Branko Petranović

Croatian

Hrčak - Portal of scientific journals of Croatia

150 ČASOPIS ZA SUVREMENU POVIJEST Lovćenski odred dobio je najzad u dru Vujoviću svoga istoričara. Vujovićeva monografija veoma je opsežna i prava enciklopedija podataka o vojnoj i poli­tičkoj istoriji stare Crne Gore u toku narodnooslobodilačke borbe i njenoj osnovnoj vojnoj formaciji. Akribičan, savestan kao istraživač i odgovoran kao pisac, Vujović je svoju disertaciju predao sudu javnosti, stručne i društvene, tek nakon dopune novim istraživanjima, naknadnim uvidom u najnovije itali-janske i nemačke izvore, posle brojnih konsultacija sa živim učesnicima, nosiocima akcija u danima borbe. Vojna strana događaja više je nego iscrpljena. Čak bi se piscu moglo primetiti da je u ime potpunosti i ne zaobilazeći nijedan detalj donekle postavio pitanje smisla istorije kao nauke navođenjem bez­brojnih pojedinosti. Odavno je usvojeno da istorijski podaci imaju naučnu funkciju tek kada otkrivaju suštinu događaja i ratne drame uopšte. To pre ako je bio u pitanju ne samo narodnooslobodilački već i revolucionarni rat istovremeno. Reč je o narodnooslobodilačkoj borbi kao revolucionarnoj strategiji jugoslovenskih komunista. Vojno-politički kompleks u njegovom delu bio bi još bogatiji i suptilnije iznijansiran da je istoričar Vujović više pratio i analizirao političko-psihološke pojave, život prošlog u savremenosti, dublje ispitivao tradi­cionalno ponašanje i odjeke raspadanja starih socijalnih struktura na crnogor­skom tlu. Vujović je izdvojio Lovćenski odred, kao »okosnicu« zbivanja na području stare Crne Gore, tako da se ova jedinica identifikuje sa narodnooslobodilačkom bor­bom u datom teritorijalnom okviru. Nadležnost Štaba odreda podudarala se sa kompetencijama Okružnog komiteta KPJ . Stavljajući u centar posmatranja vojnu jedinicu, pisac je morao da naginje opisu vojne strane događaja. Okružni komitet K P J Cetinje obrazovao je Štab Lovćenske brigade 10. oktobra 1941, a potkraj istog meseca brigada bila preimenovana u Lovćenski odred. Lovćenski bataljon izgubio je u plevaljskoj bici 72 borca i imao 62 ranjenika. Bataljon je u sudaru sa »Pusterijom« bio desetkovan. Prateći slavni put Lovćenaca, Vujović ukazuje na to da je 95 boraca ušlo u sastav 1. bataljona Prve proleterske brigade (Lovćenski); 450 boraca Lovćenskog odreda ušlo je u sastav Četvrte crnogorske proleterske brigade; Lovćenski odred je borcima snabdevao i ostale brigade N O V : Petu crnogorsku, Sedmu, Osmu i Desetu crnogorsku. Prvu Bokešku; Lovćenski odred i njegovo područje dali su 53 narodna heroja. Držeći se uglavnom hronološkog pristupa, Vujović je obradio pripreme za ustanak, julski ustanički talas, ofanzivu Italijana sa snagama iz Albanije; dalje je posmatrao razvoj narodnooslobodilačkog pokreta od avgusta 1941. do napada na Plevlja; sledi obrada događaja od kraja 1941. do marta 1942, i to sa stanovišta razvoja mreže narodnooslobodilačkog pokreta; zatim piše o izbijanju građanskog rata i gubitku slobodne teritorije, periodu ilegale do italijanske kapi­tulacije, te o završnoj fazi rata kada dolazi do oslobođenja ovih krajeva. To je, kao što se vidi, po sistemu izlaganja, periodizacija narodnooslobodilačke borbe u Crnoj Gori i istorija stare Crne Gore od 1941. do 1945. prikazana u istoriji Lovćenskog odreda. ĐURO VUJOVIĆ, Lovćenski NOP odred i njegovo područje u narodnooslobodilačkoj borbi 1941—1943, Cetinje 1976, 760 str. OCJENE I PRIKAZI 151 Vujović je istoričar sa razvijenim smislom za mikro-rekonstrukciju događaja i analizu pojava. Čak i kada se neki istoričari ne slažu sa Vujovićem u analizi izvesnih složenih fenomena narodnooslobodilačke borbe u Crnoj Gori ne mogu da mu ne priznaju težnju da slobodno i bez straha od bilo kakvih tabua iznese svoj sud. Područje na kome je delovao Lovćenski odred je teritorijalno i demografski gle­dano malo, ali je strateški bilo više nego važno za okupatore (saobraćajnice, zaleđe jadranske obale); to tlo je nekadašnji centar crnogorske državnosti; u Crnoj Gori su se odmeravale dve snažne kontrarevolucionarne struje: Crnogorski separatisti i velikosrpski orijentisani četnici. Vujović je na taj način posmatrao revolucionarne i kontrarevolucionarne snage u jedinstvu vojno-političkog dejstva. Za nas je od posebnog naučnog interesa Vujovićevo zaista duboko pronicanje u ove obe struje kontrarevolucionarnog tabora i argumentovano praćenje njiho­vog ponašanja (približavanje, jedinstvo, razlaz, ponovno grupisanje) u zavisnosti od istorijskih prilika i politike okupatora. Uvereni smo da niko do sada kao Vujović nije tako obrazloženo i u fazama obradio pojavu ovih grupacija, njihove odbojnosti i netrpeljivosti, jedinstveni patronat okupatora, koji čas daje prednost jednima čas drugima u zavisnosti od svoje politike, procene o snazi pojedinih struja i njihovom utilitarnom značaju za italijanskog odnosno nemačkog porob­ljivača. N a lovćenskom području zbile su se bitke koje su pronele širom Jugoslavije slavu crnogorskih part izana: osvajanje Vir-Pazara, uništenje fašističkog bata­ljona na Košćelima i Brajićima, bitka na Sozini. A zatim tragični juriš na Plevlja i italijanske alpince i štab pomenute divizije »Pusteria«, koji je očekivao napad. Vujović je vrlo podrobno i objektivno objasnio sporna pitanja oko ove operacije i ideju koja joj je prethodila o nameravanom odlasku crnogorskih part izana u zapadnu Srbiju, što je donekle modifikovao Ivan Milutinović, raču­najući da ovoj maršruti prethodi zauzeće Plevalja i čišćenje Sandžaka od Italijana. Februara 1942. Lovćenski udarni bataljon upućen je na front prema Kolašinu, protiv četnika. Sredinom marta 1942. Lovćenski odred (komandant Peko Dapčević i politički komesar Veljko Mićunović) brojio je više od 3500 boraca. Pisac ističe da je u Lovćenskom bataljonu na Plevljima bilo 100' članova Komunističke partije Jugoslavije, što predstavlja kadrovsku snagu kojom bi bile zadovoljne, kako kaže Vujović, čitave pokrajine. N o i ovoj vrednoj i enciklopedijskoj knjizi podataka o narodnooslobodilačkoj borbi u staroj Crnoj Gori mogu se staviti izvesne primedbe. Nesumnjivo je da su na vojnom planu rekonstruisane sve jedinice, partijske organizacije (organi­zaciono i po ličnom sastavu), borbe, zasede, bombardovanja, pljačke, diverzije, represalije, internacije Crnogoraca, teror okupatora i gubilišta, razmene zaroblje­nika, broj poginulih i ranjenih boraca, zarobljenih neprijatelja. Vidimo kako je »četnička ekspanzija« uticala da se otkazuje boravak »drugoplemenicima« i traži povratak »zalutale braće«. No , u proleće partizanske snage, pod pritis­kom organizovane sprege kontrarevolucije i italijanskog okupatora, napuštaju Crnu Goru. Pisac to objašnjava višestrukim uzrocima: razočaranje u »Rusiju«, očigledno saznanje da Velika Britanija podržava četnike Mihailovića, povla­čenje glavnine partizanskih snaga na čelu s Titom iz zapadne Srbije, poraz na Plevljima, zima 1941—1942. »bogata snegom«, pojave »levih skretanja«, »glad i zlovolja«, koji su ovladavali ljudima (»epidemija gladi«), sa »ubitačnom psihologijom stalne defanzive«. Mislimo da će istoričari još dugo ispitivati ovu 152 ČASOPIS ZA SUVREMENU POVIJEST pojavu jer je partizanska Crna Gora izgubljena preko noći. Mislimo da nije do kraja objašnjeno zašto je baš ova crnogorska sredina, zasićena partijskim kadrovima, u poređenju s drugim krajevima i zemljama Jugoslavije nosila neko vreme sektaštvo. Naši istoričari teže ulaze u suptilna psihološka i politička istraživanja svesti patrijarhalne sredine. Koliko su, na primer, u svesti separa­tista bile zapretane zablude, poreklom iz 1918? Dr Vujović navodi da je u separatističkim redovima poraz crnogorskih partizana na Plevljima bio popraćen ocenom da je »opet Srbija prevarila«. Vujović je decidiran da je u vreme sukoba četnika i narodnooslobodilačkog pokreta u Crnoj Gori bio u toku građanski rat. No njegovo kasnije izlaganje i analiza pokazuju da su u tom »mutnom proljeću« četnici postali kolabora­cionisti, poistovetili se sa okupatorom i njegovom pohtikom, čime nestaje dimenzija građanskog rata. CK KPJ ističe na prvom mestu borbu protiv okupatora. U kompleksu koji se tiče predustaničke situacije, i u toku rasplamtellh borbi, van kojih je ostao malo koji Crnogorac, Vujović istupa s gledištem da su Partiji uoči ustanka pogodovali građanski prvaci, svojom zbunjenošću i inert-nošću, a na drugoj strani rat SSSR-a koji je crnogorski čovek doživljavao »kao konkretnog vojnog saveznika«. Komunisti nisu, kao organizatori ustanka, oče­kivali da se gerilske akcije pretvore u opštenarodni ustanak, ne snalazeći se u njegovom spontanom osvajanju. Prisutna je i vera u vojnu snagu SSSR-a i uverenje da će se sve revolucionarne snage I patrioti Evrope dići protiv fašizma nakon ulaska SSSR-a u rat (60 — 1). Posle krize ustanka javiće se ideja »drugog ustanka«, koji bi zbrisao okupatore. Borba se 1941. nije shvatala kao duži pro­ces, jer se mislilo da će se ona resiti jednim naletom (13 juli, Plevlja), da će ustanak ići stalnom uzlaznom linijom. Formiranje bataljona u sastavu Crnogor­skog N O P odreda na Plevljima dr Vujović uzima za začetak proleterskih jedinica, mobilnih i ofanzivnih, što je novi kvalitet u odnosu na »stiješnjene« teritorijalne jedinicee. Vujović mnogobrojnim činjenicama utvrđuje da su četnici nametali građanski rat, koristeći svaki partizanski promašaj, da su imali prilično pristalica međki činovnicima I oficirima koji su se borili za obnovu Kraljevine Jugoslavije, da se Italijani orijentišu na velikosrpski opredeljene četnike u borbi protiv narodnooslobodilačkog pokreta, odnosno »crnogorskog komunizma«, kako su ga obostrano zvali i četnici i njihovi gospodari. N a ovom pitanju dr Vujović je imao šansu da dublje zaore u ove italijansko-četničke odnose sa stanovišta njihove sadašnjosti i koristi koju su Italijani iz kolaboracije crpll, ali i sa stanovišta budućnosti, odnosa prema Srbiji, prodoru na donje tokove Save i Dunava, protivteže ustašama. Nemačko-ustaško nezadovoljstvo italijanskom politikom prema četnicima neprekidno je prisutno. Vujović odlično poznaje separatistički pokret, koji je u njegovoj monografiji našao zavidno mesto po prostoru i analizi. Ipak bismo nešto primetlli u vezi s fenomenom tzv. zelenaštva. Zašto među nekadašnjim »zelenašima« Ili »zelem­baćima«, kako ih u trenutku četničke nadmoći naziva general Blažo Đukanović, komandant nacionalističkih (četničkih) snaga, 'ima različitih struja? Više smo očekivali od takvog znalca ove problematike, kakav je dr Vujović, da nam kaže o raznim strujama među separatistima: Sekuli Drljeviću, dru NovIcI Rado-viću i Krstu Popoviću, Petru Plamencu i drugima. Zašto je P. Plamenac napustio Macolinijev Savetodavni odbor ili Konsultu? Dr Vujović nije spomenuo epizodu, istina, s Jovanom Plamencem, bivšim crno|orskim regentom, i Aleksandrovim OCJENE I PRIKAZI 1 5 3 poslanikom, koj'i je nastradao na području Lovćenskog odreda u proleće 1944. Reč je o njegovoj misiji i sudbini. Tim povodom istakli bismo da je nedovoljno rečeno i o Nojbaherovoj akciji usmerenoj na stvaranje federacije između Srbije, Sandžaka i Crne Gore, ideji koja se prv i put pominje u istoriji ova dva na roda (federacija), mada je njena antikomunistička suština bila nedvosmislena. Put J . Plamenca, koji je napustio Cetinje 1941. i prešao u Beograd, zat im natrag u Crnu Goru, u proleće 1944, vezan je za Nojbaherove i Nedićeve poteze da se ujedi­njenjem kvislinga stvori bedem odbrane od N O V J . Knjiga bi još više dobila na vrednosti da su još bliže određene one »osjetne brazde« između grupa N a r o d n e uprave Ljuba Vuksanovića. Vujovićeva monografija sa zaključkom ima 606 stranica, a ostali tekst o tpada na registre, rezime, spiskove žr tava Lovćenskog odreda. Ta knjiga je svakako jedinstveno i sveobuhvatno delo o staroj Crnoj Gori u narodnooslobodilačkoj borbi. Analit ičar Vujović hteo je da iscrpi temu na relativno malom području, čime je delo zasićeno elementima hronike, preciznim rekonstrukcijama, organiza­cionim i personalnim, vojnim akcijama i političkim savetovanjima. N o mnogo je važnije da je u tom poštenom naučnom naporu ostalo sve zabeleženo, oteto zaboravu vremena, naslagano hronološkim redom. U savremenoj istoriografiji Vujovićeva knjiga ostaće za Crnu Goru u prošlom ratu riznica činjenica o narodu stare Crne Gore u poletu borbe, izdaji, pojavi dva zakrvljena fronta, perfidnoj politici okupatora, ustaničkim trijumfima i žr tvama, o jednom slavnom odredu. Branko Petranović 

Đuro Vujović, Lovćenski NOP odred i njegovo područje u narodnooslobodilačkoj borbi 1941-1945., Cetinje 1976, 760 str.

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Hrčak - Portal of scientific journals of Croatia