Bartels, M.

Boomsma, D.I.

Derks, E.M.

DSpace at VU

Oorzaken van individuele verschillen in 
normafwijkend gedrag
Een onderzoek met 7-, 10- en 12-jarige tweelingen
Meike Bartels, Eske Derks en Dorret Boomsma
Van de Nederlandse kinderen vertoont 5 tot 15 procent milde tot ernstige gedrags-
problemen, waaronder normafwijkend gedrag (Verhulst e.a., 1996; Bartels, 
2002). Waarom vertonen deze kinderen meer problemen dan andere kinderen? 
Een elegante methode om de invloeden van genen en omgeving op gedragsver-
schillen te onderzoeken is het klassieke tweelingmodel. Voor normafwijkend 
gedrag blijkt dat, naast genetische (A) en unieke omgevingsinvloeden (E), ook 
gedeelde omgevingsinvloeden (C) belangrijk zijn voor het verklaren van indivi-
duele verschillen. Buitenlandse tweelingstudies, waarbij gebruik is gemaakt van 
gedragsbeoordeling door ouders en leerkrachten, rapporteren milde tot sterke 
invloeden van genetische factoren (24-70 procent verklaarde variantie), maar ook 
invloeden van gedeelde omgevingsfactoren (DiLalla & Gottesman, 1989; Deater-
Deckard & Plomin, 1999; Edelbrock e.a., 1995; Eley e.a., 1999). Een grootschalige 
in Nederland uitgevoerde adoptiestudie met 111 geadopteerde biologische paren, 
221 niet-biologische paren en 1.484 geadopteerde eenlingen benadrukt dat de 
gedeelde omgevingsinvloeden belangrijk zijn voor het verklaren van de verschil-
len in externaliserende gedragsproblemen tussen kinderen (Van den Oord e.a., 
1994; Van der Valk e.a., 1998). Deze resultaten voor externaliserende gedrags-
problemen zijn gerepliceerd in een grootschalig longitudinaal tweelingonderzoek 
(Bartels e.a., 2004).
De signiﬁ cante bevinding van gedeelde omgevingsinvloeden op normafwijkend 
gedrag is belangrijk voor onderzoek en voor de klinische praktijk. Recente ont-
wikkelingen binnen de genetica leggen een basis voor de zoektocht naar genen 
die een rol spelen bij gedrag en gedragsproblemen. Voordat echter de eerste genen 
gezocht en gevonden kunnen worden, zal de precieze deﬁ nitie van normafwij-
kend gedrag moeten worden aangescherpt. Tevens zal in kaart moeten worden 
gebracht hoe normafwijkend gedrag het beste gemeten kan worden. Gedrags-
genetische designs zijn hiervoor geschikt (voor een overzicht van de mogelijk-
heden, zie Boomsma e.a., 2002a). Vanuit klinisch perspectief kan de informatie 
uit gedragsgenetische studies worden gebruikt voor het ontwerpen van inter-
ventiestrategieën. Hierbij kan worden gedacht aan familiegerichte hulp waar-
bij niet alleen het probleemgedrag van het kind wordt behandeld, maar waarin 
ook aandacht is voor de ouders. Indien uit onderzoek blijkt dat zowel genen als 
gedeelde omgevingsinvloeden belangrijk zijn voor het verklaren van individuele 
verschillen in normafwijkend gedrag, zullen ouders, doordat ze zowel genetische 
als omgevingsinvloeden delen met hun kinderen, als belangrijk moeten worden 
beschouwd in een interventieprogramma.
Tijdschrift voor Criminologie 2005 (47) 2 129
Om inzicht te krijgen in de oorzaken van individuele verschillen in probleemge-
drag bij Nederlandse kinderen op de leeftijden 7, 10 en 12 jaar is een longitudi-
nale tweelingstudie uitgevoerd. In dit artikel presenteren we de resultaten voor 
normafwijkend gedrag als beoordeeld door de moeder met behulp van de Child 
Behavior Checklist (Achenbach, 1991).
Methode
Proefpersonen
Het onderzoek naar normafwijkend gedrag maakt onderdeel uit van een longitu-
dinaal onderzoek naar de ontwikkeling van gedrags- en emotionele problemen 
van het Nederlands Tweelingen Register (NTR; www.tweelingenregister.org) 
(Boomsma e.a., 2002b). Ouders van tweelingen die ingeschreven staan bij het 
NTR, ontvangen iedere twee jaar een vragenlijst over het gedrag en de ontwik-
keling van hun kinderen. Voor het huidige onderzoek wordt gebruik gemaakt van 
de Child Behavior Checklist die op de leeftijden 7, 10 en 12 jaar door de moeders 
van tweelingen is ingevuld. Het aantal tweelingen en hun gemiddelde score voor 
normafwijkend gedrag per leeftijd en zygositeit (een- of twee-eiig) staat vermeld 
in tabel 1. De zygositeit is voor 1.045 tweelingparen vastgesteld op grond van 
DNA. Voor de overige tweelingparen is de zygositeit bepaald met behulp van een 
vragenlijst. Aan de hand van gegevens uit de vragenlijst wordt de zygositeit in 93 
procent van de gevallen correct toegekend (voor details zie Rietveld e.a., 2000).
Tabel 1: Gemiddelden en aantal personen per zygositeit en leeftijd
G
em
id
de
ld
e 
(N
)
ou
ds
te
 lf
t 
7
G
em
id
de
ld
e 
(N
)
jo
ng
st
e 
lft
 7
G
em
id
de
ld
e 
(N
)
ou
ds
te
 lf
t 
10
G
em
id
de
ld
e 
(N
)
jo
ng
st
e 
lft
 1
0
G
em
id
de
ld
e 
(N
)
 o
ud
st
e 
lft
 1
2
G
em
id
de
ld
e 
(N
)
jo
ng
st
e 
lft
 1
2
MZM 1.46 (1250) 1.40 (1249) 1.44 (769) 1.36 (767) 1.19 (445) 1.19 (443)
DZM 1.43 (1274) 1.41 (1270) 1.37 (694) 1.34 (691) 1.23 (380) 1.26 (378)
MZF 1.00 (1425)   .96 (1420)   .88 (927)   .84 (928)  .76 (500)   .81 (501)
DZF 1.04 (1181) 1.06 (1172)   .90 (673)   .87 (668)  .73 (357)   .63 (356)
DOSMF 1.27 (1221)   .90 (1218) 1.25 (750)   .76 (750) 1.31 (376)   .71 (376)
DOSFM 1.0.0 (1143) 1.21 (1136)   .86 (700) 1.12 (698)  .59 (346)   .89 (346)
MZM = monozygote jongens; DZM = dizygote jongens; MZF = monozygote meisjes; DZF = dizygote meisjes; DOSMF = 
dizygote tweelingen van ongelijk geslacht waarvan de oudste een jongen is; DOSFM = dizygote tweelingen van ongelijk 
geslacht waarvan de oudste een meisje is.
Meetinstrument
De Child Behavior Checklist (Achenbach, 1991; Verhulst e.a., 1996) is een vragenlijst 
die ontworpen is om door ouders of verzorgers van een kind te worden ingevuld. 
130 Tijdschrift voor Criminologie 2005 (47) 2
Meike Bartels, Eske Derks en Dorret Boomsma
De CBCL heeft 113 speciﬁ eke vragen over emotionele en gedragsproblemen. Ou-
ders kunnen aangeven hoe goed een vraag nu of in de afgelopen zes maanden 
past bij een kind met behulp van de volgende antwoordmogelijkheden: 0 = hele-
maal niet, 1 = een beetje of soms, 2 = duidelijk of vaak. De stellingen vormen acht 
probleemschalen, waaronder normafwijkend gedrag. De items die sommeren tot 
normafwijkend gedrag, staan vermeld in tabel 2.
Tabel 2: CBCL-items die sommeren tot het syndroom normafwijkend gedrag
Item nr. Item inhoud
 26 Lijkt zich niet schuldig te voelen na zich misdragen te hebben
 39 Gaat om met jongens/meisjes die in moeilijkheden verzeild raken
 43 Liegen of bedriegen
 63 Is liever samen met oudere jongens/meisjes
 67 Loopt weg van huis
 72 Brandstichten
 81 Steelt van huis
 82 Steelt buitenshuis
 90 Vloeken, schuttingtaal
 96 Denkt te veel aan seks
101 Spijbelen, schoolverzuim
105 Gebruikt alcohol of drugs
106 Vandalisme, vernielen
Statistische analyses
Gemiddelden, standaarddeviaties en tweelingcorrelaties voor normafwijkend 
gedrag zijn berekend met behulp van SPSS 12.0. De CBCL is een meetinstrument 
dat ontwikkeld is voor de klinische praktijk. Bij gebruik in een normale popu-
latie zijn de data scheef verdeeld (de meeste kinderen vertonen weinig tot geen 
gedragsproblemen). Voor de berekening van de tweelingcorrelaties en het ﬁ tten 
van de verschillende modellen zijn de data daarom getransformeerd. Op grond 
van de tweelingcorrelaties kan een eerste indruk worden verkregen van onderlig-
gende oorzaken voor individuele verschillen in normafwijkend gedrag. Wanneer 
de gelijkenis tussen monozygote tweelingen ongeveer twee keer zo groot is als 
tussen dizygote tweelingen, dan is dat een sterke aanwijzing dat genetische fac-
toren van invloed zijn; indien de gelijkenis minder dan twee keer zo groot is, duidt 
dat op genetische factoren én gedeelde omgevingsinvloeden. Door middel van het 
ﬁ tten van genetische modellen kan een preciezer beeld worden verkregen van de 
A-, C- en E-componenten. Tevens kunnen eﬀ ecten van sekse eenvoudig worden 
getoetst en kunnen de betrouwbaarheidsintervallen van de schattingen van A, C 
en E worden berekend.
Tijdschrift voor Criminologie 2005 (47) 2 131
Oorzaken van individuele verschillen in normafwijkend gedrag
De genetische modellen zijn geëvalueerd met behulp van het Structural Equation 
Modeling programma Mx (Neale, 2003). Als eerste model is een ACE-model geﬁ t 
met sekseverschillen voor de A-, C- en E-componenten. Dit impliceert dat er een 
verschil kan zijn tussen jongens en meisjes in de mate waarin de verschillende 
variantiecomponenten van invloed zijn op normafwijkend gedrag. Daarna is 
gekeken of deze verschillende variantiecomponenten in jongens en meisjes aan 
elkaar gelijkgesteld kunnen worden. Vervolgens is de signiﬁ cantie van A en C 
getoetst door ze weg te laten uit het model. Nadat het beste model is gekozen, zijn 
de 95 procent betrouwbaarheidsintervallen voor de gestandaardiseerde schattin-
gen van A, C en E berekend.
Resultaten
Jongens vertonen signiﬁ cant meer normafwijkend gedrag (p < .001) op alle leef-
tijden. Verder is er een signiﬁ cante afname in normafwijkend gedrag naarmate 
de kinderen ouder worden (p< .001) (tabel 1). Deze bevinding is in overeenstem-
ming met de bevindingen van Verhulst en collega’s. De gebruikelijke toename in 
externaliserende gedragsproblemen zijn te verwachten na leeftijd 12 (Verhulst 
e.a., 1996). Op alle leeftijden zijn de monozygote tweelingcorrelaties groter (maar 
minder dan twee keer zo groot) dan de dizygote tweelingcorrelaties (tabel 3).
Tabel 3: Tweelingcorrelaties en de bijbehorende 95 procent betrouwbaarheids-
inter vallen voor normafwijkend gedrag op leeftijd 7, 10, en 12
Leeftijd 7 Leeftijd 10 Leeftijd 12
MZM .81 (.78-.82) .85 (.83-.87) .82 (.79-.85)
DZM .56 (.52-.60) .59 (.54-.64) .59 (.52-.66)
MZF .78 (.79-.80) .77 (.75-.80) .78 (.74-.81)
DZF .59 (.55-.62) .59 (.54-.64) .57 (.49-.64)
DOSMF .50 (.50-.54) .46 (.40-.51) .51 (.43-.58)
DOSFM .54 (.50-.58) .49 (.43-.55) .58 (.50-.65)
MZM = monozygote jongens; DZM = dizygote jongens; MZF = monozygote meisjes; DZF = dizygote meisjes; DOSMF = 
dizygote tweelingen van ongelijk geslacht waarvan de oudste een jongen is; DOSFM = dizygote tweelingen van ongelijk 
geslacht waarvan de oudste een meisje is.
Dit duidt op signiﬁ cante invloeden van zowel genetische factoren als gedeelde 
omgevingsfactoren op individuele verschillen in normafwijkend gedrag. Voor 
normafwijkend gedrag op alle leeftijden geldt dat een model met genetische, 
gedeelde omgevings- en unieke omgevingsinvloeden het beste ﬁ t. Tevens is sprake 
van sekseverschillen in de mate van erfelijkheid. Voor het best ﬁ ttende model, het 
ACE-model, zijn de schatting voor A, C, E en hun 95 procent betrouwbaarheids-
intervallen weergegeven in tabel 4.
132 Tijdschrift voor Criminologie 2005 (47) 2
Meike Bartels, Eske Derks en Dorret Boomsma
Ta
be
l 4
: 
M
od
el
 fi 
tt
in
g 
re
su
lt
at
en
 v
oo
r 
no
rm
af
w
ijk
en
d 
ge
dr
ag
 o
p 
le
ef
ti
jd
 7
, 1
0 
en
 1
2 
en
 g
es
ta
nd
aa
rd
is
ee
rd
e 
sc
ha
tt
in
g
(9
5%
 b
et
ro
uw
ba
ar
he
id
si
nt
er
va
lle
n)
 v
oo
r 
ge
ne
ti
sc
he
 in
vl
oe
de
n 
(A
),
 g
ed
ee
ld
e 
om
ge
vi
ng
si
nv
lo
ed
en
 (
C
) 
en
 u
ni
ek
e
 
om
ge
vi
ng
s-
in
vl
oe
de
n 
(E
) 
op
 in
di
vi
du
el
e 
ve
rs
ch
ill
en
 in
 n
or
m
af
w
ijk
en
d 
ge
dr
ag
A
ge
M
od
el
-2
ll
df

2
∆
df
p
A
C
E
7
A
C
E
sd
29
60
1.
69
3
14
94
2
.5
2 
(.
52
-.5
8)
.2
8 
(.2
2-
.2
8)
.2
0 
(.1
8-
.2
2)
.4
2 
(.3
4-
.4
9)
.3
6 
(.3
6-
.3
9)
.2
2 
(.2
0-
.2
4)
A
C
E n
sd
29
65
1.
47
6
14
94
5
49
.7
83
3
<
.0
01
A
E s
d
29
81
1.
53
0
14
94
4
20
9.
83
7
2
<
.0
01
C
E s
d
30
06
9.
61
3
14
94
4
46
7.
92
0
2
<
.0
01
10
A
C
E
sd
17
78
2.
45
9
89
98
.6
2 
(.4
6-
.7
0)
.2
3 
(.1
5-
.3
8)
.1
6 
(.1
4-
.1
7)
.4
6 
(.3
4-
.6
2)
.3
2 
(.1
6-
.4
3)
.2
3 
(.2
3-
.2
5)
A
C
E n
sd
17
85
6.
85
6
90
01
74
.3
97
3
<
.0
01
A
E s
d
17
86
7.
39
0
90
00
84
.9
31
2
<
.0
01
C
E s
d
18
17
9.
61
0
90
00
39
7.
15
1
2
<
.0
01
12
A
C
E
sd
90
49
.4
01
47
86
.4
9 
(.3
8-
.5
8)
.3
4 
(.2
4-
.4
3)
.1
8 
(.1
6-
.2
1)
.4
1 
(.2
9-
.5
2)
.3
6 
(.2
5-
.4
7)
.2
3 
(.2
1-
.2
7)
A
C
E n
sd
91
11
.2
96
47
89
61
.8
95
3
<
.0
01
A
E s
d
91
26
.7
73
47
88
77
.3
72
2
<
.0
01
C
E s
d
92
01
.1
77
47
88
15
1.
77
6
2
<
.0
01
sd
 =
 s
ek
se
ve
rs
ch
ill
en
 in
 d
e 
A
-, 
C
- 
en
 E
-c
om
po
ne
nt
en
; n
sd
 =
 g
ee
n 
se
ks
ev
er
sc
hi
lle
n 
in
 d
e 
A
-, 
C
- 
en
 E
-c
om
po
ne
nt
en
, -
2l
l =
 -
2 
lo
g 
lik
el
ih
oo
d,
 d
f =
 a
an
ta
l v
ri
jh
ei
ds
gr
ad
en
,

2 
= 
ch
i 2
, ∆
df
 =
 v
er
sc
hi
l i
n 
aa
nt
al
 v
ri
jh
ei
ds
gr
ad
en
.
H
et
 b
es
te
 m
od
el
 is
 v
et
 g
ed
ru
kt
.
Tijdschrift voor Criminologie 2005 (47) 2 133
Oorzaken van individuele verschillen in normafwijkend gedrag
De erfelijkheid van normafwijkend gedrag ligt tussen 41 tot 62 procent. De erfe-
lijkheid in jongens is hoger dan in meisjes. 28 tot 36 procent van de individuele 
verschillen in normafwijkend gedrag wordt verklaard door gedeelde omgevings-
invloeden, de resterende 20 tot 25 procent door omgevingsinvloeden die uniek 
zijn voor een individu.
Discussie
In dit onderzoek is gevonden dat verschillen tussen kinderen in normafwijkend 
gedrag zowel worden veroorzaakt door verschillen in genetisch materiaal als door 
verschillen in omgeving van de kinderen. Dit sluit aan bij de resultaten van eerder 
onderzoek (DiLalla & Gottesman, 1989; Deater-Deckard & Plomin, 1999; Edel-
brock e.a., 1995; Eley e.a., 1999). De signiﬁ cante invloed van genen is geen ver-
rassing, aangezien dit consistent is in onderzoek naar probleemgedrag. In eerste 
instantie roept het bestaan van een erfelijke component in normafwijkend gedrag 
een fatalistisch gevoel op, waarbij gesuggereerd zou kunnen worden dat ‘het nu 
eenmaal in de genen zit’ en er dus niks meer aan gedaan zou kunnen worden.
Echter, uit dit onderzoek blijkt dat naast genetische factoren een belangrijke 
rol is weggelegd voor de gedeelde omgevingsinvloeden. 30 tot 35 procent van de 
verschillen tussen kinderen in normafwijkend gedrag wordt verklaard door ver-
schillen in gedeelde omgeving. Bij deze gedeelde omgevingsinvloeden kan worden 
gedacht aan de opvoedingsstijl van de ouders en de sociaal-economische status van 
het gezin. Ook factoren buiten het gezin kunnen als gedeelde omgevings invloed 
fungeren. Hierbij moet worden gedacht aan de buurt waarin kinderen wonen en 
de school waar ze naartoe gaan (als de kinderen naar dezelfde school gaan). Deze 
gedeelde omgevingsinvloeden zijn een belangrijk aanknopingspunt voor het voor-
komen en reduceren van normafwijkend gedrag. De resterende 16-23 procent van 
de variantie wordt verklaard door unieke omgevingsfactoren. Welke factoren dit 
zijn, zal nog moeten worden onderzocht, bijvoorbeeld door te kijken naar een-
eiige tweelingen die discordant (het ene kind van het tweelingpaar vertoont wel 
normafwijkend gedrag, het andere niet) zijn voor normafwijkend gedrag.
Een belangrijke vervolgstap in dit onderzoek zal dus zijn om meer inzicht te ver-
krijgen in de (gedeelde en unieke) omgevingsfactoren die werkelijk een rol spelen 
in normafwijkend gedrag.
Literatuur
Achenbach, T.M. (1991). Manual for the Child Behavior Checklist/4-18 and 1991 Proﬁ le. 
Burlington, VT: University of Vermont, Department of Psychiatry.
Bartels, M. (2002). Behavior problems, cognition, and hormones. A longitudinal-genetic study 
in childhood (diss. Amsterdam VU).
Bartels, M., Oord, E.J.C.G. van den, Hudziak, J.J., Rietveld, M.J.H., Beijsterveldt, C.E.M. 
van & Boomsma, D.I. (2004). Genetic and environmental mechanisms underlying 
stability and change in problem behaviors at ages 3, 7, 10, and 12. Developmental 
Psychology, 40(5), 852–867.
Boomsma, D.I., Busjahn, A. & Peltonen, L. (2002a). Classical twin studies and beyond. 
Nature Review Genetics, 872-882.
134 Tijdschrift voor Criminologie 2005 (47) 2
Meike Bartels, Eske Derks en Dorret Boomsma
Boomsma, D.I., Vink, J.M., Beijsterveldt, C.E.M. van, Geus, E.J.C., Beem, A.L., Mulder, 
E.J.C.M., Derks, E.M., Riese, H., Willemsen, A.H.M., Bartels, M., Berg, M. van den, 
Kupper, H.M., Polderman, J.C., Posthuma, D., Rietveld, M.J.H., Stubbe, J.H., Knol, 
L.I., Stroet, T. & Van Baal, G.C.M. (2002b). Netherlands Twin Register: a focus on 
longitudinal research. Twin Research, 5(5), 401-406.
Deater-Deckard, K. & Plomin, R. (1999). An adoption study of the etiology of teacher and 
parent reports of externalizing problems in middle childhood. Child Development, 70, 
144-154.
DiLalla, L.F. & Gottesman, I.I. (1989). Heterogeneity of causes for delinquency and 
criminality: Lifespan perspectives. Development and Psychopathology, 1, 339-349.
Edelbrock, C, Rende, R., Plomin, R. & Th ompson, L.A. (1995). A twin study of competence 
and problem behavior in childhood and early adolescence. Journal of Child Psychology 
and Psychiatry, 36(5), 775-85.
Eley, T.C., Lichtenstein, P. &  Stevenson, J. (1999). Sex diﬀ erences in the etiology of 
aggressive and nonaggressive antisocial behavior: results from two twin studies. 
Child Development, 70(1), 155-68.
Neale, M.C., Boker, S.M., Xie, G. & Maes, H.H. (2003). Mx: Statistical Modeling. VCU Box 
900126, Richmond, VA 23298: Department of Psychiatry. 6th Edition.
Oord, E.J.C.G. van den, Boomsma, D.I. & Verhulst, F.C. (1994). A study of problem 
behaviors in 10- to 15-year-old biologically related and unrelated international 
adoptees. Behavior Genetics, 24(3), 193-205.
Rietveld, M.J.H., Valk, J.C. van der, Bongers, I.L., Stroet, T.M., Slagboom, P.E. & Boomsma, 
D.I., (2000). Zygosity diagnosis in young twins by parental report, Twin Research, 3, 
134-141.
Valk, J.C. van der, Verhulst, F.C., Neale, M.C. & Boomsma, D.I. (1998). Longitudinal 
genetic analysis of problem behaviors in biologically related and unrelated adoptees. 
Behavior Genetics, 28(5), 365-80.
Verhulst, F.C., Ende, J. van der & Koot, H.M. (1996). Dutch Manual for the CBCL/4–18. 
Rotterdam: Afdeling Kinder- en Jeugdpsychiatrie, Sophia Kinderziekenhuis/Acade-
misch Ziekenhuis Rotterdam, Erasmus Universiteit Rotterdam.
Tijdschrift voor Criminologie 2005 (47) 2 135
Oorzaken van individuele verschillen in normafwijkend gedrag


Oorzaken van individuele verschillen in normafwijkend gedrag; een onderzoek met 7-, 10- en 12-jarige tweelingen

NARCIS 

VU Research Portal

VU Research PortalOorzaken van individuele verschillen in normafwijkend gedrag; een onderzoek met 7-,10- en 12-jarige tweelingenBartels, M.; Derks, E.M.; Boomsma, D.I.published inTijdschrift voor Criminologie2005document versionPublisher's PDF, also known as Version of recordLink to publication in VU Research Portalcitation for published version (APA)Bartels, M., Derks, E. M., & Boomsma, D. I. (2005). Oorzaken van individuele verschillen in normafwijkendgedrag; een onderzoek met 7-, 10- en 12-jarige tweelingen. Tijdschrift voor Criminologie, 47, 129-135.General rightsCopyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright ownersand it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.            • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research.            • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain            • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal ?Take down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.E-mail address:vuresearchportal.ub@vu.nlDownload date: 03. Mar. 2023Oorzaken van individuele verschillen in normafwijkend gedragEen onderzoek met 7-, 10- en 12-jarige tweelingenMeike Bartels, Eske Derks en Dorret BoomsmaVan de Nederlandse kinderen vertoont 5 tot 15 procent milde tot ernstige gedrags-problemen, waaronder normafwijkend gedrag (Verhulst e.a., 1996; Bartels, 2002). Waarom vertonen deze kinderen meer problemen dan andere kinderen? Een elegante methode om de invloeden van genen en omgeving op gedragsver-schillen te onderzoeken is het klassieke tweelingmodel. Voor normafwijkend gedrag blijkt dat, naast genetische (A) en unieke omgevingsinvloeden (E), ook gedeelde omgevingsinvloeden (C) belangrijk zijn voor het verklaren van indivi-duele verschillen. Buitenlandse tweelingstudies, waarbij gebruik is gemaakt van gedragsbeoordeling door ouders en leerkrachten, rapporteren milde tot sterke invloeden van genetische factoren (24-70 procent verklaarde variantie), maar ook invloeden van gedeelde omgevingsfactoren (DiLalla & Gottesman, 1989; Deater-Deckard & Plomin, 1999; Edelbrock e.a., 1995; Eley e.a., 1999). Een grootschalige in Nederland uitgevoerde adoptiestudie met 111 geadopteerde biologische paren, 221 niet-biologische paren en 1.484 geadopteerde eenlingen benadrukt dat de gedeelde omgevingsinvloeden belangrijk zijn voor het verklaren van de verschil-len in externaliserende gedragsproblemen tussen kinderen (Van den Oord e.a., 1994; Van der Valk e.a., 1998). Deze resultaten voor externaliserende gedrags-problemen zijn gerepliceerd in een grootschalig longitudinaal tweelingonderzoek (Bartels e.a., 2004).De signifi cante bevinding van gedeelde omgevingsinvloeden op normafwijkend gedrag is belangrijk voor onderzoek en voor de klinische praktijk. Recente ont-wikkelingen binnen de genetica leggen een basis voor de zoektocht naar genen die een rol spelen bij gedrag en gedragsproblemen. Voordat echter de eerste genen gezocht en gevonden kunnen worden, zal de precieze defi nitie van normafwij-kend gedrag moeten worden aangescherpt. Tevens zal in kaart moeten worden gebracht hoe normafwijkend gedrag het beste gemeten kan worden. Gedrags-genetische designs zijn hiervoor geschikt (voor een overzicht van de mogelijk-heden, zie Boomsma e.a., 2002a). Vanuit klinisch perspectief kan de informatie uit gedragsgenetische studies worden gebruikt voor het ontwerpen van inter-ventiestrategieën. Hierbij kan worden gedacht aan familiegerichte hulp waar-bij niet alleen het probleemgedrag van het kind wordt behandeld, maar waarin ook aandacht is voor de ouders. Indien uit onderzoek blijkt dat zowel genen als gedeelde omgevingsinvloeden belangrijk zijn voor het verklaren van individuele verschillen in normafwijkend gedrag, zullen ouders, doordat ze zowel genetische als omgevingsinvloeden delen met hun kinderen, als belangrijk moeten worden beschouwd in een interventieprogramma.Tijdschrift voor Criminologie 2005 (47) 2 129Om inzicht te krijgen in de oorzaken van individuele verschillen in probleemge-drag bij Nederlandse kinderen op de leeftijden 7, 10 en 12 jaar is een longitudi-nale tweelingstudie uitgevoerd. In dit artikel presenteren we de resultaten voor normafwijkend gedrag als beoordeeld door de moeder met behulp van de Child Behavior Checklist (Achenbach, 1991).MethodeProefpersonenHet onderzoek naar normafwijkend gedrag maakt onderdeel uit van een longitu-dinaal onderzoek naar de ontwikkeling van gedrags- en emotionele problemen van het Nederlands Tweelingen Register (NTR; www.tweelingenregister.org) (Boomsma e.a., 2002b). Ouders van tweelingen die ingeschreven staan bij het NTR, ontvangen iedere twee jaar een vragenlijst over het gedrag en de ontwik-keling van hun kinderen. Voor het huidige onderzoek wordt gebruik gemaakt van de Child Behavior Checklist die op de leeftijden 7, 10 en 12 jaar door de moeders van tweelingen is ingevuld. Het aantal tweelingen en hun gemiddelde score voor normafwijkend gedrag per leeftijd en zygositeit (een- of twee-eiig) staat vermeld in tabel 1. De zygositeit is voor 1.045 tweelingparen vastgesteld op grond van DNA. Voor de overige tweelingparen is de zygositeit bepaald met behulp van een vragenlijst. Aan de hand van gegevens uit de vragenlijst wordt de zygositeit in 93 procent van de gevallen correct toegekend (voor details zie Rietveld e.a., 2000).Tabel 1: Gemiddelden en aantal personen per zygositeit en leeftijdGemiddelde (N)oudste lft 7Gemiddelde (N)jongste lft 7Gemiddelde (N)oudste lft 10Gemiddelde (N)jongste lft 10Gemiddelde (N) oudste lft 12Gemiddelde (N)jongste lft 12MZM 1.46 (1250) 1.40 (1249) 1.44 (769) 1.36 (767) 1.19 (445) 1.19 (443)DZM 1.43 (1274) 1.41 (1270) 1.37 (694) 1.34 (691) 1.23 (380) 1.26 (378)MZF 1.00 (1425)   .96 (1420)   .88 (927)   .84 (928)  .76 (500)   .81 (501)DZF 1.04 (1181) 1.06 (1172)   .90 (673)   .87 (668)  .73 (357)   .63 (356)DOSMF 1.27 (1221)   .90 (1218) 1.25 (750)   .76 (750) 1.31 (376)   .71 (376)DOSFM 1.0.0 (1143) 1.21 (1136)   .86 (700) 1.12 (698)  .59 (346)   .89 (346)MZM = monozygote jongens; DZM = dizygote jongens; MZF = monozygote meisjes; DZF = dizygote meisjes; DOSMF = dizygote tweelingen van ongelijk geslacht waarvan de oudste een jongen is; DOSFM = dizygote tweelingen van ongelijk geslacht waarvan de oudste een meisje is.MeetinstrumentDe Child Behavior Checklist (Achenbach, 1991; Verhulst e.a., 1996) is een vragenlijst die ontworpen is om door ouders of verzorgers van een kind te worden ingevuld. 130 Tijdschrift voor Criminologie 2005 (47) 2Meike Bartels, Eske Derks en Dorret BoomsmaDe CBCL heeft 113 specifi eke vragen over emotionele en gedragsproblemen. Ou-ders kunnen aangeven hoe goed een vraag nu of in de afgelopen zes maanden past bij een kind met behulp van de volgende antwoordmogelijkheden: 0 = hele-maal niet, 1 = een beetje of soms, 2 = duidelijk of vaak. De stellingen vormen acht probleemschalen, waaronder normafwijkend gedrag. De items die sommeren tot normafwijkend gedrag, staan vermeld in tabel 2.Tabel 2: CBCL-items die sommeren tot het syndroom normafwijkend gedragItem nr. Item inhoud 26 Lijkt zich niet schuldig te voelen na zich misdragen te hebben 39 Gaat om met jongens/meisjes die in moeilijkheden verzeild raken 43 Liegen of bedriegen 63 Is liever samen met oudere jongens/meisjes 67 Loopt weg van huis 72 Brandstichten 81 Steelt van huis 82 Steelt buitenshuis 90 Vloeken, schuttingtaal 96 Denkt te veel aan seks101 Spijbelen, schoolverzuim105 Gebruikt alcohol of drugs106 Vandalisme, vernielenStatistische analysesGemiddelden, standaarddeviaties en tweelingcorrelaties voor normafwijkend gedrag zijn berekend met behulp van SPSS 12.0. De CBCL is een meetinstrument dat ontwikkeld is voor de klinische praktijk. Bij gebruik in een normale popu-latie zijn de data scheef verdeeld (de meeste kinderen vertonen weinig tot geen gedragsproblemen). Voor de berekening van de tweelingcorrelaties en het fi tten van de verschillende modellen zijn de data daarom getransformeerd. Op grond van de tweelingcorrelaties kan een eerste indruk worden verkregen van onderlig-gende oorzaken voor individuele verschillen in normafwijkend gedrag. Wanneer de gelijkenis tussen monozygote tweelingen ongeveer twee keer zo groot is als tussen dizygote tweelingen, dan is dat een sterke aanwijzing dat genetische fac-toren van invloed zijn; indien de gelijkenis minder dan twee keer zo groot is, duidt dat op genetische factoren én gedeelde omgevingsinvloeden. Door middel van het fi tten van genetische modellen kan een preciezer beeld worden verkregen van de A-, C- en E-componenten. Tevens kunnen eff ecten van sekse eenvoudig worden getoetst en kunnen de betrouwbaarheidsintervallen van de schattingen van A, C en E worden berekend.Tijdschrift voor Criminologie 2005 (47) 2 131Oorzaken van individuele verschillen in normafwijkend gedragDe genetische modellen zijn geëvalueerd met behulp van het Structural Equation Modeling programma Mx (Neale, 2003). Als eerste model is een ACE-model gefi t met sekseverschillen voor de A-, C- en E-componenten. Dit impliceert dat er een verschil kan zijn tussen jongens en meisjes in de mate waarin de verschillende variantiecomponenten van invloed zijn op normafwijkend gedrag. Daarna is gekeken of deze verschillende variantiecomponenten in jongens en meisjes aan elkaar gelijkgesteld kunnen worden. Vervolgens is de signifi cantie van A en C getoetst door ze weg te laten uit het model. Nadat het beste model is gekozen, zijn de 95 procent betrouwbaarheidsintervallen voor de gestandaardiseerde schattin-gen van A, C en E berekend.ResultatenJongens vertonen signifi cant meer normafwijkend gedrag (p < .001) op alle leef-tijden. Verder is er een signifi cante afname in normafwijkend gedrag naarmate de kinderen ouder worden (p< .001) (tabel 1). Deze bevinding is in overeenstem-ming met de bevindingen van Verhulst en collega’s. De gebruikelijke toename in externaliserende gedragsproblemen zijn te verwachten na leeftijd 12 (Verhulst e.a., 1996). Op alle leeftijden zijn de monozygote tweelingcorrelaties groter (maar minder dan twee keer zo groot) dan de dizygote tweelingcorrelaties (tabel 3).Tabel 3: Tweelingcorrelaties en de bijbehorende 95 procent betrouwbaarheids-inter vallen voor normafwijkend gedrag op leeftijd 7, 10, en 12Leeftijd 7 Leeftijd 10 Leeftijd 12MZM .81 (.78-.82) .85 (.83-.87) .82 (.79-.85)DZM .56 (.52-.60) .59 (.54-.64) .59 (.52-.66)MZF .78 (.79-.80) .77 (.75-.80) .78 (.74-.81)DZF .59 (.55-.62) .59 (.54-.64) .57 (.49-.64)DOSMF .50 (.50-.54) .46 (.40-.51) .51 (.43-.58)DOSFM .54 (.50-.58) .49 (.43-.55) .58 (.50-.65)MZM = monozygote jongens; DZM = dizygote jongens; MZF = monozygote meisjes; DZF = dizygote meisjes; DOSMF = dizygote tweelingen van ongelijk geslacht waarvan de oudste een jongen is; DOSFM = dizygote tweelingen van ongelijk geslacht waarvan de oudste een meisje is.Dit duidt op signifi cante invloeden van zowel genetische factoren als gedeelde omgevingsfactoren op individuele verschillen in normafwijkend gedrag. Voor normafwijkend gedrag op alle leeftijden geldt dat een model met genetische, gedeelde omgevings- en unieke omgevingsinvloeden het beste fi t. Tevens is sprake van sekseverschillen in de mate van erfelijkheid. Voor het best fi ttende model, het ACE-model, zijn de schatting voor A, C, E en hun 95 procent betrouwbaarheids-intervallen weergegeven in tabel 4.132 Tijdschrift voor Criminologie 2005 (47) 2Meike Bartels, Eske Derks en Dorret BoomsmaTabel 4: Model fi tting resultaten voor normafwijkend gedrag op leeftijd 7, 10 en 12 en gestandaardiseerde schatting(95% betrouwbaarheidsintervallen) voor genetische invloeden (A), gedeelde omgevingsinvloeden (C) en unieke omgevings-invloeden (E) op individuele verschillen in normafwijkend gedragAgeModel-2lldf2∆dfpACE7ACEsd29601.69314942.52 (.52-.58).28 (.22-.28).20 (.18-.22).42 (.34-.49).36 (.36-.39).22 (.20-.24)ACE nsd29651.4761494549.7833<.001AE sd29811.53014944209.8372<.001CE sd30069.61314944467.9202<.00110ACEsd17782.4598998.62 (.46-.70).23 (.15-.38).16 (.14-.17).46 (.34-.62).32 (.16-.43).23 (.23-.25)ACE nsd17856.856900174.3973<.001AE sd17867.390900084.9312<.001CE sd18179.6109000397.1512<.00112ACEsd9049.4014786.49 (.38-.58).34 (.24-.43).18 (.16-.21).41 (.29-.52).36 (.25-.47).23 (.21-.27)ACE nsd9111.296478961.8953<.001AE sd9126.773478877.3722<.001CE sd9201.1774788151.7762<.001sd = sekseverschillen in de A-, C- en E-componenten; nsd = geen sekseverschillen in de A-, C- en E-componenten, -2ll = -2 log likelihood, df = aantal vrijheidsgraden,2 = chi 2, ∆df = verschil in aantal vrijheidsgraden.Het beste model is vet gedrukt.Tijdschrift voor Criminologie 2005 (47) 2 133Oorzaken van individuele verschillen in normafwijkend gedragDe erfelijkheid van normafwijkend gedrag ligt tussen 41 tot 62 procent. De erfe-lijkheid in jongens is hoger dan in meisjes. 28 tot 36 procent van de individuele verschillen in normafwijkend gedrag wordt verklaard door gedeelde omgevings-invloeden, de resterende 20 tot 25 procent door omgevingsinvloeden die uniek zijn voor een individu.DiscussieIn dit onderzoek is gevonden dat verschillen tussen kinderen in normafwijkend gedrag zowel worden veroorzaakt door verschillen in genetisch materiaal als door verschillen in omgeving van de kinderen. Dit sluit aan bij de resultaten van eerder onderzoek (DiLalla & Gottesman, 1989; Deater-Deckard & Plomin, 1999; Edel-brock e.a., 1995; Eley e.a., 1999). De signifi cante invloed van genen is geen ver-rassing, aangezien dit consistent is in onderzoek naar probleemgedrag. In eerste instantie roept het bestaan van een erfelijke component in normafwijkend gedrag een fatalistisch gevoel op, waarbij gesuggereerd zou kunnen worden dat ‘het nu eenmaal in de genen zit’ en er dus niks meer aan gedaan zou kunnen worden.Echter, uit dit onderzoek blijkt dat naast genetische factoren een belangrijke rol is weggelegd voor de gedeelde omgevingsinvloeden. 30 tot 35 procent van de verschillen tussen kinderen in normafwijkend gedrag wordt verklaard door ver-schillen in gedeelde omgeving. Bij deze gedeelde omgevingsinvloeden kan worden gedacht aan de opvoedingsstijl van de ouders en de sociaal-economische status van het gezin. Ook factoren buiten het gezin kunnen als gedeelde omgevings invloed fungeren. Hierbij moet worden gedacht aan de buurt waarin kinderen wonen en de school waar ze naartoe gaan (als de kinderen naar dezelfde school gaan). Deze gedeelde omgevingsinvloeden zijn een belangrijk aanknopingspunt voor het voor-komen en reduceren van normafwijkend gedrag. De resterende 16-23 procent van de variantie wordt verklaard door unieke omgevingsfactoren. Welke factoren dit zijn, zal nog moeten worden onderzocht, bijvoorbeeld door te kijken naar een-eiige tweelingen die discordant (het ene kind van het tweelingpaar vertoont wel normafwijkend gedrag, het andere niet) zijn voor normafwijkend gedrag.Een belangrijke vervolgstap in dit onderzoek zal dus zijn om meer inzicht te ver-krijgen in de (gedeelde en unieke) omgevingsfactoren die werkelijk een rol spelen in normafwijkend gedrag.LiteratuurAchenbach, T.M. (1991). Manual for the Child Behavior Checklist/4-18 and 1991 Profi le. Burlington, VT: University of Vermont, Department of Psychiatry.Bartels, M. (2002). Behavior problems, cognition, and hormones. A longitudinal-genetic study in childhood (diss. Amsterdam VU).Bartels, M., Oord, E.J.C.G. van den, Hudziak, J.J., Rietveld, M.J.H., Beijsterveldt, C.E.M. van & Boomsma, D.I. (2004). Genetic and environmental mechanisms underlying stability and change in problem behaviors at ages 3, 7, 10, and 12. Developmental Psychology, 40(5), 852–867.Boomsma, D.I., Busjahn, A. & Peltonen, L. (2002a). Classical twin studies and beyond. Nature Review Genetics, 872-882.134 Tijdschrift voor Criminologie 2005 (47) 2Meike Bartels, Eske Derks en Dorret BoomsmaBoomsma, D.I., Vink, J.M., Beijsterveldt, C.E.M. van, Geus, E.J.C., Beem, A.L., Mulder, E.J.C.M., Derks, E.M., Riese, H., Willemsen, A.H.M., Bartels, M., Berg, M. van den, Kupper, H.M., Polderman, J.C., Posthuma, D., Rietveld, M.J.H., Stubbe, J.H., Knol, L.I., Stroet, T. & Van Baal, G.C.M. (2002b). Netherlands Twin Register: a focus on longitudinal research. Twin Research, 5(5), 401-406.Deater-Deckard, K. & Plomin, R. (1999). An adoption study of the etiology of teacher and parent reports of externalizing problems in middle childhood. Child Development, 70, 144-154.DiLalla, L.F. & Gottesman, I.I. (1989). Heterogeneity of causes for delinquency and criminality: Lifespan perspectives. Development and Psychopathology, 1, 339-349.Edelbrock, C, Rende, R., Plomin, R. & Th ompson, L.A. (1995). A twin study of competence and problem behavior in childhood and early adolescence. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 36(5), 775-85.Eley, T.C., Lichtenstein, P. &  Stevenson, J. (1999). Sex diff erences in the etiology of aggressive and nonaggressive antisocial behavior: results from two twin studies. Child Development, 70(1), 155-68.Neale, M.C., Boker, S.M., Xie, G. & Maes, H.H. (2003). Mx: Statistical Modeling. VCU Box 900126, Richmond, VA 23298: Department of Psychiatry. 6th Edition.Oord, E.J.C.G. van den, Boomsma, D.I. & Verhulst, F.C. (1994). A study of problem behaviors in 10- to 15-year-old biologically related and unrelated international adoptees. Behavior Genetics, 24(3), 193-205.Rietveld, M.J.H., Valk, J.C. van der, Bongers, I.L., Stroet, T.M., Slagboom, P.E. & Boomsma, D.I., (2000). Zygosity diagnosis in young twins by parental report, Twin Research, 3, 134-141.Valk, J.C. van der, Verhulst, F.C., Neale, M.C. & Boomsma, D.I. (1998). Longitudinal genetic analysis of problem behaviors in biologically related and unrelated adoptees. Behavior Genetics, 28(5), 365-80.Verhulst, F.C., Ende, J. van der & Koot, H.M. (1996). Dutch Manual for the CBCL/4–18. Rotterdam: Afdeling Kinder- en Jeugdpsychiatrie, Sophia Kinderziekenhuis/Acade-misch Ziekenhuis Rotterdam, Erasmus Universiteit Rotterdam.Tijdschrift voor Criminologie 2005 (47) 2 135Oorzaken van individuele verschillen in normafwijkend gedrag

Dutch

https://research.vu.nl/files/2097725/182652.pdf

Oorzaken van individuele verschillen in normafwijkend gedrag; een onderzoek met 7-, 10- en 12-jarige tweelingen

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

DSpace at VU

NARCIS

VU Research Portal