Nederland staat voor een aantal grote uitdagingen op het gebied van het waterbeheer, dat heeft de zomer van 2018 nog maar eens extra duidelijk gemaakt. Omdat het klimaat verandert krijgen we vaker te maken met extreme neerslag en langdurige perioden van droogte. Dit heeft direct consequenties voor onder andere de waterkwaliteit en de waterkwantiteit. Op de hoger gelegen zandgronden in Nederland zijn deze consequenties zo mogelijk nog groter omdat hier de mogelijkheden om water tijdelijk te bergen of van elders aan te voeren vaak veel beperkter zijn

Bolt, F.J.E., van der

Breman, B.C.

Brugmans, Bart

Ellen, Gerald Jan

Kuindersma, W.

Meijerink, Sander

Wassink, W.

Wageningen Yield 

46 – WATER GOVERNANCE – 01/2019 
CASE STUDY
PARTICIPATIEVE MONITORING  
IN LUMBRICUS
EEN BRUG TUSSEN INNOVATIE EN IMPLEMENTATIE
Bas Breman, Wiebren Kuindersma, Sander Meijerink, Gerald Jan Ellen,  
Wim Wassink, Bart Brugmans, Frank van der Bolt*
*  Bas Breman (Wageningen Environmental Research), Wiebren Kuindersma (Wageningen Environmental Research), Sander Meijerink
(Radboud Universiteit, Institute for Management Research), Gerald Jan Ellen (Deltares), Wim Wassink (Waterschap Vechtstromen),
Bart Brugmans (Waterschap Aa en Maas), Frank van der Bolt (Waterschap Aa en Maas).
Nederland staat voor een aantal grote uitdagingen op het gebied van het waterbeheer, 
dat heeft de zomer van 2018 nog maar eens extra duidelijk gemaakt. Omdat het klimaat 
verandert krijgen we vaker te maken met extreme neerslag en langdurige perioden van 
droogte. Dit heeft direct consequenties voor onder andere de waterkwaliteit en de 
waterkwantiteit. Op de hoger gelegen zandgronden in Nederland zijn deze consequenties 
zo mogelijk nog groter omdat hier de mogelijkheden om water tijdelijk te bergen of van 
elders aan te voeren vaak veel beperkter zijn. 
In het programma Lumbricus werkt een groot aantal 
partijen (waterschappen, gemeenten, provincies, boeren 
en natuurbeheerders) samen met kennisinstituten 
aan haalbare, betaalbare en uitvoerbare oplossingen 
voor problemen van waterschaarste en wateroverlast 
op de hoger gelegen zandgronden. Het doel van dit 
programma is deze zandgronden zo in te richten, dat 
wordt ingespeeld op de veranderingen van het klimaat en 
de omstandigheden voor landbouw, natuur en recreatie 
zo goed mogelijk zijn. Het onderzoek binnen Lumbricus is 
onderverdeeld in verschillende deelprogramma’s en twee 
Proeftuinen. Binnen het deelprogramma goede governance 
worden twee pilotprojecten uitgevoerd met participatieve 
monitoring: in het buurtschap Stegeren in het Vechtdal 
(proeftuin Oost) en in de Raamvallei (proeftuin Zuid). 
Verschillende vormen van leren
Kenmerkend aan het Lumbricus Programma is dat er wordt 
ingezet op een combinatie van ontwikkeling én toepassing 
van kennis en kunde in de praktijk. In het spoor van 
kennisontwikkeling ligt de nadruk op (technische) innovatie 
en de ambitie om vooral ook nieuwe instrumenten, tools 
en concepten te ontwikkelen die houvast kunnen geven 
voor toekomstig ‘klimaatrobuust’ bodem- en waterbeheer. 
In het spoor van kennistoepassing ligt de nadruk veel 
meer op sociaal leren en implementatie en de wetenschap 
dat nieuwe én bestaande kennis uiteindelijk pas écht 
van waarde wordt wanneer deze ook daadwerkelijk 
zijn weg vindt naar de praktijk. In de praktijk zien we 
vaak dat deze verschillende dimensies van innovatie 
en implementatie nog gepaard gaan met verschillende 
vormen van leren en experimenteren. Eén van de 
uitdagingen voor Lumbricus is om te proberen deze 
verschillen te overbruggen.
Bij technisch leren ligt de nadruk veelal op het 
onderzoeken van de manier waarop en condities 
waaronder bepaalde innovatieve maatregelen in de 
praktijk werken. Innovatief staat in dit verband vooral 
voor maatregelen waarvan (in de literatuur en onder 
deskundigen) nog geen zekerheid bestaat of deze 
effectief zijn. Daartoe is het belangrijk dat dit wordt 
getest in praktijksituaties. In de praktijk werd (en wordt) 
dit type onderzoek vaak gedaan op zogenaamde 
proefboerderijen waar onder gecontroleerde condities 
bepaalde experimenten kunnen worden uitgevoerd. De 
achterliggende gedachte is dat indien de effectiviteit (en 
meerwaarde) van maatregelen wetenschappelijk eenmaal 
voldoende is aangetoond deze kennis gaandeweg ook 
zal doorsijpelen naar de praktijk. De twee proeftuinen 
binnen het programma Lumbricus hebben deels het 
karakter van een dergelijke proefboerderij waarin 
(technische) innovaties worden onderzocht. Het voortouw 
bij deze technische experimenten ligt bij de onderzoekers 
en de waterschappen uit het project en de andere 
WATER GOVERNANCE – 01/2019 – 47
CASE STUDY - PARTICIPATIEVE MONITORING IN LUMBRICUS
belanghebbenden, waaronder boeren, leveren hier een 
bijdrage in de vorm van ‘hired hands’ (Goodwin, 1998). 
Echter, het ontwikkelen en testen van nieuwe maatregelen 
is één ding, daadwerkelijke maatschappelijke acceptatie 
en implementatie is nog wat anders. Om dat laatste 
te bereiken is het belangrijk om óók te investeren in 
een sociaal leerproces. Bij het sociaal leren is er meer 
aandacht voor het actief betrekken van grondeigenaren 
zodat zij zich ook (mede) probleemeigenaar gaan voelen 
en van daaruit ook intrinsiek gemotiveerd raken om zelf 
te gaan experimenteren met maatregelen en daar tijd, 
energie en/of middelen in te investeren. De nadruk ligt op 
co-creatie en dit heeft consequenties voor het karakter 
van de proeftuin (meer living lab dan proefboerderij) en 
de rol van de onderzoekers. Vanuit dit perspectief is de 
onderzoeker niet dé expert met kennis van zaken maar 
één van de deelnemers aan het sociale leerproces. Dit kan 
ook betekenen dat er geïnvesteerd wordt in maatregelen 
die vanuit wetenschappelijk perspectief misschien niet 
bijzonder innovatief zijn maar die voor de bestaande 
agrarische praktijk wel grensverleggend zijn. 
Lumbricus heeft de ambitie om het technisch leren en 
het sociaal leren in de praktijk op effectieve wijze met 
elkaar te verbinden. Eén van de methoden / instrumenten 
die daaraan een positieve bijdrage kan leveren is die van 
participatieve monitoring.
Participatieve monitoring  
als verbindend concept
Bij participatieve monitoring worden verschillende 
belanghebbenden actief betrokken bij één of meerdere 
stadia van het monitoringsproces van bepaalde 
maatregelen. Deze betrokkenheid kan op verschillende 
manieren vorm krijgen. Bijvoorbeeld doordat:
  Partijen meedenken over mogelijke / wenselijke 
maatregelen waarmee wordt geëxperimenteerd;
  Partijen meedenken over de te onderzoeken 
effecten en de wijze van monitoring;
  Partijen meedenken of meedoen bij de 
daadwerkelijke uitvoering van de monitoring;
  Partijen meedenken bij de interpretatie van de 
monitoringsgegevens;
  Partijen bijdragen aan de discussie over mogelijke 
aanpassingen van beleids- of beheersmaatregelen 
naar aanleiding van de monitoringsdata
In het Lumbricus-onderzoek hanteren we een ruime 
definitie van participatieve monitoring die uitgaat van een 
actieve betrokkenheid bij één of meerdere van deze stadia 
in de monitoringscyclus.
Pilot als technisch experiment Pilot als sociaal experiment
Definitie van  
het probleem
De benodigde kennis om de doelen 
te bereiken is nog niet aanwezig
De kennis is (vaak) aanwezig maar 
wordt nog onvoldoende toegepast.
Perspectief op leren Technisch leren staat centraal Sociaal leren staat centraal 
Doorwerking kennis naar 
anderen buiten de pilot
Wetenschappelijke publicaties; 
gecertificeerde maatregelen. 
Praktijkervaringen,  
excursies, etc. 
Belangrijkste  
uitdaging
Nieuwe kennis ontwikkelen en aan-
tonen dat maatregelen effectief zijn. 
Verandermanagement.  
Acceptatie en implementatie  
van (bestaande) maatregelen  
in de praktijk; 
Participatie  
stakeholders  
(agrariërs)
‘Hired hands’ - Belanghebbenden 
inschakelen om maatregelen/mo-
nitoring in de praktijk uit te voeren 
(conform instructies onderzoekers).
‘Local voice’ –  Wensen, zorgen 
en kennis van belanghebbenden 
meenemen in implementatie en 
monitoring. 
Rol onderzoeker Expert Begeleiden leerproces
Tabel 1: verschillende perspectieven 
op leren en experimenteren.
Ontwerp
monitoring
Adaptatie
beleid
Gebruik
resultaten
uitvoering
monitoring
Afbeelding 1: De monitoringscyclus.
48 – WATER GOVERNANCE – 01/2019 
CASE STUDY - PARTICIPATIEVE MONITORING IN LUMBRICUS
In het programma Lumbricus willen we ervaring opdoen 
met de organisatie van een proces van participatief 
monitoren. Dit doen we in twee verschillende gebieden 
in de Proeftuin Oost en Zuid. Het uitgangspunt daarbij is 
dat participatieve monitoring in principe een bijdrage kan 
leveren aan meerdere doelen. Enerzijds kan het bijdragen 
aan kennisontwikkeling over de effecten van bepaalde 
(al dan niet innovatieve) maatregelen, anderzijds aan de 
steun voor de implementatie van deze maatregelen in de 
praktijk en het vertrouwen tussen de daarbij betrokken 
partijen. Daarom willen we in beeld brengen wat partijen 
leren van de monitoring, of betrokkenheid bij de monitoring 
van maatregelen leidt tot een toename van de steun voor 
deze maatregelen en of gezamenlijk optrekken bij de 
monitoring leidt tot een toename van vertrouwen. Om een 
antwoord te krijgen op deze vragen wordt een vorm van 
actieonderzoek gebruikt. De betrokken onderzoekers zijn 
actief betrokken bij de vormgeving van de participatieve 
monitoring en volgen het proces op de voet. Tenslotte 
worden gedurende de looptijd van het project op een 
aantal momenten interviews afgenomen met betrokkenen 
om hun perspectieven en opvattingen in beeld te brengen.
Participatieve monitoring  
binnen Lumbricus –  Oost
De pilot met participatieve monitoring in de proeftuin 
Oost vindt plaats in het buurtschap Stegeren. Dit 
buurtschap ligt tussen Ommen en Hardenberg in het 
Vechtdal. Het is een relatief klein gebied, met ongeveer 
tien grote landbouwbedrijven, enkele kleinere bedrijven 
en een landgoed. Vanuit Lumbricus zijn in de zomer 
van 2018 bij vijf agrarische bedrijven één of meerdere 
percelen hydrologische maatregelen uitgevoerd 
om te experimenteren met het controleren van de 
waterhuishouding op bedrijfs- en perceelsniveau. Om het 
effect van deze maatregelen goed te kunnen onderzoeken 
zal er zowel vanuit de betrokken onderzoekers als vanuit 
de deelnemende agrariërs informatie worden verzameld. 
Vanuit de onderzoekers ligt de focus van de monitoring 
op de effecten ten aanzien van de waterhuishouding en 
de waterbalans. De boeren is daarnaast gevraagd om 
tweewekelijks grondwaterstanden op de betreffende 
percelen te meten en door te geven. Daarnaast wordt 
aanvullende informatie verzameld ten aanzien van de 
bedrijfsvoering (Wanneer is / wordt er bemest / beweid 
/ gemaaid /beregend? etc. Wat zijn overige opvallende 
zaken (langer groen, minder plasvorming, meer opbrengst, 
kwaliteit van de zode, etc.)) en wordt waar mogelijk ook 
informatie verzameld over de (Droge stof) opbrengsten. 
Voor de participatieve monitoring is door het Waterschap 
een speciale App-groep aangemaakt met daarin 
ondernemers, onderzoekers en medewerkers van 
het waterschap. Deze App-groep wordt gebruikt om 
regelmatig de grondwaterstanden door te geven (en daar 
aan te helpen herinneren) en andere opvallende zaken met 
betrekking tot de maatregelen te kunnen delen. Daarnaast 
zal er 2-3 x / jaar een bijeenkomst worden georganiseerd 
waarbij de deelnemers aan de monitoring, bij voorkeur op 
locatie, bij elkaar komen om ervaringen en inzichten met 
betrekking tot de monitoring van de maatregelen uit te 
wisselen. Daarbij zal zowel kennis vanuit de onderzoekers 
en het waterschap als vanuit de ondernemers worden 
ingebracht. Om de kennis en ervaring gedurende 
het traject te verzamelen en vast te houden wordt de 
ondernemers gevraagd een eenvoudig logboek bij te 
houden. 
Participatieve monitoring  
binnen Lumbricus- Zuid
In Gebiedsplan Raam, opgesteld via Mutual Gain Approach 
(MGA) (Susskind, 1996), met als doel in Noord-Brabant 
Afbeelding 1:  
De Lage Raam  
(regio Zuid Lumbricus)Fo
to
: D
irk
 O
om
en
WATER GOVERNANCE – 01/2019 – 49
CASE STUDY - PARTICIPATIEVE MONITORING IN LUMBRICUS
het gebied rondom de Raam te ontwikkelen, is in nauwe 
samenwerking met partijen uit de streek gekeken naar 
oplossingen diverse opgaven waaronder: 1) verdroging 
van natuurgebieden en 2) (grondwater)voorraadbeheer 
van de landbouw. Op basis van uitgebreide studie voor 
het GGOR (Gewenst Grond- en Oppervlaktewaterregime) 
blijkt dat een waterpeilverhoging bij de nieuwe stuw 
Egweg in de Raam bij Escharen en stuw Meisevoort nabij 
Tongelaar een geschikte oplossing is voor beide opgaven. 
In Gebiedsplan Raam staat omschreven dat de effecten 
van deze peilverhoging door middel van een participatief 
monitoringsproces in beeld zullen worden gebracht. In 
een aantal workshops met gebiedspartijen is nagedacht 
over de vraag hoe deze monitoring het beste kan worden 
georganiseerd, welke partijen daarbij zouden moeten 
worden betrokken, welke effecten in beeld zouden moeten 
worden gebracht en hoe dat zou kunnen. Daarnaast is een 
reeks interviews afgenomen met agrariërs, landeigenaren 
en terreinbeheerders in het gebied om hun wensen met 
betrekking tot de monitoring in beeld te brengen en om 
zicht te krijgen op hun bereidheid om deel te nemen aan 
de verzameling dan wel interpretatie van monitoringsdata. 
In het komende jaar wordt in gezamenlijkheid gewerkt aan 
het opstellen van een participatief monitoringsplan en het 
bepalen van de nulsituatie. In dit gebied bestaat er een 
grote betrokkenheid van partijen omdat een peilverhoging 
hun belangen direct raakt. Op termijn wordt er mogelijk een 
draaiboek opgesteld voor participatieve monitoring voor 
soortgelijke vraagstukken.
De uitwerking van de participatieve monitoring in de beide 
proeftuinen laat zien dat er in de praktijk uiteenlopende 
vormen en gradaties mogelijk zijn. Een aantal 
mogelijkheden hebben we schematisch weergegeven in 
bovenstaande tabel.
Samenvattend
Waterbeheer in Nederland is een complexe opgave. Dit 
geldt zeker ook voor de hoge zandgronden en met het oog 
op het veranderend klimaat zal deze opgave zeker niet 
minder complex worden. Waterbeheerders zijn zich er van 
bewust dat ze voor de uitvoering van maatregelen vaak in 
hoge mate afhankelijk zijn van de medewerking van andere 
partijen. Dat komt omdat hulpbronnen voor de realisatie 
van beheersmaatregelen, zoals geld, grondeigendom 
en juridische mogelijkheden, zijn verdeeld over publieke 
en private partijen. Dit wordt in de literatuur aangeduid 
als een ‘gefragmenteerd probleemoplossend vermogen’ 
(Glasbergen, 1989). 
Juist vanwege deze afhankelijkheden en fragmentatie is 
klimaatbestendig waterbeheer zowel een technische als 
een sociale opgave. Naast het ontwikkelen en onderzoeken 
van innovatieve maatregelen die kunnen bijdragen aan 
klimaatrobuust bodem- en waterbeheer gaat het ook om 
het versterken van een sociaal leerproces waarbij wordt 
geïnvesteerd in het delen van kennis en het versterken 
van vertrouwen tussen partijen. Alleen zo kunnen de 
belangrijkste wateropgaven het hoofd worden geboden. 
Mede op basis van eerdere projecten (Breman et al, 2015) 
denken wij dat participatieve monitoring een krachtig 
hulpmiddel kan zijn om uiteenlopende belanghebbenden 
én verschillende vormen van leren en experimenteren bij 
elkaar te brengen. Of dit ook daadwerkelijk het geval is zal 
de komende jaren verder worden onderzocht binnen het 
Programma Lumbricus.
Verwijzingen / referenties
  Website Lumbricus – https://www.programmalumbricus.nl/
  Breman, B.C. ; Groot, M. de; Ottow, B. ; Rip, W. (2015).  
Een peilbuis in de voortuin: monitoren doe je samen. H2O: 
tijdschrift voor watervoorziening en afvalwaterbehandeling  
47 (7/8). –  p. 46 – 47
  Glasbergen, P. Milieuproblemen als beleidsvraagstuk.  
In: P. Glasbergen (red.) 1989; Milieubeleid. Theorie en praktijk.  
VUGA; ’s-Gravenhage, pp. 15-32.
  Goodwin, P. (1998). ‘Hired Hands’ or ‘Local Voice’: 
Understandings and Experience of Local Participation  
in Conservation. In: Transactions of the Institute of British 
Geographers. NS 23 481–499 1998. ISSN 0020-2754
  Susskind, L., Lawrence Susskind, S., & Field, P. (1996).  
Dealing with an angry public: The mutual gains approach  
to resolving disputes. Simon and Schuster. M
Ontwerp aspecten van participatieve monitoring
Incidenteel 
bijvoorbeeld alleen bij bedrijfsbezoek
Structureel
bijvoorbeeld wekelijks zelf metingen verrichten
Individueel
bijvoorbeeld bewoner doet zelf metingen
Collectief
Bv. studiegroep verzamelt metingen
1 dimensionaal
alle deelnemers richten zich  
op zelfde onderwerp
Divers
Verschillende deelnemers verzamelen informatie  
over uiteenlopende onderwerpen
Analoog
handmatige observaties / metingen
Digitaal
bijvoorbeeld met behulp van een app
Open proces
data voor iedereen toegankelijk
Gesloten
data alleen voor gesloten community toegankelijk
Tabel 2:  
Enkele mogelijke vormen  
van participatieve monitoring.


Participatieve monitoring in Lumbricus : Een brug tussen innovatie en implementatie

http://library.wur.nl/WebQuery/wurpubs/fulltext/474175

Participatieve monitoring in Lumbricus : Een brug tussen innovatie en implementatie

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield