Tilburg, T.G. van

van Tilburg, T.G.

VU Research Portal

VU Research PortalSociaal kapitaal in de derde en vierde levensfasevan Tilburg, T.G.published inGeron2006Link to publication in VU Research Portalcitation for published version (APA)van Tilburg, T. G. (2006). Sociaal kapitaal in de derde en vierde levensfase. Geron, 8, 15-18.General rightsCopyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright ownersand it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.            • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research.            • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain            • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal ?Take down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.E-mail address:vuresearchportal.ub@vu.nlDownload date: 22. May. 2021Sociaal kapitaal in de derde en vierde levensfase Theo van Tilburg Het onderscheid tussen jonge en oude ouderen wordt vaak gemaakt. In deze bijdrage wordt het versrhil tussen deze twee levensfasen ter discus- sie gesteld. Betoogd wordt &t di t  onderscheid teveel verabsoluteerd wordt: beide fmen worden gekenmeikt door vedies aan sociaal kapi- taal. Wel is het zo dut verliezen zich opstapelen, zodut strategieën voor aanpassing onderscheid moeten maken tussen de beide levensjhen. O U D  W O R D E N  IS VERLIEZEN Gedurende de levensloop slaat de balans tussen winst en verlies steeds meer om ten nade- le van de winst. In de ouderdom staat verlies dan ook centraal (Baltes, 1999). Gewoonlijk worden twee levensfasen in de ouderdom onderscheiden. Verlies aan sociale rollen leidt rond de leeftijd van 60 jaar tot de derde levensfase. Verlies aan het vermogen tot gezond functioneren, rond de leeftijd van 75 jaar, leidt tot de vierde levensfase. Mijn stelling is dat het onderscheid tussen deze twee fasen veel minder is dan vaak gedacht wordt. Het proces van veroudering in beide levensfasen wordt namelijk vooral gekarakteriseerd door het ver- lies van sociaal kapitaal. SOCIAAL KAPITAAL Sociaal kapitaal verwijst naar sociale bronnen die aangewend worden om bepaalde doelen te verwezenlijken. Het heeft verschillende vormen (Tabel 1). 'Bonding' bestaat uit nauwe banden tussen individuen en families (structurele component), en de kennis die men heeft van deze banden (cognitieve component). De structurele component van 'bridging' betreft toegang tot min of meer publieke goederen en voorzieningen en wordt bereikt via minder nauwe banden met verre familie, kennissen en persoonlijke contacten binnen maatschap- pelijke organisaties. Het cognitief systeem verwijst naar vertrouwen. Naarmate men meer in de maatschappij geïntegreerd is, kunnen 'bridging' relaties beter benut worden. gerón jaargang8 1 2  T A B E L  1. VORMEN V A N  S O C I A A L  K A P I T A A L  TY pe Componenten Operationalisering Structureel Omvang van het 'nauwe' persoonlijke relatienetwerk 'Bonding' Cognitief Eenzaamheid: gemis aan kwantiteit of kwaliteit relaties Structureel Participatie in maatschappelijke organisaties 'Bridging' Cognitief Vertrouwen hebben in de meeste mensen D E  D E R D E  E N  V I E R D E  LEVENSFASE Gegevens van de Longitudinal Aging Study Amsterdam (LASA, 1992-2003) laten zien dat zowel bij de overgang van de tweede naar de derde levensfase als bij de overgang naar de vierde levensfase de omvang van het persoonlijke relatienetwerk als geheel nauwelijks klei- ner wordt. Het aantal belangrijke familierelaties neemt toe. Het aantal relaties met vrien- den en kennissen neemt vrij sterk af. Burenrelaties worden bij de overgang naar de vierde levensfase minder belangrijk. Het netwerk verengt dus; de structurele 'bonding' wordt gewaarborgd via familierelaties. Netwerkrelaties die een brug kunnen vormen naar de samenleving staan onder druk. Eenzaamheid geeft een indicatie van de cognitieve compo- nent. Aan het eind van de tweede levensfase is ernstige eenzaamheid vrijwel afwezig. Bij beide overgangen in levensfases verdubbelt het aantal ernstig eenzamen. De structurele component van 'bridging' verzwakt in ernstige mate. Beide overgangen naar een volgende levensfase laten namelijk een sterke daling zien van het aantal ouderen dat vrijwilligersactiviteiten doet. Voor de cognitie van 'bridging' presenteren we gegevens uit de World Value Survey (WVS, 1991) van ouderen in West-Europa over het vertrouwen dat zij hebben in de medemens. Van ouderen rond de GO jaar vinden werkenden vaker dat men- sen te vertrouwen zijn dan ouderen die niet werken. Ook vinden ouderen die met hun kin- deren in huis wonen vaker dat de meeste mensen te vertrouwen zijn. Onder mensen die in de overgangsfase van de derde naar de vierde levensfase zijn, vinden mensen die een goede gezondheid hebben vaker dat de meeste mensen te vertrouwen zijn dan mensen met een slechte gezondheid. Ik constateer dat mensen zowel bij de overgang van de tweede naar de derde levensfase als- ook bij de overgang naar de vierde levensfase sociaal kapitaal verliezen. Hieronder ga ik in op hoe men daar mee omgaat. STRATEGIEEN V O O R  A A N P A S S I N G E N  A A N  VERLIES  Verschillende theorieën richten zich op de vraag welke activiteiten ontwikkeld moeten wor- den om verlies te stoppen of te vertragen, of om de negatieve gevolgen van verlies te beper- ken. De meest bekende theorie is die van Baltes en collega's over selectie, optimalisatie en jaargang8 1 2  gerón compensatie (Baltes & Baltes, 1990). De na verlies overblijvende hulpbronnen worden geactiveerd en geoptimaliseerd, en worden gebruikt voor de belangrijkste domeinen waar- bij de geselecteerde doelen gehandhaafd worden. Het 'duale procesmodel' van Brandstadter en Rothermund (2002) stelt juist dat het soms nodig is doelen aan te passen of te laten vallen. Als de feitelijke ontwikkeling niet meer overeenstemt met de gewenste, is assimilatie een strategie waarmee eerder gestelde doelen nog steeds gehaald kunnen worden. Een tweede strategie is die van accommodatie van doe- len. Men verlaat bepaalde levenspaden omdat deze niet meer begaanbaar zijn, om daarmee nog wel begaanbare paden goed te belopen. Brandstadter en Rothermund constateren dat de accommoderende strategie vaak genegeerd wordt omdat deze moedeloosheid en berusting zou propageren. Zij vinden dat niet terecht: wanneer men minder sociaal kapi- taal tot zijn of haar beschikking heeft, en weinig controle heeft over de situatie, biedt de accommoderende strategie betere mogelijkheden dan assimilatie. Het duale procesmodel voorspelt dat in de derde levensfase de strategie van assimilatie vaak gebruikt wordt. Oplopende verliezen met het ouder worden leiden tot een situatie waarin steeds meer inspanningen gedaan moeten worden, en meer bronnen aangewend moeten worden, om deze strategie toe te kunnen passen. In de vierde fase schiet deze strategie vaak tekort en wordt de accommoderende strategie vaker gebruikt. Ik concludeer dat er op basis van deze benadering reden is voor het onderscheiden van de derde en vierde levensfase. Het onderscheid heeft echter niet zozeer betrekking op de aard van het verlies, of op hoeveel verlies wordt geleden, maar op het gecumuleerde verlies dat nood- zaakt tot ander handelen in de vierde levensfase. De condities in de vierde fase zijn dus anders, zodat de gehanteerde strategieën anders moeten zijn, met mogelijk ook andere uitkomsten. HAALBARE D O E L E N  In de ouderdom is het verlies dominant, maar ook dan zijn doelen te realiseren. De meeste ouderen zijn in goede gezondheid; ook vinden velen dat ze een zinvolle tijdsbesteding hebben. Baltes spreekt over de onvolmaaktheid van de ouderdom. Hij bedoelt hiermee dat de bete- kenis van de derde levensfase nog moeilijk te duiden is. Over de vierde fase zegt hij dat dit de meest radicale vorm van de onvolmaaktheid is. Er is nog teveel onbekend over de ont- wikkeling van mensen vanaf hun geboorte tot in de ouderdom; de sociale gerontologie kan bijdragen aan het verwerven van deze kennis. Het is aan de gerontologie de principes ach- ter de doorgaande ontwikkelingen, de specifieke kenmerken van groepen van mensen én de individuele variaties te leren kennen. Dit vereist zowel een theoretische als een empiri- sche inspanning. L I T E R AT U U R Baltes, PB. (1 999). Alter und Altern als unvollendete Architektur der Humantogenese. ZeitschrtJt @r Gerontologie und Geriatrie, 32, 433-448. 1 Baltes, PB. & Baltes, M.M. (1990). Psychological perspectives on successful aging: The model of selective optimization with compensation. ger6n jaargang 8 1 2 In PB. Baltes & M.M. Baltes (Eds.), SuccessJUl aging: Perspectives JTom the behavioral sciences (1 -34). Cambridge: Cambridge University Press. I Brandtstadter, J. & Rothermund, K. (2002). The life-cour- se dynamics of goal pursuit and goal adjustment: A wo-process framework. Developmental Review, 22, 117-150. OVER DE AUTEUR Theo van Tilburg is hoogleraar Sociale Gerontologie aan de faculteit der Sociale Wetenschappen van de Vrije Universiteit. Zijn oratie over dit onderwerp is te downloaden van http://home.fsw.vu.nI/tg.van.tilburg/publications.html Voor reacties: tg.van.tilburg@fsw.vu.nl jaargang 8 1 2 ger6n 

Dutch

Sociaal kapitaal in de derde en vierde levensfase

DSpace at VU

Sociaal kapitaal in de derde 
en vierde levensfase 
Theo van Tilburg 
Het onderscheid tussen jonge en oude ouderen wordt vaak gemaakt. In 
deze bijdrage wordt het versrhil tussen deze twee levensfasen ter discus- 
sie gesteld. Betoogd wordt &t di t  onderscheid teveel verabsoluteerd 
wordt: beide fmen worden gekenmeikt door vedies aan sociaal kapi- 
taal. Wel is het zo dut verliezen zich opstapelen, zodut strategieën voor 
aanpassing onderscheid moeten maken tussen de beide levensjhen. 
O U D  W O R D E N  IS VERLIEZEN 
Gedurende de levensloop slaat de balans tussen winst en verlies steeds meer om ten nade- 
le van de winst. In de ouderdom staat verlies dan ook centraal (Baltes, 1999). Gewoonlijk 
worden twee levensfasen in de ouderdom onderscheiden. Verlies aan sociale rollen leidt 
rond de leeftijd van 60 jaar tot de derde levensfase. Verlies aan het vermogen tot gezond 
functioneren, rond de leeftijd van 75 jaar, leidt tot de vierde levensfase. Mijn stelling is dat 
het onderscheid tussen deze twee fasen veel minder is dan vaak gedacht wordt. Het proces 
van veroudering in beide levensfasen wordt namelijk vooral gekarakteriseerd door het ver- 
lies van sociaal kapitaal. 
SOCIAAL KAPITAAL 
Sociaal kapitaal verwijst naar sociale bronnen die aangewend worden om bepaalde doelen 
te verwezenlijken. Het heeft verschillende vormen (Tabel 1). 'Bonding' bestaat uit nauwe 
banden tussen individuen en families (structurele component), en de kennis die men heeft 
van deze banden (cognitieve component). De structurele component van 'bridging' betreft 
toegang tot min of meer publieke goederen en voorzieningen en wordt bereikt via minder 
nauwe banden met verre familie, kennissen en persoonlijke contacten binnen maatschap- 
pelijke organisaties. Het cognitief systeem verwijst naar vertrouwen. Naarmate men meer 
in de maatschappij geïntegreerd is, kunnen 'bridging' relaties beter benut worden. 
gerón jaargang8 1 2  
T A B E L  1. VORMEN V A N  S O C I A A L  K A P I T A A L  
TY pe Componenten Operationalisering 
Structureel Omvang van het 'nauwe' persoonlijke relatienetwerk 
'Bonding' 
Cognitief Eenzaamheid: gemis aan kwantiteit of kwaliteit relaties 
Structureel Participatie in maatschappelijke organisaties 
'Bridging' 
Cognitief Vertrouwen hebben in de meeste mensen 
D E  D E R D E  E N  V I E R D E  LEVENSFASE 
Gegevens van de Longitudinal Aging Study Amsterdam (LASA, 1992-2003) laten zien dat 
zowel bij de overgang van de tweede naar de derde levensfase als bij de overgang naar de 
vierde levensfase de omvang van het persoonlijke relatienetwerk als geheel nauwelijks klei- 
ner wordt. Het aantal belangrijke familierelaties neemt toe. Het aantal relaties met vrien- 
den en kennissen neemt vrij sterk af. Burenrelaties worden bij de overgang naar de vierde 
levensfase minder belangrijk. Het netwerk verengt dus; de structurele 'bonding' wordt 
gewaarborgd via familierelaties. Netwerkrelaties die een brug kunnen vormen naar de 
samenleving staan onder druk. Eenzaamheid geeft een indicatie van de cognitieve compo- 
nent. Aan het eind van de tweede levensfase is ernstige eenzaamheid vrijwel afwezig. Bij 
beide overgangen in levensfases verdubbelt het aantal ernstig eenzamen. 
De structurele component van 'bridging' verzwakt in ernstige mate. Beide overgangen naar 
een volgende levensfase laten namelijk een sterke daling zien van het aantal ouderen dat 
vrijwilligersactiviteiten doet. Voor de cognitie van 'bridging' presenteren we gegevens uit de 
World Value Survey (WVS, 1991) van ouderen in West-Europa over het vertrouwen dat zij 
hebben in de medemens. Van ouderen rond de GO jaar vinden werkenden vaker dat men- 
sen te vertrouwen zijn dan ouderen die niet werken. Ook vinden ouderen die met hun kin- 
deren in huis wonen vaker dat de meeste mensen te vertrouwen zijn. Onder mensen die in 
de overgangsfase van de derde naar de vierde levensfase zijn, vinden mensen die een goede 
gezondheid hebben vaker dat de meeste mensen te vertrouwen zijn dan mensen met een 
slechte gezondheid. 
Ik constateer dat mensen zowel bij de overgang van de tweede naar de derde levensfase als- 
ook bij de overgang naar de vierde levensfase sociaal kapitaal verliezen. Hieronder ga ik in 
op hoe men daar mee omgaat. 
STRATEGIEEN V O O R  A A N P A S S I N G E N  A A N  VERLIES  
Verschillende theorieën richten zich op de vraag welke activiteiten ontwikkeld moeten wor- 
den om verlies te stoppen of te vertragen, of om de negatieve gevolgen van verlies te beper- 
ken. De meest bekende theorie is die van Baltes en collega's over selectie, optimalisatie en 
jaargang8 1 2  gerón 
compensatie (Baltes & Baltes, 1990). De na verlies overblijvende hulpbronnen worden 
geactiveerd en geoptimaliseerd, en worden gebruikt voor de belangrijkste domeinen waar- 
bij de geselecteerde doelen gehandhaafd worden. 
Het 'duale procesmodel' van Brandstadter en Rothermund (2002) stelt juist dat het soms 
nodig is doelen aan te passen of te laten vallen. Als de feitelijke ontwikkeling niet meer 
overeenstemt met de gewenste, is assimilatie een strategie waarmee eerder gestelde doelen 
nog steeds gehaald kunnen worden. Een tweede strategie is die van accommodatie van doe- 
len. Men verlaat bepaalde levenspaden omdat deze niet meer begaanbaar zijn, om daarmee 
nog wel begaanbare paden goed te belopen. Brandstadter en Rothermund constateren dat 
de accommoderende strategie vaak genegeerd wordt omdat deze moedeloosheid en 
berusting zou propageren. Zij vinden dat niet terecht: wanneer men minder sociaal kapi- 
taal tot zijn of haar beschikking heeft, en weinig controle heeft over de situatie, biedt de 
accommoderende strategie betere mogelijkheden dan assimilatie. 
Het duale procesmodel voorspelt dat in de derde levensfase de strategie van assimilatie vaak 
gebruikt wordt. Oplopende verliezen met het ouder worden leiden tot een situatie waarin 
steeds meer inspanningen gedaan moeten worden, en meer bronnen aangewend moeten 
worden, om deze strategie toe te kunnen passen. In de vierde fase schiet deze strategie vaak 
tekort en wordt de accommoderende strategie vaker gebruikt. 
Ik concludeer dat er op basis van deze benadering reden is voor het onderscheiden van de 
derde en vierde levensfase. Het onderscheid heeft echter niet zozeer betrekking op de aard van 
het verlies, of op hoeveel verlies wordt geleden, maar op het gecumuleerde verlies dat nood- 
zaakt tot ander handelen in de vierde levensfase. De condities in de vierde fase zijn dus anders, 
zodat de gehanteerde strategieën anders moeten zijn, met mogelijk ook andere uitkomsten. 
HAALBARE D O E L E N  
In de ouderdom is het verlies dominant, maar ook dan zijn doelen te realiseren. De meeste 
ouderen zijn in goede gezondheid; ook vinden velen dat ze een zinvolle tijdsbesteding hebben. 
Baltes spreekt over de onvolmaaktheid van de ouderdom. Hij bedoelt hiermee dat de bete- 
kenis van de derde levensfase nog moeilijk te duiden is. Over de vierde fase zegt hij dat dit 
de meest radicale vorm van de onvolmaaktheid is. Er is nog teveel onbekend over de ont- 
wikkeling van mensen vanaf hun geboorte tot in de ouderdom; de sociale gerontologie kan 
bijdragen aan het verwerven van deze kennis. Het is aan de gerontologie de principes ach- 
ter de doorgaande ontwikkelingen, de specifieke kenmerken van groepen van mensen én 
de individuele variaties te leren kennen. Dit vereist zowel een theoretische als een empiri- 
sche inspanning. 
L I T E R AT U U R Baltes, PB. (1 999). Alter und Altern als unvollendete Architektur der Humantogenese. 
ZeitschrtJt @r Gerontologie und Geriatrie, 32, 433-448. 1 Baltes, PB. & Baltes, M.M. (1990). 
Psychological perspectives on successful aging: The model of selective optimization with compensation. 
ger6n jaargang 8 1 2 
In PB. Baltes & M.M. Baltes (Eds.), SuccessJUl aging: Perspectives JTom the behavioral sciences (1 -34). 
Cambridge: Cambridge University Press. I Brandtstadter, J. & Rothermund, K. (2002). The life-cour- 
se dynamics of goal pursuit and goal adjustment: A wo-process framework. Developmental Review, 22, 
117-150. 
OVER DE AUTEUR Theo van Tilburg is hoogleraar Sociale Gerontologie aan de faculteit der Sociale 
Wetenschappen van de Vrije Universiteit. Zijn oratie over dit onderwerp is te downloaden van 
http://home.fsw.vu.nI/tg.van.tilburg/publications.html 
Voor reacties: tg.van.tilburg@fsw.vu.nl 
jaargang 8 1 2 ger6n 


NARCIS 

https://research.vu.nl/files/2172959/2006 Geron vT Sociaal kapitaal.pdf

Sociaal kapitaal in de derde en vierde levensfase

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

VU Research Portal

DSpace at VU

NARCIS