes in 
personal network size and social support in a four-year longitudinal 
study. Journal of Gerontology 53B, S3 13-S323. 
Van Tilburg TG (1999). Changes over time in the personal networks 
and health of older adults. Gedrag & Gezondheid 27: 61-66. 
Van Tilburg TG, De Jong Gierveld J, Lecchini L, Marsiglia D (1998). 
Social integration and loneliness: A comparative study among older 
adults in the Netherlands and Tuscany, Italy. Journal of Personal and 
Social Relationships 15 : 740-754. 


https://research.vu.nl/files/1641467/2000 vT Persoonlijke relatienetwerken van ouderen.pdf

Persoonlijke relatienetwerken van ouderen: Een inleiding

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

VU Research Portal

DSpace at VU