Recenzja książki: Frans de Waal, Are We Smart Enough to Know How Smart Animals Are?, W. W. Norton & Company, Inc., New York, 2016, ss. 473; polskie wydanie: Bystre zwierzę: czy jesteśmy dość mądrzy, aby zrozumieć mądrość zwierząt?  tłum. Ł. Lamża, Copernicus Center Press, Kraków, 2016, ss. 438

Anna Sarosiek

Directory of Open Access Journals

OdmiennośćzwierzęcejinteligencjiFrans de Waal, AreWe Smart Enoughto Know How Smart Animals Are?,W.W. Norton & Company, Inc., NewYork 2016, ss. 473; polskie wydanie1 :Bystre zwierzę: czy jesteśmy dośćmądrzy, aby zrozumiećmądrośćzwierząt? tłum. Ł. Lamża, CopernicusCenter Press, Kraków 2016, ss. 438.Przez wieki postrzeganie zwie-rząt jako obdarzonych niższą formąinteligencji, było wynikiem przyj-mowania fałszywych założeń i do-wodem ludzkiego egotyzmu. Jed-nym z największych błędów antro-pocentrycznego myślenia jest po-gląd, że zdolności umysłowe czło-wieka powinny być uważane zajakościowo lepsze od tych, któreobserwujemy u innych zwierząt.W ciągu ostatnich kilku dekad uzy-skaliśmy jednak dowody naukowemówiące, że większość zwierzątto inteligentne, emocjonalne i głę-boko społeczne stworzenia. Mu-simy w końcu przyznać, że rodza-jów inteligencji jest dużo więcej,niż sobie wyobrażamy, a my samijesteśmy zbyt mocno przywiązanido naszego poczucia bycia wyjątko-wymi.W londyńskim zoo pokazy-wano małpy, które zostały na-uczone używania misek, łyżeczek,filiżanek i dzbanków. Z biegiemczasu zachowanie małp stało sięperfekcyjnie poprawne, lecz ichwystępy okazały się zbyt dosko-nałe dla angielskiej publiczności,dla której odpowiednie zachowa-nie przy popołudniowej herbaciestanowiło szczyt kulturalnego roz-woju. Przedstawienia małp zaczęły,najprościej mówiąc, zagrażać ludz-kiemu ego. Małpy zostały zatemponownie przeszkolone, by rozle-wać herbatę, rzucać jedzeniem i pićz imbryków. Odwiedzającym zoodużo bardziej podobały się dzikiei niegrzeczne małpy, które były takgłupie, jak sobie tego życzyli. Niktnie zwracał uwagi na fakt, że ichumiejętność nauczenia się głupichzachowań była dodatkowym, cho-ciaż przewrotnym dowodem inteli-gencji.Frans de Waal jest prymatolo-giem i etologiem, który od 30 latbada granicę między naszym gatun-kiem i innymi zwierzętami. W swo-jej książce Are We Smart Enoughto Know How Smart Animals Are?stara się wyjaśnić naturę zwierzę-1 Niniejsza recenzja opracowania została na podstawie angielskiego wydania książki. ZagadnieniaFilozoficznewNauce,nr65(2018),ss.220–225CC-BY-NC-ND4.0Recenzje 221cej inteligencji i przedstawia ba-dania dowodzące, że wyspecjali-zowane procesy poznawcze wystę-pują u różnych gatunków zwie-rząt. De Waal pełni funkcję profe-sora na Wydziale Psychologii Uni-wersytetu Emory i dyrektora Li-ving Links Center w Yerkes Na-tional Primate Research Centerw Atlancie. Jest również długolet-nim członkiem zarządu Chimp Ha-ven, National Chimpanzee Sanctu-ary, który zajmuje się wypuszcza-niem na wolność laboratoryjnychszympansów. Pierwsza popularno-naukowa książka de Waala: Chim-panzee Politics, porównywała in-trygi szympansów uczestniczącychw walkach o władzę z politykami.Od tego czasu etolog rysuje podo-bieństwa między zachowaniami lu-dzi a innych naczelnych.Are We Smart Enough to KnowHow Smart Animals Are? składasię z dziewięciu rozdziałów, w któ-rych de Waal opisuje zwierzęceumiejętności wykorzystania narzę-dzi, współpracę, świadomość indy-widualnej tożsamości, teorię umy-słu, zdolność planowania, samopo-znanie i percepcję czasu. Dowodziw nich, że wszystkie te poznaw-cze umiejętności uważane za ty-powo ludzkie, mogą być przyna-leżne również innym niż naczelnezwierzętom. W książce znajdujemydziesiątki opisów zachowań zwie-rząt i równie dużo objaśnień badańoraz odsyłaczy do eksperymentów.De Waal nie ogranicza się do teo-retyzowania na temat inteligencjizwierząt, lecz w jasny sposób poka-zuje na kolejnych przykładach, jakmożemy ją analizować i opisywać.Dla de Waala jednym z naj-ważniejszych pojęć jest Umwelt,termin stworzony przez Jakobavon Uexkülla w celu opisaniasubiektywnego świata organizmu,który jest reprezentacją tylko po-szczególnego ze wszystkich zwie-rzęcych światów. Przyjęcie istnie-nia zwierzęcej inteligencji wymagaprzyznania, że każde zwierzę maswój specyficzny Umwelt – spójnyświat zmysłowych doświadczeń.Dowody przedstawione przez deWaala wskazują, że Umwelty zwie-rząt są równie bogate i złożone jakludzki Umwelt. Autor wskazuje, żepoza uznanymi za inteligentne ssa-kami, jak delfiny lub szympansy,często pomijamy niezwykłe zdolno-ści poznawcze innych zwierząt ta-kich, jak chociażby ptaki lub gryzo-nie.Badanie istniejących w króle-stwie zwierząt Umweltów ułatwiająnam badania etologiczne. Opisująone typowe dla gatunku zachowa-nie będące adaptacją do środowi-ska naturalnego. Oznacza to, że mu-222 Recenzjesimy badać zwierzęta na ich wła-snych warunkach, bez wstępnegoformowania własnych założeń do-tyczących inteligentnego zachowa-nia ani oczekiwań, że zwierzętabędą inteligentne według antropo-centrycznych definicji. De Waalpodkreśla, że ewolucja zwierzątprzebiegała przez miliony lat w kie-runku uwzględniającym oddziały-wanie na środowisko naturalne i je-śli nie uwzględnimy relacji ciało-środowisko, nie będziemy w staniewłaściwie zrozumieć, co, jak i dla-czego zwierzęta „robią”. W książcewyjaśnione też zostały kluczoweróżnice między behawioryzmema etologią, które pokazały, że per-spektywa etologiczna jest prawdo-podobnie najlepszym narzędziemdo badania i modelowania Umwel-tów zwierząt. Im więcej światówzwierzęcych odkryjemy, tym bar-dziej pluralistyczna stanie się de-finicja inteligencji, która może zo-stać przedstawiona jako continuumnaszego wspólnego dziedzictwa.Autor Are We Smart Enoughto Know How Smart Animals Are?uważa, że ludzie wpadają w pu-łapkę „neo-kreacjonistycznego”myślenia: akceptują ewolucję przyzałożeniu, że ta skończyła się wrazz pojawieniem gatunku Homo sa-piens i wierzą, że ciało człowiekaewoluowało od małp, ale umysł jestjego własnym fenomenalnym wy-nalazkiem. Tymczasem poznaniemusi być rozumiane jako produktewolucji, tak jak każde inne zjawi-sko biologiczne. De Waal kwestio-nuje przekonanie, że ludzka inte-ligencja może być porównywanatylko z inteligencją innych naczel-nych, dlatego że struktury ich mó-zgów są podobne do naszych. Au-tor powołuje się na ciekawą teo-rię fal mózgowych, która bazującna badaniu działania hipokampuwskazuje, że nie tylko u naczel-nych, ale też u innych zwierząt jegostruktura jest podobna. Hipokampjest istotny dla pamięci, umiejęt-ności planowania i odpowiada zaorientację przestrzenną, a w jegoobszarze odtwarzane są doświad-czenia, do których mogą powracaćwszystkie zwierzęta. Aktywność hi-pokampu pozwala na odniesieniesię do przeszłości, teraźniejszościi przyszłości w sposób homolo-giczny u wszystkich gatunków.Tym bardziej nieusprawiedli-wione wydaje się założenie, że gry-zonie, które nie potrafią liczyć, sąuważane za pozbawione inteligen-cji. Dla wiewiórki rachowanie niema znaczenia, ponieważ sens dlaniej ma jej życie i przetrwanie:zachowanie inteligentne polega nazapamiętywaniu, gdzie przechowy-wane są orzechy, a jej inteligencjaRecenzje 223jest geoprzestrzenna. De Waal ubo-lewa, że istnieje wielu naukowcówignorujących tę prawdę. Badają np.zdolność szympansów do rozpozna-wania ludzkich twarzy, nie spraw-dzając, czy szympansy rozpoznajątwarze innych szympansów lub wy-konują test lustra za pomocą zwier-ciadeł, których wielkość bądź wła-ściwości są odpowiednie dla ludz-kich oczu. Takie badania wskazująwyłącznie na brak empatii i nie-umiejętność wyobrażenia sobie eks-perymentu lub formy inteligencji,która jest testowana przynajmniejprzy pomocy zwierzęcych narzą-dów wzroku. De Waal porównujete eksperymenty do wrzucania rybi kotów do basenu w celu sprawdza-nia, które z nich potrafią pływać.W książce szczególnie mocnopodkreślana jest przewodnia myśl:inteligencja nie jest pojęciem jed-nolitym i nie można jej sprowadzićdo zbioru ogólnych zasad. Każdy,kto chce ocenić, czy dowolne za-chowanie lub przystosowanie jestinteligentne, musi być wrażliwy nawarunki ekologiczne. Autor prze-konuje, że jedynym sposobem mó-wienia o inteligencji jest uwzględ-nienie w narracji opisu działaniabiologicznych mechanizmów. Pro-cesy umysłowe związane z powsta-waniem inteligentnego zachowaniau ludzi występują również u in-nych gatunków. De Waal wskazuje,że wszystkie mózgi kręgowców sąhomologiczne. Liczy na to, że na-uka w coraz większym stopniu bę-dzie sprzyjać poszukiwaniom cią-głości międzygatunkowej. Pryma-tolog zwraca też uwagę na fakt,że porównania zachowań inteligent-nych przestają dotyczyć tylko na-czelnych, ale uwzględniają też innessaki i ptaki, chociażby z tego po-wodu, że mózgi ptaków okazują siębardziej podobne do ssaków, niżwcześniej sądzono.De Waal przedstawia dowodyna to, że różne gatunki zwierzątwykazują się posiadaniem właśnietych zdolności, które tradycyjnieuważane są za wskaźniki inteligen-cji. Sugeruje, że robią to, co lu-dzie, ale w inny sposób. Badając za-chowania zwierząt, odkryjemy, żeuczciwa definicja inteligencji musiobejmować rozmaitość jej natural-nych form. Wiele gatunków po-trafi rozwiązywać problemy, uży-wać narzędzi, budować skompliko-wane hierarchie społeczne, przewi-dywać przyszłość i tworzyć epizo-dyczną pamięć. Głębokość i ela-styczność, z jaką różne zwierzętaangażują się w te czynności, są in-teresujące i nie istnieje linia, którywytycza granice między inteligent-nymi i nieinteligentnymi istotami.Dlatego też de Waal pytanie „czy224 Recenzjezwierzę jest inteligentne?” zamie-nia na „w jaki sposób zwierzęosiąga swoje cele w określonychkontekstach środowiskowych i jakajest jego zdolność do uczenia sięi dostosowywania do nowych wy-zwań?”.Ciekawa jest myśl, która po-jawia się w ostatnim rozdziale,a która sprawia, że zaczynamysię zastanawiać, czy trud autoraprzyniesie upragniony skutek. DeWaal przekonując do zawieszeniaprzekonań o wyjątkowości czło-wieka twierdzi, że „Każdy gatu-nek ma inną historię do opowie-dzenia. Każdy organizm ma swojąwłasną ekologię i styl życia, swójwłasny Umwelt, który dyktuje muto, co musi wiedzieć, aby przeżyć”.Jednak w przypadku zwierząt, toopowiadanie historii jest prezenta-cją wrodzonego i wyuczonego za-chowania, a jedynym zwierzęciem,które bada i przekazuje informacjeo innych gatunkach jest człowiek.Jest to umiejętność, która jest ściślezwiązana z poznaniem w jego wła-snym ludzkim Umwelcie i utrud-nia niejako ideę odrzucenia antro-pocentryzmu, którą to Autor starasię zakorzenić w swoim czytelniku.Ta uwaga traci jednak na zna-czeniu, gdy zauważymy, że Fransde Waal podjął się ważnej i żmud-nej pracy uchylenia ludzkiego su-biektywizmu, a jego książka jestpoważnym osiągnięciem w kwestiiwprowadzenia odkryć naukowychw sferę publiczną. Opisał przystęp-nie dobrze skonstruowane ekspery-menty, które zostały dopasowanedo temperamentu, zainteresowań,anatomii i zdolności sensorycznychzwierzęcia. Ponadto w książce po-jawiają się liczne szkice i ilustra-cje, które uzupełniają narrację deWaala. Książka dostarcza interesu-jących przykładów, obejmującycholbrzymią różnorodność królestwazwierząt. Jest to zarówno siłą jaki słabością Are We Smart Enoughto Know How Smart Animals Are?.Autor przedstawia ogromną ilośćfaktów, dotyczących wielu różno-rodnych gatunków zwierząt, więcczasami można odnieść wrażenie,że pewne wnioski wielokrotnie siępowtarzają. Ten zabieg był jed-nak niezbędny, ponieważ celem deWaala było przedstawienie wielueksperymentów i obserwacji, któremiały przekonać do zasadności pro-wadzonych przez niego badań.Autor przedstawił wnioski i po-mysły, które mogą być niczymnowym dla osób zajmujących sięnajnowszymi badaniami etologicz-nymi, ale dla każdego innego czy-telnika są zaskakujące. Potrzebaspecjalizacji jest nieodzowną cechąprzedsięwzięcia naukowego, jed-Recenzje 225nak społeczność naukowa w końcustosuje taką narrację swoich od-kryć, aby uczynić je dostępnymidla tych, którzy nie są specjalistami.I tu właśnie de Waal okazuje siębyć mistrzem w opowiadaniu hi-storii. Czyni to w ten sposób, żetrudno się oderwać od jego książki.Zmusza też do refleksji nad moż-liwościami człowieka poprzez ty-tułowe pytanie: czy jesteśmy wy-starczająco sprytni, aby wiedzieć,jak inteligentne są zwierzęta? My-ślę, że odpowiedź de Waala byłabyostrożną afirmacją.Anna Sarosiek

Odmienność zwierzęcej inteligencji

https://zfn.edu.pl/index.php/zfn/article/download/455/471

Odmienność zwierzęcej inteligencji

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Directory of Open Access Journals