‘De strijd, die tot het socialisme voert, [is] een dubbele: de klassestrijd met onze tegenstanders, om de staatsmacht; de gedachtestrijd, die het proletariaat met zichzelf heeft uit te vechten, om de geestesmacht.’ Aan het woord is de filosoof en wiskundige Gerrit Mannoury ten tijde van de oprichting van de Sociaal-Democratische Partij – de voorloper van de Communistische Partij van Nederland (CPN) – in 1909. Mannoury zelf was vooral aan het tweede front te vinden. Hij bleef hameren op de ‘vrijheid van woord en gedachte’ – ook toen het internationale communisme en de CPN na de opkomst van Stalin steeds meer verstarden en andersdenkenden uit hun rijen zetten. In 1929 onderging Mannoury zelf dit lot, toen hij door de CPN-leiding werd geroyeerd

Voerman, G.,

Dutch

University of Groningen Digital Archive

Uit: Spanning, 9 (2007), 4 (apr.), 13-15 
 
Het rijke rooie leven deel 25: Gerrit Voerman over Gerrit Mannoury 
Communistisch strijder voor het vrije woord 
Tekst: Gerrit Voerman 
‘De strijd, die tot het socialisme voert, [is] een dubbele: de klassestrijd met onze 
tegenstanders, om de staatsmacht; de gedachtestrijd, die het proletariaat met 
zichzelf heeft uit te vechten, om de geestesmacht.’ Aan het woord is de filosoof en 
wiskundige Gerrit Mannoury ten tijde van de oprichting van de Sociaal-
Democratische Partij – de voorloper van de Communistische Partij van Nederland 
(CPN) – in 1909. Mannoury zelf was vooral aan het tweede front te vinden. Hij bleef 
hameren op de ‘vrijheid van woord en gedachte’ – ook toen het internationale 
communisme en de CPN na de opkomst van Stalin steeds meer verstarden en 
andersdenkenden uit hun rijen zetten. In 1929 onderging Mannoury zelf dit lot, toen 
hij door de CPN-leiding werd geroyeerd. 
Wiskundige in de politiek 
Gerrit Mannoury werd op 17 mei 1867 in Wormerveer geboren. Toen hij drie jaar was 
overleed zijn vader – die scheepskapitein was – in China. Zijn moeder verhuisde naar 
Amsterdam en voedde haar kinderen alleen op. Het gezin had het niet breed. Met een 
beurs van de gemeente Amsterdam kon Mannoury naar de HBS. Hij behaalde daarna het 
onderwijzersexamen, maar beleefde in het begin weinig vreugde aan het lesgeven: zijn 
eerste betrekking aan de Openbare Handelsschool in de hoofdstad gaf hij op vanwege 
ordeproblemen.  
Na verloop van tijd ging het hem voor de klas beter af. In de avonduren was Mannoury 
ook als accountant werkzaam. Mannoury’s wetenschappelijke liefde ging uit naar de 
wiskunde en filosofie. Omdat hij door zijn leraarsbaan overdag geen college kon volgen, 
kreeg hij privélessen van een hoogleraar aan de Gemeentelijke Universiteit te Amsterdam, 
die veel van hem verwachtte. Aan deze universiteit werd hij later hoogleraar in de 
wiskunde – door zelfstudie, want hij had nooit een universitaire graad behaald. Op 
filosofisch terrein hield Mannoury zich vooral bezig met de taal. Zijn uitgangspunt was 
dat niemand absoluut ‘objectief’ kon zijn, wat in lijn was met zijn afkeer van iedere vorm 
van dogmatiek in de politiek. Deze relativistische benadering zou hem nogal eens in 
conflict brengen met de leiders van de verschillende partijen waarvan hij lid was, en met 
de communistische machthebbers in Moskou. 
Hoezeer zijn leven ook in beslag werd genomen door de wetenschap, Mannoury bevond 
zich bepaald niet in een ivoren toren. Door zijn dagelijkse werk als leraar stond hij 
midden in de samenleving en zag hij de noden om zich heen. In 1900 trad hij toe tot de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP), waaruit in 1946 de PvdA is 
voortgekomen. Mannoury was van meet af aan actief in de partij. Hij hielp mee met de 
oprichting van de Sociaal-Demokratische Studieclub, de voorloper van het 
wetenschappelijk bureau van de SDAP. Toch had hij ook kritiek op de partij. Naar zijn 
idee was vrijheid van meningsuiting ‘noodzakelijk om het socialisme te bereiken,’ maar 
het vrije debat kwam te veel in het gedrang. Hoewel Mannoury zelf geen marxist was, 
verliet hij in 1909 met de radicale marxistische oppositie de SDAP. Steen des aanstoots 
was de in zijn ogen weinig democratische manier waarop de meerderheid in de partij 
onder aanvoering van Pieter Jelles Troelstra met de dissidenten was omgesprongen. 
De SDAP-leider liet Mannoury naderhand weten dat hij altijd welkom bleef, maar die 
had inmiddels zitting genomen in het partijbestuur van zijn nieuwe politieke onderkomen, 
de Sociaal-Demcratische Partij (SDP). Ook voor deze partij zette hij zich volop in. Hij 
hield voordrachten voor afdelingen en colporteerde met het partijblad De Tribune, 
waarvoor hij ook veel schreef. Net als in de SDAP kreeg Mannoury ook in de SDP 
problemen met de partijtop. Hij kwam in aanvaring met de beide partijleiders David 
Wijnkoop en Willem van Ravesteyn; de laatste noemde hem zelfs een ‘warhoofdigen gek, 
vijand van het Marxisme’. 
Geestesvrijheid in de partij 
De SDP was in 1917 laaiend enthousiast over de Oktoberrevolutie in Rusland, die de 
door Lenin geleide bolsjewieken aan de macht bracht. De partij doopte zich om tot 
Communistische Partij van Nederland (CPN) en trad toe tot de in maart 1919 in Moskou 
opgerichte Communistische Internationale (Comintern). Deze organisatie zette een filiaal 
op in Amsterdam. Begin 1920 organiseerde dit bureau in de Nederlandse hoofdstad een 
internationale communistische conferentie, waaraan ook Mannoury meedeed. Toen de 
politie hiervan lucht kreeg, werden de besprekingen bij hem thuis voortgezet. Het 
Amsterdams bureau werd al snel door de Comintern gesloten, vanwege afwijkende 
politieke opvattingen. 
Mannoury’s activiteiten in de CPN lagen in het verlengde van zijn dagelijkse bezigheden. 
Zo was hij betrokken bij de partijschool, en met zijn boekhoudkundige kennis maakte hij 
vaak deel uit van commissies die de financiën van de partij en haar neveninstellingen 
moesten controleren. Ook schreef hij veel korte ingezonden stukken voor De Tribune – 
soms in de vorm van een gedicht – waarin hij opkwam voor de geestesvrijheid in de partij. 
In 1925 speelde Mannoury een belangrijke rol in de crisis in de CPN. Al enige tijd 
bestond er in de partij een oppositionele stroming tegen Wijnkoop en Van Ravesteyn. De 
tegenstellingen spitsten zich toe bij de voorbereiding van de Tweede Kamerverkiezingen 
in juli 1925. Toen de partijleiding ten aanzien van de kandidaatstelling wilde afwijken 
van de richtlijnen van de Comintern, beschouwde Mannoury dit als disciplinebreuk. Als 
voorzitter van het Scheidsgerecht voor Partijgeschillen trok hij bij Moskou aan de bel. 
Een telegrafische terechtwijzing door de Comintern-top volgde, waarna beide leiders het 
veld ruimden. Tegen Stalin 
Na de dood van Lenin en de zege van Stalin in de machtsstrijd met zijn aartsvijand 
Trotski toonde Mannoury zich steeds bezorgder over de ontwikkelingen in de Sovjet-
Unie. Hij maakte al in 1925 publiekelijk bezwaar tegen de op gang komende ‘ziekelijke 
verering’ van Lenin, hoezeer hij de bolsjewiekenleider ook bewonderde. Ook kantte 
Mannoury zich in woord en gebaar tegen de kortzichtige en eenzijdige behandeling van 
Trotski, ofschoon hij diens standpunten in het geheel niet deelde. ‘Mijn hart bloedt en 
mijn bloed kookt, als ik de volmaakte onredelijkheid en verblindheid zie, waarmede de 
door-dik-en-dunners alles napraten, wat Stalin en Boecharin (het hoofd van de Comintern 
– GV) […] hun in de mond geven, en de volmaakte domperij, die zij op iedere 
afwijkende mening trachten toe te passen,’ zo schreef Mannoury.  
Zijn verzet hiertegen hing samen met zijn relativistisch-filosofische zienswijze; het 
denkwerk in de partij mocht niet worden beknot door een formalistische toepassing van 
de partijdiscipline. 
Samen met de dichteres en partijgenoot Henriette Roland Holst protesteerde Mannoury 
bij de top van de Comintern tegen de onderdrukking van afwijkende standpunten in de 
Communistische Partij van de Sovjet-Unie, en vroeg hij ruimte voor open debat. Zijn 
vele protesttelegrammen werden nooit door Moskou beantwoord. In tegenstelling tot 
Roland Holst, die uit protest voor de CPN bedankte, wilde Mannoury de partij (nog) niet 
verlaten. Uiteindelijk werd hij eruit gezet. Op last van de leiding van de Comintern 
royeerde de CPN hem in november 1929, omdat hij had geweigerd te beloven dat hij 
Trotski’s ‘misdadige politiek ten scherpste zou bestrijden’. Het was voor hem 
onbestaanbaar dat hij zelf zou meewerken aan de beknotting van de vrije 
gedachtewisseling. Het appèl dat hij aantekende bij de commissie van beroep van de 
Comintern werd vanzelfsprekend afgewezen. Mannoury trok zich het royement zwaar 
aan, aldus zijn zoon: ‘Hij is er eigenlijk nooit overheengekomen. Hij bleef zich 
communist noemen en was van mening, dat zijn opvattingen het ware communisme 
vertegenwoordigden.’ 
Communist zonder partij 
Na zijn gedwongen vertrek uit de CPN bleef Mannoury politiek en maatschappelijk 
betrokken. Waar hij onrecht meende te bespeuren, trok hij aan de bel. Hij had aan het 
begin van de jaren dertig zitting in het Nederlandse Scottsboro Comité, dat actie voerde 
tegen de terdoodveroordeling van een negental zwarte jongeren in het Amerikaanse 
Scottsborough. Ook kwam hij op voor de muiters van de kruiser ‘De Zeven Provinciën’. 
Tijdens de Tweede Wereldoorlog verleende hij onderdak aan joodse onderduikers. Na de 
bevrijding zette hij zich in tegen het voltrekken van de doodstraf voor oorlogsmisdadigers. 
In deze tijd keerde hij zich ook tegen de Nederlandse politionele acties in het naar 
onafhankelijkheid strevende Indonesië. 
Mannoury overleed op 30 januari 1956 in Amsterdam. Een van de leerlingen van de 
mathematicus roemde zijn ‘onbegrensde menschenliefde’. De sterrenkundige Anton Pannekoek, die ook enige tijd lid was van de CPN, noemde hem ‘een man van zuivere 
ethiek, rechtbewustzijn en eerlijkheid’. 
Mannoury was niet een van de groten van de arbeidersbeweging, en heeft zo’n positie 
hoogstwaarschijnlijk ook nooit geambieerd. Hij was een ‘beminnelijk, vriendelijk, uiterst 
bescheiden mens,’ aldus een oude vriend. In zijn strijd tegen de stalinisering van het 
internationale communisme maakt Mannoury tegenwoordig wellicht een wat naïeve, 
goedgelovige indruk. Terwijl Herman Gorter, Pannekoek en Roland Holst met het 
communisme braken, bleef Mannoury vasthouden aan de mogelijkheid van een 
hervorming van binnenuit, totdat hij werd geroyeerd. Zijn hardnekkige strijd verraadt iets 
van de taaie standvastigheid waarover hij ook beschikte. Zijn vroegere vijand Van 
Ravesteyn noemde hem later niet voor niets een ‘onafhankelijke figuur’ en een 
‘permanente opposant’ die voortdurend opkwam voor de vrijheid van meningsuiting. 
Mannoury was afkerig van elke vorm van dogmatisme en overtuigd van de 
noodzakelijkheid van het vrije debat en de onderlinge meningenstrijd. Wanneer de 
voortdurende bezinning over de beginselen zou worden gesmoord en geestelijke 
vrijheden voor het partijbelang moesten wijken, dan zou dit leiden tot de verstikking van 
het ‘levende communisme’. Ook volgens zijn zoon had Mannoury ‘ondanks zijn 
relativisme en beminnelijkheid, muurvaste overtuigingen’. Zo’n principe was dat hij zijn 
tegenstander het recht toekende om met hem van mening te verschillen, maar ook de 
‘waarheid’ van het communisme was zo’n beginsel: ‘Zijn is kommunist zijn,’ zo stelde 
hij. Toen bleek dat zijn relativisme en trouw aan de CPN niet samen konden gaan, hield 
hij vast aan de vrijheid van het woord. Mannoury werd een communist zonder partij. 
Voor meer informatie over Mannoury, zie: G. Harmsen en G. Voerman, ‘G. Mannoury’, 
in: P.J. Meertens e.a. (red.), Biografisch Woordenboek van het Socialisme en de 
Arbeidersbeweging in Nederland, deel 7, Amsterdam, 1998, pp.137-141.  
 

Gerrit Mannoury. Communistisch strijder voor het vrije woord

Voerman, Gerrit

Dissertations of the University of Groningen

   University of GroningenGerrit MannouryVoerman, GerritPublished in:SpanningIMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite fromit. Please check the document version below.Document VersionFinal author's version (accepted by publisher, after peer review)Publication date:2007Link to publication in University of Groningen/UMCG research databaseCitation for published version (APA):Voerman, G. (2007). Gerrit Mannoury: Communistisch strijder voor het vrije woord. Spanning, 9(4), 13-15.CopyrightOther than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of theauthor(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).The publication may also be distributed here under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license.More information can be found on the University of Groningen website: https://www.rug.nl/library/open-access/self-archiving-pure/taverne-amendment.Take-down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons thenumber of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.Download date: 21-01-2023Uit: Spanning, 9 (2007), 4 (apr.), 13-15  Het rijke rooie leven deel 25: Gerrit Voerman over Gerrit Mannoury Communistisch strijder voor het vrije woord Tekst: Gerrit Voerman ‘De strijd, die tot het socialisme voert, [is] een dubbele: de klassestrijd met onze tegenstanders, om de staatsmacht; de gedachtestrijd, die het proletariaat met zichzelf heeft uit te vechten, om de geestesmacht.’ Aan het woord is de filosoof en wiskundige Gerrit Mannoury ten tijde van de oprichting van de Sociaal-Democratische Partij – de voorloper van de Communistische Partij van Nederland (CPN) – in 1909. Mannoury zelf was vooral aan het tweede front te vinden. Hij bleef hameren op de ‘vrijheid van woord en gedachte’ – ook toen het internationale communisme en de CPN na de opkomst van Stalin steeds meer verstarden en andersdenkenden uit hun rijen zetten. In 1929 onderging Mannoury zelf dit lot, toen hij door de CPN-leiding werd geroyeerd. Wiskundige in de politiek Gerrit Mannoury werd op 17 mei 1867 in Wormerveer geboren. Toen hij drie jaar was overleed zijn vader – die scheepskapitein was – in China. Zijn moeder verhuisde naar Amsterdam en voedde haar kinderen alleen op. Het gezin had het niet breed. Met een beurs van de gemeente Amsterdam kon Mannoury naar de HBS. Hij behaalde daarna het onderwijzersexamen, maar beleefde in het begin weinig vreugde aan het lesgeven: zijn eerste betrekking aan de Openbare Handelsschool in de hoofdstad gaf hij op vanwege ordeproblemen.  Na verloop van tijd ging het hem voor de klas beter af. In de avonduren was Mannoury ook als accountant werkzaam. Mannoury’s wetenschappelijke liefde ging uit naar de wiskunde en filosofie. Omdat hij door zijn leraarsbaan overdag geen college kon volgen, kreeg hij privélessen van een hoogleraar aan de Gemeentelijke Universiteit te Amsterdam, die veel van hem verwachtte. Aan deze universiteit werd hij later hoogleraar in de wiskunde – door zelfstudie, want hij had nooit een universitaire graad behaald. Op filosofisch terrein hield Mannoury zich vooral bezig met de taal. Zijn uitgangspunt was dat niemand absoluut ‘objectief’ kon zijn, wat in lijn was met zijn afkeer van iedere vorm van dogmatiek in de politiek. Deze relativistische benadering zou hem nogal eens in conflict brengen met de leiders van de verschillende partijen waarvan hij lid was, en met de communistische machthebbers in Moskou. Hoezeer zijn leven ook in beslag werd genomen door de wetenschap, Mannoury bevond zich bepaald niet in een ivoren toren. Door zijn dagelijkse werk als leraar stond hij midden in de samenleving en zag hij de noden om zich heen. In 1900 trad hij toe tot de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP), waaruit in 1946 de PvdA is voortgekomen. Mannoury was van meet af aan actief in de partij. Hij hielp mee met de oprichting van de Sociaal-Demokratische Studieclub, de voorloper van het wetenschappelijk bureau van de SDAP. Toch had hij ook kritiek op de partij. Naar zijn idee was vrijheid van meningsuiting ‘noodzakelijk om het socialisme te bereiken,’ maar het vrije debat kwam te veel in het gedrang. Hoewel Mannoury zelf geen marxist was, verliet hij in 1909 met de radicale marxistische oppositie de SDAP. Steen des aanstoots was de in zijn ogen weinig democratische manier waarop de meerderheid in de partij onder aanvoering van Pieter Jelles Troelstra met de dissidenten was omgesprongen. De SDAP-leider liet Mannoury naderhand weten dat hij altijd welkom bleef, maar die had inmiddels zitting genomen in het partijbestuur van zijn nieuwe politieke onderkomen, de Sociaal-Demcratische Partij (SDP). Ook voor deze partij zette hij zich volop in. Hij hield voordrachten voor afdelingen en colporteerde met het partijblad De Tribune, waarvoor hij ook veel schreef. Net als in de SDAP kreeg Mannoury ook in de SDP problemen met de partijtop. Hij kwam in aanvaring met de beide partijleiders David Wijnkoop en Willem van Ravesteyn; de laatste noemde hem zelfs een ‘warhoofdigen gek, vijand van het Marxisme’. Geestesvrijheid in de partij De SDP was in 1917 laaiend enthousiast over de Oktoberrevolutie in Rusland, die de door Lenin geleide bolsjewieken aan de macht bracht. De partij doopte zich om tot Communistische Partij van Nederland (CPN) en trad toe tot de in maart 1919 in Moskou opgerichte Communistische Internationale (Comintern). Deze organisatie zette een filiaal op in Amsterdam. Begin 1920 organiseerde dit bureau in de Nederlandse hoofdstad een internationale communistische conferentie, waaraan ook Mannoury meedeed. Toen de politie hiervan lucht kreeg, werden de besprekingen bij hem thuis voortgezet. Het Amsterdams bureau werd al snel door de Comintern gesloten, vanwege afwijkende politieke opvattingen. Mannoury’s activiteiten in de CPN lagen in het verlengde van zijn dagelijkse bezigheden. Zo was hij betrokken bij de partijschool, en met zijn boekhoudkundige kennis maakte hij vaak deel uit van commissies die de financiën van de partij en haar neveninstellingen moesten controleren. Ook schreef hij veel korte ingezonden stukken voor De Tribune – soms in de vorm van een gedicht – waarin hij opkwam voor de geestesvrijheid in de partij. In 1925 speelde Mannoury een belangrijke rol in de crisis in de CPN. Al enige tijd bestond er in de partij een oppositionele stroming tegen Wijnkoop en Van Ravesteyn. De tegenstellingen spitsten zich toe bij de voorbereiding van de Tweede Kamerverkiezingen in juli 1925. Toen de partijleiding ten aanzien van de kandidaatstelling wilde afwijken van de richtlijnen van de Comintern, beschouwde Mannoury dit als disciplinebreuk. Als voorzitter van het Scheidsgerecht voor Partijgeschillen trok hij bij Moskou aan de bel. Een telegrafische terechtwijzing door de Comintern-top volgde, waarna beide leiders het veld ruimden. Tegen Stalin Na de dood van Lenin en de zege van Stalin in de machtsstrijd met zijn aartsvijand Trotski toonde Mannoury zich steeds bezorgder over de ontwikkelingen in de Sovjet-Unie. Hij maakte al in 1925 publiekelijk bezwaar tegen de op gang komende ‘ziekelijke verering’ van Lenin, hoezeer hij de bolsjewiekenleider ook bewonderde. Ook kantte Mannoury zich in woord en gebaar tegen de kortzichtige en eenzijdige behandeling van Trotski, ofschoon hij diens standpunten in het geheel niet deelde. ‘Mijn hart bloedt en mijn bloed kookt, als ik de volmaakte onredelijkheid en verblindheid zie, waarmede de door-dik-en-dunners alles napraten, wat Stalin en Boecharin (het hoofd van de Comintern – GV) […] hun in de mond geven, en de volmaakte domperij, die zij op iedere afwijkende mening trachten toe te passen,’ zo schreef Mannoury.  Zijn verzet hiertegen hing samen met zijn relativistisch-filosofische zienswijze; het denkwerk in de partij mocht niet worden beknot door een formalistische toepassing van de partijdiscipline. Samen met de dichteres en partijgenoot Henriette Roland Holst protesteerde Mannoury bij de top van de Comintern tegen de onderdrukking van afwijkende standpunten in de Communistische Partij van de Sovjet-Unie, en vroeg hij ruimte voor open debat. Zijn vele protesttelegrammen werden nooit door Moskou beantwoord. In tegenstelling tot Roland Holst, die uit protest voor de CPN bedankte, wilde Mannoury de partij (nog) niet verlaten. Uiteindelijk werd hij eruit gezet. Op last van de leiding van de Comintern royeerde de CPN hem in november 1929, omdat hij had geweigerd te beloven dat hij Trotski’s ‘misdadige politiek ten scherpste zou bestrijden’. Het was voor hem onbestaanbaar dat hij zelf zou meewerken aan de beknotting van de vrije gedachtewisseling. Het appèl dat hij aantekende bij de commissie van beroep van de Comintern werd vanzelfsprekend afgewezen. Mannoury trok zich het royement zwaar aan, aldus zijn zoon: ‘Hij is er eigenlijk nooit overheengekomen. Hij bleef zich communist noemen en was van mening, dat zijn opvattingen het ware communisme vertegenwoordigden.’ Communist zonder partij Na zijn gedwongen vertrek uit de CPN bleef Mannoury politiek en maatschappelijk betrokken. Waar hij onrecht meende te bespeuren, trok hij aan de bel. Hij had aan het begin van de jaren dertig zitting in het Nederlandse Scottsboro Comité, dat actie voerde tegen de terdoodveroordeling van een negental zwarte jongeren in het Amerikaanse Scottsborough. Ook kwam hij op voor de muiters van de kruiser ‘De Zeven Provinciën’. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verleende hij onderdak aan joodse onderduikers. Na de bevrijding zette hij zich in tegen het voltrekken van de doodstraf voor oorlogsmisdadigers. In deze tijd keerde hij zich ook tegen de Nederlandse politionele acties in het naar onafhankelijkheid strevende Indonesië. Mannoury overleed op 30 januari 1956 in Amsterdam. Een van de leerlingen van de mathematicus roemde zijn ‘onbegrensde menschenliefde’. De sterrenkundige Anton Pannekoek, die ook enige tijd lid was van de CPN, noemde hem ‘een man van zuivere ethiek, rechtbewustzijn en eerlijkheid’. Mannoury was niet een van de groten van de arbeidersbeweging, en heeft zo’n positie hoogstwaarschijnlijk ook nooit geambieerd. Hij was een ‘beminnelijk, vriendelijk, uiterst bescheiden mens,’ aldus een oude vriend. In zijn strijd tegen de stalinisering van het internationale communisme maakt Mannoury tegenwoordig wellicht een wat naïeve, goedgelovige indruk. Terwijl Herman Gorter, Pannekoek en Roland Holst met het communisme braken, bleef Mannoury vasthouden aan de mogelijkheid van een hervorming van binnenuit, totdat hij werd geroyeerd. Zijn hardnekkige strijd verraadt iets van de taaie standvastigheid waarover hij ook beschikte. Zijn vroegere vijand Van Ravesteyn noemde hem later niet voor niets een ‘onafhankelijke figuur’ en een ‘permanente opposant’ die voortdurend opkwam voor de vrijheid van meningsuiting. Mannoury was afkerig van elke vorm van dogmatisme en overtuigd van de noodzakelijkheid van het vrije debat en de onderlinge meningenstrijd. Wanneer de voortdurende bezinning over de beginselen zou worden gesmoord en geestelijke vrijheden voor het partijbelang moesten wijken, dan zou dit leiden tot de verstikking van het ‘levende communisme’. Ook volgens zijn zoon had Mannoury ‘ondanks zijn relativisme en beminnelijkheid, muurvaste overtuigingen’. Zo’n principe was dat hij zijn tegenstander het recht toekende om met hem van mening te verschillen, maar ook de ‘waarheid’ van het communisme was zo’n beginsel: ‘Zijn is kommunist zijn,’ zo stelde hij. Toen bleek dat zijn relativisme en trouw aan de CPN niet samen konden gaan, hield hij vast aan de vrijheid van het woord. Mannoury werd een communist zonder partij. Voor meer informatie over Mannoury, zie: G. Harmsen en G. Voerman, ‘G. Mannoury’, in: P.J. Meertens e.a. (red.), Biografisch Woordenboek van het Socialisme en de Arbeidersbeweging in Nederland, deel 7, Amsterdam, 1998, pp.137-141.   

Gerrit Mannoury:Communistisch strijder voor het vrije woord

University of Groningen

   University of GroningenGerrit MannouryVoerman, GerritPublished in:SpanningIMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite fromit. Please check the document version below.Document VersionFinal author's version (accepted by publisher, after peer review)Publication date:2007Link to publication in University of Groningen/UMCG research databaseCitation for published version (APA):Voerman, G. (2007). Gerrit Mannoury: Communistisch strijder voor het vrije woord. Spanning, 9(4), 13-15.CopyrightOther than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of theauthor(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).Take-down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons thenumber of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.Download date: 12-11-2019Uit: Spanning, 9 (2007), 4 (apr.), 13-15  Het rijke rooie leven deel 25: Gerrit Voerman over Gerrit Mannoury Communistisch strijder voor het vrije woord Tekst: Gerrit Voerman ‘De strijd, die tot het socialisme voert, [is] een dubbele: de klassestrijd met onze tegenstanders, om de staatsmacht; de gedachtestrijd, die het proletariaat met zichzelf heeft uit te vechten, om de geestesmacht.’ Aan het woord is de filosoof en wiskundige Gerrit Mannoury ten tijde van de oprichting van de Sociaal-Democratische Partij – de voorloper van de Communistische Partij van Nederland (CPN) – in 1909. Mannoury zelf was vooral aan het tweede front te vinden. Hij bleef hameren op de ‘vrijheid van woord en gedachte’ – ook toen het internationale communisme en de CPN na de opkomst van Stalin steeds meer verstarden en andersdenkenden uit hun rijen zetten. In 1929 onderging Mannoury zelf dit lot, toen hij door de CPN-leiding werd geroyeerd. Wiskundige in de politiek Gerrit Mannoury werd op 17 mei 1867 in Wormerveer geboren. Toen hij drie jaar was overleed zijn vader – die scheepskapitein was – in China. Zijn moeder verhuisde naar Amsterdam en voedde haar kinderen alleen op. Het gezin had het niet breed. Met een beurs van de gemeente Amsterdam kon Mannoury naar de HBS. Hij behaalde daarna het onderwijzersexamen, maar beleefde in het begin weinig vreugde aan het lesgeven: zijn eerste betrekking aan de Openbare Handelsschool in de hoofdstad gaf hij op vanwege ordeproblemen.  Na verloop van tijd ging het hem voor de klas beter af. In de avonduren was Mannoury ook als accountant werkzaam. Mannoury’s wetenschappelijke liefde ging uit naar de wiskunde en filosofie. Omdat hij door zijn leraarsbaan overdag geen college kon volgen, kreeg hij privélessen van een hoogleraar aan de Gemeentelijke Universiteit te Amsterdam, die veel van hem verwachtte. Aan deze universiteit werd hij later hoogleraar in de wiskunde – door zelfstudie, want hij had nooit een universitaire graad behaald. Op filosofisch terrein hield Mannoury zich vooral bezig met de taal. Zijn uitgangspunt was dat niemand absoluut ‘objectief’ kon zijn, wat in lijn was met zijn afkeer van iedere vorm van dogmatiek in de politiek. Deze relativistische benadering zou hem nogal eens in conflict brengen met de leiders van de verschillende partijen waarvan hij lid was, en met de communistische machthebbers in Moskou. Hoezeer zijn leven ook in beslag werd genomen door de wetenschap, Mannoury bevond zich bepaald niet in een ivoren toren. Door zijn dagelijkse werk als leraar stond hij midden in de samenleving en zag hij de noden om zich heen. In 1900 trad hij toe tot de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP), waaruit in 1946 de PvdA is voortgekomen. Mannoury was van meet af aan actief in de partij. Hij hielp mee met de oprichting van de Sociaal-Demokratische Studieclub, de voorloper van het wetenschappelijk bureau van de SDAP. Toch had hij ook kritiek op de partij. Naar zijn idee was vrijheid van meningsuiting ‘noodzakelijk om het socialisme te bereiken,’ maar het vrije debat kwam te veel in het gedrang. Hoewel Mannoury zelf geen marxist was, verliet hij in 1909 met de radicale marxistische oppositie de SDAP. Steen des aanstoots was de in zijn ogen weinig democratische manier waarop de meerderheid in de partij onder aanvoering van Pieter Jelles Troelstra met de dissidenten was omgesprongen. De SDAP-leider liet Mannoury naderhand weten dat hij altijd welkom bleef, maar die had inmiddels zitting genomen in het partijbestuur van zijn nieuwe politieke onderkomen, de Sociaal-Demcratische Partij (SDP). Ook voor deze partij zette hij zich volop in. Hij hield voordrachten voor afdelingen en colporteerde met het partijblad De Tribune, waarvoor hij ook veel schreef. Net als in de SDAP kreeg Mannoury ook in de SDP problemen met de partijtop. Hij kwam in aanvaring met de beide partijleiders David Wijnkoop en Willem van Ravesteyn; de laatste noemde hem zelfs een ‘warhoofdigen gek, vijand van het Marxisme’. Geestesvrijheid in de partij De SDP was in 1917 laaiend enthousiast over de Oktoberrevolutie in Rusland, die de door Lenin geleide bolsjewieken aan de macht bracht. De partij doopte zich om tot Communistische Partij van Nederland (CPN) en trad toe tot de in maart 1919 in Moskou opgerichte Communistische Internationale (Comintern). Deze organisatie zette een filiaal op in Amsterdam. Begin 1920 organiseerde dit bureau in de Nederlandse hoofdstad een internationale communistische conferentie, waaraan ook Mannoury meedeed. Toen de politie hiervan lucht kreeg, werden de besprekingen bij hem thuis voortgezet. Het Amsterdams bureau werd al snel door de Comintern gesloten, vanwege afwijkende politieke opvattingen. Mannoury’s activiteiten in de CPN lagen in het verlengde van zijn dagelijkse bezigheden. Zo was hij betrokken bij de partijschool, en met zijn boekhoudkundige kennis maakte hij vaak deel uit van commissies die de financiën van de partij en haar neveninstellingen moesten controleren. Ook schreef hij veel korte ingezonden stukken voor De Tribune – soms in de vorm van een gedicht – waarin hij opkwam voor de geestesvrijheid in de partij. In 1925 speelde Mannoury een belangrijke rol in de crisis in de CPN. Al enige tijd bestond er in de partij een oppositionele stroming tegen Wijnkoop en Van Ravesteyn. De tegenstellingen spitsten zich toe bij de voorbereiding van de Tweede Kamerverkiezingen in juli 1925. Toen de partijleiding ten aanzien van de kandidaatstelling wilde afwijken van de richtlijnen van de Comintern, beschouwde Mannoury dit als disciplinebreuk. Als voorzitter van het Scheidsgerecht voor Partijgeschillen trok hij bij Moskou aan de bel. Een telegrafische terechtwijzing door de Comintern-top volgde, waarna beide leiders het veld ruimden. Tegen Stalin Na de dood van Lenin en de zege van Stalin in de machtsstrijd met zijn aartsvijand Trotski toonde Mannoury zich steeds bezorgder over de ontwikkelingen in de Sovjet-Unie. Hij maakte al in 1925 publiekelijk bezwaar tegen de op gang komende ‘ziekelijke verering’ van Lenin, hoezeer hij de bolsjewiekenleider ook bewonderde. Ook kantte Mannoury zich in woord en gebaar tegen de kortzichtige en eenzijdige behandeling van Trotski, ofschoon hij diens standpunten in het geheel niet deelde. ‘Mijn hart bloedt en mijn bloed kookt, als ik de volmaakte onredelijkheid en verblindheid zie, waarmede de door-dik-en-dunners alles napraten, wat Stalin en Boecharin (het hoofd van de Comintern – GV) […] hun in de mond geven, en de volmaakte domperij, die zij op iedere afwijkende mening trachten toe te passen,’ zo schreef Mannoury.  Zijn verzet hiertegen hing samen met zijn relativistisch-filosofische zienswijze; het denkwerk in de partij mocht niet worden beknot door een formalistische toepassing van de partijdiscipline. Samen met de dichteres en partijgenoot Henriette Roland Holst protesteerde Mannoury bij de top van de Comintern tegen de onderdrukking van afwijkende standpunten in de Communistische Partij van de Sovjet-Unie, en vroeg hij ruimte voor open debat. Zijn vele protesttelegrammen werden nooit door Moskou beantwoord. In tegenstelling tot Roland Holst, die uit protest voor de CPN bedankte, wilde Mannoury de partij (nog) niet verlaten. Uiteindelijk werd hij eruit gezet. Op last van de leiding van de Comintern royeerde de CPN hem in november 1929, omdat hij had geweigerd te beloven dat hij Trotski’s ‘misdadige politiek ten scherpste zou bestrijden’. Het was voor hem onbestaanbaar dat hij zelf zou meewerken aan de beknotting van de vrije gedachtewisseling. Het appèl dat hij aantekende bij de commissie van beroep van de Comintern werd vanzelfsprekend afgewezen. Mannoury trok zich het royement zwaar aan, aldus zijn zoon: ‘Hij is er eigenlijk nooit overheengekomen. Hij bleef zich communist noemen en was van mening, dat zijn opvattingen het ware communisme vertegenwoordigden.’ Communist zonder partij Na zijn gedwongen vertrek uit de CPN bleef Mannoury politiek en maatschappelijk betrokken. Waar hij onrecht meende te bespeuren, trok hij aan de bel. Hij had aan het begin van de jaren dertig zitting in het Nederlandse Scottsboro Comité, dat actie voerde tegen de terdoodveroordeling van een negental zwarte jongeren in het Amerikaanse Scottsborough. Ook kwam hij op voor de muiters van de kruiser ‘De Zeven Provinciën’. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verleende hij onderdak aan joodse onderduikers. Na de bevrijding zette hij zich in tegen het voltrekken van de doodstraf voor oorlogsmisdadigers. In deze tijd keerde hij zich ook tegen de Nederlandse politionele acties in het naar onafhankelijkheid strevende Indonesië. Mannoury overleed op 30 januari 1956 in Amsterdam. Een van de leerlingen van de mathematicus roemde zijn ‘onbegrensde menschenliefde’. De sterrenkundige Anton Pannekoek, die ook enige tijd lid was van de CPN, noemde hem ‘een man van zuivere ethiek, rechtbewustzijn en eerlijkheid’. Mannoury was niet een van de groten van de arbeidersbeweging, en heeft zo’n positie hoogstwaarschijnlijk ook nooit geambieerd. Hij was een ‘beminnelijk, vriendelijk, uiterst bescheiden mens,’ aldus een oude vriend. In zijn strijd tegen de stalinisering van het internationale communisme maakt Mannoury tegenwoordig wellicht een wat naïeve, goedgelovige indruk. Terwijl Herman Gorter, Pannekoek en Roland Holst met het communisme braken, bleef Mannoury vasthouden aan de mogelijkheid van een hervorming van binnenuit, totdat hij werd geroyeerd. Zijn hardnekkige strijd verraadt iets van de taaie standvastigheid waarover hij ook beschikte. Zijn vroegere vijand Van Ravesteyn noemde hem later niet voor niets een ‘onafhankelijke figuur’ en een ‘permanente opposant’ die voortdurend opkwam voor de vrijheid van meningsuiting. Mannoury was afkerig van elke vorm van dogmatisme en overtuigd van de noodzakelijkheid van het vrije debat en de onderlinge meningenstrijd. Wanneer de voortdurende bezinning over de beginselen zou worden gesmoord en geestelijke vrijheden voor het partijbelang moesten wijken, dan zou dit leiden tot de verstikking van het ‘levende communisme’. Ook volgens zijn zoon had Mannoury ‘ondanks zijn relativisme en beminnelijkheid, muurvaste overtuigingen’. Zo’n principe was dat hij zijn tegenstander het recht toekende om met hem van mening te verschillen, maar ook de ‘waarheid’ van het communisme was zo’n beginsel: ‘Zijn is kommunist zijn,’ zo stelde hij. Toen bleek dat zijn relativisme en trouw aan de CPN niet samen konden gaan, hield hij vast aan de vrijheid van het woord. Mannoury werd een communist zonder partij. Voor meer informatie over Mannoury, zie: G. Harmsen en G. Voerman, ‘G. Mannoury’, in: P.J. Meertens e.a. (red.), Biografisch Woordenboek van het Socialisme en de Arbeidersbeweging in Nederland, deel 7, Amsterdam, 1998, pp.137-141.   

ARTS repository - University of Groningen

   University of GroningenGerrit MannouryVoerman, GerritPublished in:SpanningIMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite fromit. Please check the document version below.Document VersionFinal author's version (accepted by publisher, after peer review)Publication date:2007Link to publication in University of Groningen/UMCG research databaseCitation for published version (APA):Voerman, G. (2007). Gerrit Mannoury: Communistisch strijder voor het vrije woord. Spanning, 9(4), 13-15.CopyrightOther than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of theauthor(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).The publication may also be distributed here under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license.More information can be found on the University of Groningen website: https://www.rug.nl/library/open-access/self-archiving-pure/taverne-amendment.Take-down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons thenumber of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.Download date: 07-06-2022Uit: Spanning, 9 (2007), 4 (apr.), 13-15  Het rijke rooie leven deel 25: Gerrit Voerman over Gerrit Mannoury Communistisch strijder voor het vrije woord Tekst: Gerrit Voerman ‘De strijd, die tot het socialisme voert, [is] een dubbele: de klassestrijd met onze tegenstanders, om de staatsmacht; de gedachtestrijd, die het proletariaat met zichzelf heeft uit te vechten, om de geestesmacht.’ Aan het woord is de filosoof en wiskundige Gerrit Mannoury ten tijde van de oprichting van de Sociaal-Democratische Partij – de voorloper van de Communistische Partij van Nederland (CPN) – in 1909. Mannoury zelf was vooral aan het tweede front te vinden. Hij bleef hameren op de ‘vrijheid van woord en gedachte’ – ook toen het internationale communisme en de CPN na de opkomst van Stalin steeds meer verstarden en andersdenkenden uit hun rijen zetten. In 1929 onderging Mannoury zelf dit lot, toen hij door de CPN-leiding werd geroyeerd. Wiskundige in de politiek Gerrit Mannoury werd op 17 mei 1867 in Wormerveer geboren. Toen hij drie jaar was overleed zijn vader – die scheepskapitein was – in China. Zijn moeder verhuisde naar Amsterdam en voedde haar kinderen alleen op. Het gezin had het niet breed. Met een beurs van de gemeente Amsterdam kon Mannoury naar de HBS. Hij behaalde daarna het onderwijzersexamen, maar beleefde in het begin weinig vreugde aan het lesgeven: zijn eerste betrekking aan de Openbare Handelsschool in de hoofdstad gaf hij op vanwege ordeproblemen.  Na verloop van tijd ging het hem voor de klas beter af. In de avonduren was Mannoury ook als accountant werkzaam. Mannoury’s wetenschappelijke liefde ging uit naar de wiskunde en filosofie. Omdat hij door zijn leraarsbaan overdag geen college kon volgen, kreeg hij privélessen van een hoogleraar aan de Gemeentelijke Universiteit te Amsterdam, die veel van hem verwachtte. Aan deze universiteit werd hij later hoogleraar in de wiskunde – door zelfstudie, want hij had nooit een universitaire graad behaald. Op filosofisch terrein hield Mannoury zich vooral bezig met de taal. Zijn uitgangspunt was dat niemand absoluut ‘objectief’ kon zijn, wat in lijn was met zijn afkeer van iedere vorm van dogmatiek in de politiek. Deze relativistische benadering zou hem nogal eens in conflict brengen met de leiders van de verschillende partijen waarvan hij lid was, en met de communistische machthebbers in Moskou. Hoezeer zijn leven ook in beslag werd genomen door de wetenschap, Mannoury bevond zich bepaald niet in een ivoren toren. Door zijn dagelijkse werk als leraar stond hij midden in de samenleving en zag hij de noden om zich heen. In 1900 trad hij toe tot de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP), waaruit in 1946 de PvdA is voortgekomen. Mannoury was van meet af aan actief in de partij. Hij hielp mee met de oprichting van de Sociaal-Demokratische Studieclub, de voorloper van het wetenschappelijk bureau van de SDAP. Toch had hij ook kritiek op de partij. Naar zijn idee was vrijheid van meningsuiting ‘noodzakelijk om het socialisme te bereiken,’ maar het vrije debat kwam te veel in het gedrang. Hoewel Mannoury zelf geen marxist was, verliet hij in 1909 met de radicale marxistische oppositie de SDAP. Steen des aanstoots was de in zijn ogen weinig democratische manier waarop de meerderheid in de partij onder aanvoering van Pieter Jelles Troelstra met de dissidenten was omgesprongen. De SDAP-leider liet Mannoury naderhand weten dat hij altijd welkom bleef, maar die had inmiddels zitting genomen in het partijbestuur van zijn nieuwe politieke onderkomen, de Sociaal-Demcratische Partij (SDP). Ook voor deze partij zette hij zich volop in. Hij hield voordrachten voor afdelingen en colporteerde met het partijblad De Tribune, waarvoor hij ook veel schreef. Net als in de SDAP kreeg Mannoury ook in de SDP problemen met de partijtop. Hij kwam in aanvaring met de beide partijleiders David Wijnkoop en Willem van Ravesteyn; de laatste noemde hem zelfs een ‘warhoofdigen gek, vijand van het Marxisme’. Geestesvrijheid in de partij De SDP was in 1917 laaiend enthousiast over de Oktoberrevolutie in Rusland, die de door Lenin geleide bolsjewieken aan de macht bracht. De partij doopte zich om tot Communistische Partij van Nederland (CPN) en trad toe tot de in maart 1919 in Moskou opgerichte Communistische Internationale (Comintern). Deze organisatie zette een filiaal op in Amsterdam. Begin 1920 organiseerde dit bureau in de Nederlandse hoofdstad een internationale communistische conferentie, waaraan ook Mannoury meedeed. Toen de politie hiervan lucht kreeg, werden de besprekingen bij hem thuis voortgezet. Het Amsterdams bureau werd al snel door de Comintern gesloten, vanwege afwijkende politieke opvattingen. Mannoury’s activiteiten in de CPN lagen in het verlengde van zijn dagelijkse bezigheden. Zo was hij betrokken bij de partijschool, en met zijn boekhoudkundige kennis maakte hij vaak deel uit van commissies die de financiën van de partij en haar neveninstellingen moesten controleren. Ook schreef hij veel korte ingezonden stukken voor De Tribune – soms in de vorm van een gedicht – waarin hij opkwam voor de geestesvrijheid in de partij. In 1925 speelde Mannoury een belangrijke rol in de crisis in de CPN. Al enige tijd bestond er in de partij een oppositionele stroming tegen Wijnkoop en Van Ravesteyn. De tegenstellingen spitsten zich toe bij de voorbereiding van de Tweede Kamerverkiezingen in juli 1925. Toen de partijleiding ten aanzien van de kandidaatstelling wilde afwijken van de richtlijnen van de Comintern, beschouwde Mannoury dit als disciplinebreuk. Als voorzitter van het Scheidsgerecht voor Partijgeschillen trok hij bij Moskou aan de bel. Een telegrafische terechtwijzing door de Comintern-top volgde, waarna beide leiders het veld ruimden. Tegen Stalin Na de dood van Lenin en de zege van Stalin in de machtsstrijd met zijn aartsvijand Trotski toonde Mannoury zich steeds bezorgder over de ontwikkelingen in de Sovjet-Unie. Hij maakte al in 1925 publiekelijk bezwaar tegen de op gang komende ‘ziekelijke verering’ van Lenin, hoezeer hij de bolsjewiekenleider ook bewonderde. Ook kantte Mannoury zich in woord en gebaar tegen de kortzichtige en eenzijdige behandeling van Trotski, ofschoon hij diens standpunten in het geheel niet deelde. ‘Mijn hart bloedt en mijn bloed kookt, als ik de volmaakte onredelijkheid en verblindheid zie, waarmede de door-dik-en-dunners alles napraten, wat Stalin en Boecharin (het hoofd van de Comintern – GV) […] hun in de mond geven, en de volmaakte domperij, die zij op iedere afwijkende mening trachten toe te passen,’ zo schreef Mannoury.  Zijn verzet hiertegen hing samen met zijn relativistisch-filosofische zienswijze; het denkwerk in de partij mocht niet worden beknot door een formalistische toepassing van de partijdiscipline. Samen met de dichteres en partijgenoot Henriette Roland Holst protesteerde Mannoury bij de top van de Comintern tegen de onderdrukking van afwijkende standpunten in de Communistische Partij van de Sovjet-Unie, en vroeg hij ruimte voor open debat. Zijn vele protesttelegrammen werden nooit door Moskou beantwoord. In tegenstelling tot Roland Holst, die uit protest voor de CPN bedankte, wilde Mannoury de partij (nog) niet verlaten. Uiteindelijk werd hij eruit gezet. Op last van de leiding van de Comintern royeerde de CPN hem in november 1929, omdat hij had geweigerd te beloven dat hij Trotski’s ‘misdadige politiek ten scherpste zou bestrijden’. Het was voor hem onbestaanbaar dat hij zelf zou meewerken aan de beknotting van de vrije gedachtewisseling. Het appèl dat hij aantekende bij de commissie van beroep van de Comintern werd vanzelfsprekend afgewezen. Mannoury trok zich het royement zwaar aan, aldus zijn zoon: ‘Hij is er eigenlijk nooit overheengekomen. Hij bleef zich communist noemen en was van mening, dat zijn opvattingen het ware communisme vertegenwoordigden.’ Communist zonder partij Na zijn gedwongen vertrek uit de CPN bleef Mannoury politiek en maatschappelijk betrokken. Waar hij onrecht meende te bespeuren, trok hij aan de bel. Hij had aan het begin van de jaren dertig zitting in het Nederlandse Scottsboro Comité, dat actie voerde tegen de terdoodveroordeling van een negental zwarte jongeren in het Amerikaanse Scottsborough. Ook kwam hij op voor de muiters van de kruiser ‘De Zeven Provinciën’. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verleende hij onderdak aan joodse onderduikers. Na de bevrijding zette hij zich in tegen het voltrekken van de doodstraf voor oorlogsmisdadigers. In deze tijd keerde hij zich ook tegen de Nederlandse politionele acties in het naar onafhankelijkheid strevende Indonesië. Mannoury overleed op 30 januari 1956 in Amsterdam. Een van de leerlingen van de mathematicus roemde zijn ‘onbegrensde menschenliefde’. De sterrenkundige Anton Pannekoek, die ook enige tijd lid was van de CPN, noemde hem ‘een man van zuivere ethiek, rechtbewustzijn en eerlijkheid’. Mannoury was niet een van de groten van de arbeidersbeweging, en heeft zo’n positie hoogstwaarschijnlijk ook nooit geambieerd. Hij was een ‘beminnelijk, vriendelijk, uiterst bescheiden mens,’ aldus een oude vriend. In zijn strijd tegen de stalinisering van het internationale communisme maakt Mannoury tegenwoordig wellicht een wat naïeve, goedgelovige indruk. Terwijl Herman Gorter, Pannekoek en Roland Holst met het communisme braken, bleef Mannoury vasthouden aan de mogelijkheid van een hervorming van binnenuit, totdat hij werd geroyeerd. Zijn hardnekkige strijd verraadt iets van de taaie standvastigheid waarover hij ook beschikte. Zijn vroegere vijand Van Ravesteyn noemde hem later niet voor niets een ‘onafhankelijke figuur’ en een ‘permanente opposant’ die voortdurend opkwam voor de vrijheid van meningsuiting. Mannoury was afkerig van elke vorm van dogmatisme en overtuigd van de noodzakelijkheid van het vrije debat en de onderlinge meningenstrijd. Wanneer de voortdurende bezinning over de beginselen zou worden gesmoord en geestelijke vrijheden voor het partijbelang moesten wijken, dan zou dit leiden tot de verstikking van het ‘levende communisme’. Ook volgens zijn zoon had Mannoury ‘ondanks zijn relativisme en beminnelijkheid, muurvaste overtuigingen’. Zo’n principe was dat hij zijn tegenstander het recht toekende om met hem van mening te verschillen, maar ook de ‘waarheid’ van het communisme was zo’n beginsel: ‘Zijn is kommunist zijn,’ zo stelde hij. Toen bleek dat zijn relativisme en trouw aan de CPN niet samen konden gaan, hield hij vast aan de vrijheid van het woord. Mannoury werd een communist zonder partij. Voor meer informatie over Mannoury, zie: G. Harmsen en G. Voerman, ‘G. Mannoury’, in: P.J. Meertens e.a. (red.), Biografisch Woordenboek van het Socialisme en de Arbeidersbeweging in Nederland, deel 7, Amsterdam, 1998, pp.137-141.   

Proceedings - University of Groningen

   University of GroningenGerrit MannouryVoerman, GerritPublished in:SpanningIMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite fromit. Please check the document version below.Document VersionFinal author's version (accepted by publisher, after peer review)Publication date:2007Link to publication in University of Groningen/UMCG research databaseCitation for published version (APA):Voerman, G. (2007). Gerrit Mannoury: Communistisch strijder voor het vrije woord. Spanning, 9(4), 13-15.CopyrightOther than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of theauthor(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).The publication may also be distributed here under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license.More information can be found on the University of Groningen website: https://www.rug.nl/library/open-access/self-archiving-pure/taverne-amendment.Take-down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons thenumber of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.Download date: 12-10-2022Uit: Spanning, 9 (2007), 4 (apr.), 13-15  Het rijke rooie leven deel 25: Gerrit Voerman over Gerrit Mannoury Communistisch strijder voor het vrije woord Tekst: Gerrit Voerman ‘De strijd, die tot het socialisme voert, [is] een dubbele: de klassestrijd met onze tegenstanders, om de staatsmacht; de gedachtestrijd, die het proletariaat met zichzelf heeft uit te vechten, om de geestesmacht.’ Aan het woord is de filosoof en wiskundige Gerrit Mannoury ten tijde van de oprichting van de Sociaal-Democratische Partij – de voorloper van de Communistische Partij van Nederland (CPN) – in 1909. Mannoury zelf was vooral aan het tweede front te vinden. Hij bleef hameren op de ‘vrijheid van woord en gedachte’ – ook toen het internationale communisme en de CPN na de opkomst van Stalin steeds meer verstarden en andersdenkenden uit hun rijen zetten. In 1929 onderging Mannoury zelf dit lot, toen hij door de CPN-leiding werd geroyeerd. Wiskundige in de politiek Gerrit Mannoury werd op 17 mei 1867 in Wormerveer geboren. Toen hij drie jaar was overleed zijn vader – die scheepskapitein was – in China. Zijn moeder verhuisde naar Amsterdam en voedde haar kinderen alleen op. Het gezin had het niet breed. Met een beurs van de gemeente Amsterdam kon Mannoury naar de HBS. Hij behaalde daarna het onderwijzersexamen, maar beleefde in het begin weinig vreugde aan het lesgeven: zijn eerste betrekking aan de Openbare Handelsschool in de hoofdstad gaf hij op vanwege ordeproblemen.  Na verloop van tijd ging het hem voor de klas beter af. In de avonduren was Mannoury ook als accountant werkzaam. Mannoury’s wetenschappelijke liefde ging uit naar de wiskunde en filosofie. Omdat hij door zijn leraarsbaan overdag geen college kon volgen, kreeg hij privélessen van een hoogleraar aan de Gemeentelijke Universiteit te Amsterdam, die veel van hem verwachtte. Aan deze universiteit werd hij later hoogleraar in de wiskunde – door zelfstudie, want hij had nooit een universitaire graad behaald. Op filosofisch terrein hield Mannoury zich vooral bezig met de taal. Zijn uitgangspunt was dat niemand absoluut ‘objectief’ kon zijn, wat in lijn was met zijn afkeer van iedere vorm van dogmatiek in de politiek. Deze relativistische benadering zou hem nogal eens in conflict brengen met de leiders van de verschillende partijen waarvan hij lid was, en met de communistische machthebbers in Moskou. Hoezeer zijn leven ook in beslag werd genomen door de wetenschap, Mannoury bevond zich bepaald niet in een ivoren toren. Door zijn dagelijkse werk als leraar stond hij midden in de samenleving en zag hij de noden om zich heen. In 1900 trad hij toe tot de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP), waaruit in 1946 de PvdA is voortgekomen. Mannoury was van meet af aan actief in de partij. Hij hielp mee met de oprichting van de Sociaal-Demokratische Studieclub, de voorloper van het wetenschappelijk bureau van de SDAP. Toch had hij ook kritiek op de partij. Naar zijn idee was vrijheid van meningsuiting ‘noodzakelijk om het socialisme te bereiken,’ maar het vrije debat kwam te veel in het gedrang. Hoewel Mannoury zelf geen marxist was, verliet hij in 1909 met de radicale marxistische oppositie de SDAP. Steen des aanstoots was de in zijn ogen weinig democratische manier waarop de meerderheid in de partij onder aanvoering van Pieter Jelles Troelstra met de dissidenten was omgesprongen. De SDAP-leider liet Mannoury naderhand weten dat hij altijd welkom bleef, maar die had inmiddels zitting genomen in het partijbestuur van zijn nieuwe politieke onderkomen, de Sociaal-Demcratische Partij (SDP). Ook voor deze partij zette hij zich volop in. Hij hield voordrachten voor afdelingen en colporteerde met het partijblad De Tribune, waarvoor hij ook veel schreef. Net als in de SDAP kreeg Mannoury ook in de SDP problemen met de partijtop. Hij kwam in aanvaring met de beide partijleiders David Wijnkoop en Willem van Ravesteyn; de laatste noemde hem zelfs een ‘warhoofdigen gek, vijand van het Marxisme’. Geestesvrijheid in de partij De SDP was in 1917 laaiend enthousiast over de Oktoberrevolutie in Rusland, die de door Lenin geleide bolsjewieken aan de macht bracht. De partij doopte zich om tot Communistische Partij van Nederland (CPN) en trad toe tot de in maart 1919 in Moskou opgerichte Communistische Internationale (Comintern). Deze organisatie zette een filiaal op in Amsterdam. Begin 1920 organiseerde dit bureau in de Nederlandse hoofdstad een internationale communistische conferentie, waaraan ook Mannoury meedeed. Toen de politie hiervan lucht kreeg, werden de besprekingen bij hem thuis voortgezet. Het Amsterdams bureau werd al snel door de Comintern gesloten, vanwege afwijkende politieke opvattingen. Mannoury’s activiteiten in de CPN lagen in het verlengde van zijn dagelijkse bezigheden. Zo was hij betrokken bij de partijschool, en met zijn boekhoudkundige kennis maakte hij vaak deel uit van commissies die de financiën van de partij en haar neveninstellingen moesten controleren. Ook schreef hij veel korte ingezonden stukken voor De Tribune – soms in de vorm van een gedicht – waarin hij opkwam voor de geestesvrijheid in de partij. In 1925 speelde Mannoury een belangrijke rol in de crisis in de CPN. Al enige tijd bestond er in de partij een oppositionele stroming tegen Wijnkoop en Van Ravesteyn. De tegenstellingen spitsten zich toe bij de voorbereiding van de Tweede Kamerverkiezingen in juli 1925. Toen de partijleiding ten aanzien van de kandidaatstelling wilde afwijken van de richtlijnen van de Comintern, beschouwde Mannoury dit als disciplinebreuk. Als voorzitter van het Scheidsgerecht voor Partijgeschillen trok hij bij Moskou aan de bel. Een telegrafische terechtwijzing door de Comintern-top volgde, waarna beide leiders het veld ruimden. Tegen Stalin Na de dood van Lenin en de zege van Stalin in de machtsstrijd met zijn aartsvijand Trotski toonde Mannoury zich steeds bezorgder over de ontwikkelingen in de Sovjet-Unie. Hij maakte al in 1925 publiekelijk bezwaar tegen de op gang komende ‘ziekelijke verering’ van Lenin, hoezeer hij de bolsjewiekenleider ook bewonderde. Ook kantte Mannoury zich in woord en gebaar tegen de kortzichtige en eenzijdige behandeling van Trotski, ofschoon hij diens standpunten in het geheel niet deelde. ‘Mijn hart bloedt en mijn bloed kookt, als ik de volmaakte onredelijkheid en verblindheid zie, waarmede de door-dik-en-dunners alles napraten, wat Stalin en Boecharin (het hoofd van de Comintern – GV) […] hun in de mond geven, en de volmaakte domperij, die zij op iedere afwijkende mening trachten toe te passen,’ zo schreef Mannoury.  Zijn verzet hiertegen hing samen met zijn relativistisch-filosofische zienswijze; het denkwerk in de partij mocht niet worden beknot door een formalistische toepassing van de partijdiscipline. Samen met de dichteres en partijgenoot Henriette Roland Holst protesteerde Mannoury bij de top van de Comintern tegen de onderdrukking van afwijkende standpunten in de Communistische Partij van de Sovjet-Unie, en vroeg hij ruimte voor open debat. Zijn vele protesttelegrammen werden nooit door Moskou beantwoord. In tegenstelling tot Roland Holst, die uit protest voor de CPN bedankte, wilde Mannoury de partij (nog) niet verlaten. Uiteindelijk werd hij eruit gezet. Op last van de leiding van de Comintern royeerde de CPN hem in november 1929, omdat hij had geweigerd te beloven dat hij Trotski’s ‘misdadige politiek ten scherpste zou bestrijden’. Het was voor hem onbestaanbaar dat hij zelf zou meewerken aan de beknotting van de vrije gedachtewisseling. Het appèl dat hij aantekende bij de commissie van beroep van de Comintern werd vanzelfsprekend afgewezen. Mannoury trok zich het royement zwaar aan, aldus zijn zoon: ‘Hij is er eigenlijk nooit overheengekomen. Hij bleef zich communist noemen en was van mening, dat zijn opvattingen het ware communisme vertegenwoordigden.’ Communist zonder partij Na zijn gedwongen vertrek uit de CPN bleef Mannoury politiek en maatschappelijk betrokken. Waar hij onrecht meende te bespeuren, trok hij aan de bel. Hij had aan het begin van de jaren dertig zitting in het Nederlandse Scottsboro Comité, dat actie voerde tegen de terdoodveroordeling van een negental zwarte jongeren in het Amerikaanse Scottsborough. Ook kwam hij op voor de muiters van de kruiser ‘De Zeven Provinciën’. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verleende hij onderdak aan joodse onderduikers. Na de bevrijding zette hij zich in tegen het voltrekken van de doodstraf voor oorlogsmisdadigers. In deze tijd keerde hij zich ook tegen de Nederlandse politionele acties in het naar onafhankelijkheid strevende Indonesië. Mannoury overleed op 30 januari 1956 in Amsterdam. Een van de leerlingen van de mathematicus roemde zijn ‘onbegrensde menschenliefde’. De sterrenkundige Anton Pannekoek, die ook enige tijd lid was van de CPN, noemde hem ‘een man van zuivere ethiek, rechtbewustzijn en eerlijkheid’. Mannoury was niet een van de groten van de arbeidersbeweging, en heeft zo’n positie hoogstwaarschijnlijk ook nooit geambieerd. Hij was een ‘beminnelijk, vriendelijk, uiterst bescheiden mens,’ aldus een oude vriend. In zijn strijd tegen de stalinisering van het internationale communisme maakt Mannoury tegenwoordig wellicht een wat naïeve, goedgelovige indruk. Terwijl Herman Gorter, Pannekoek en Roland Holst met het communisme braken, bleef Mannoury vasthouden aan de mogelijkheid van een hervorming van binnenuit, totdat hij werd geroyeerd. Zijn hardnekkige strijd verraadt iets van de taaie standvastigheid waarover hij ook beschikte. Zijn vroegere vijand Van Ravesteyn noemde hem later niet voor niets een ‘onafhankelijke figuur’ en een ‘permanente opposant’ die voortdurend opkwam voor de vrijheid van meningsuiting. Mannoury was afkerig van elke vorm van dogmatisme en overtuigd van de noodzakelijkheid van het vrije debat en de onderlinge meningenstrijd. Wanneer de voortdurende bezinning over de beginselen zou worden gesmoord en geestelijke vrijheden voor het partijbelang moesten wijken, dan zou dit leiden tot de verstikking van het ‘levende communisme’. Ook volgens zijn zoon had Mannoury ‘ondanks zijn relativisme en beminnelijkheid, muurvaste overtuigingen’. Zo’n principe was dat hij zijn tegenstander het recht toekende om met hem van mening te verschillen, maar ook de ‘waarheid’ van het communisme was zo’n beginsel: ‘Zijn is kommunist zijn,’ zo stelde hij. Toen bleek dat zijn relativisme en trouw aan de CPN niet samen konden gaan, hield hij vast aan de vrijheid van het woord. Mannoury werd een communist zonder partij. Voor meer informatie over Mannoury, zie: G. Harmsen en G. Voerman, ‘G. Mannoury’, in: P.J. Meertens e.a. (red.), Biografisch Woordenboek van het Socialisme en de Arbeidersbeweging in Nederland, deel 7, Amsterdam, 1998, pp.137-141.   

NARCIS 

Gerrit Mannoury: Communistisch strijder voor het vrije woord

   University of GroningenGerrit MannouryVoerman, GerritPublished in:SpanningIMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite fromit. Please check the document version below.Document VersionFinal author's version (accepted by publisher, after peer review)Publication date:2007Link to publication in University of Groningen/UMCG research databaseCitation for published version (APA):Voerman, G. (2007). Gerrit Mannoury: Communistisch strijder voor het vrije woord. Spanning, 9(4), 13-15.CopyrightOther than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of theauthor(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).The publication may also be distributed here under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license.More information can be found on the University of Groningen website: https://www.rug.nl/library/open-access/self-archiving-pure/taverne-amendment.Take-down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons thenumber of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.Download date: 09-09-2023Uit: Spanning, 9 (2007), 4 (apr.), 13-15  Het rijke rooie leven deel 25: Gerrit Voerman over Gerrit Mannoury Communistisch strijder voor het vrije woord Tekst: Gerrit Voerman ‘De strijd, die tot het socialisme voert, [is] een dubbele: de klassestrijd met onze tegenstanders, om de staatsmacht; de gedachtestrijd, die het proletariaat met zichzelf heeft uit te vechten, om de geestesmacht.’ Aan het woord is de filosoof en wiskundige Gerrit Mannoury ten tijde van de oprichting van de Sociaal-Democratische Partij – de voorloper van de Communistische Partij van Nederland (CPN) – in 1909. Mannoury zelf was vooral aan het tweede front te vinden. Hij bleef hameren op de ‘vrijheid van woord en gedachte’ – ook toen het internationale communisme en de CPN na de opkomst van Stalin steeds meer verstarden en andersdenkenden uit hun rijen zetten. In 1929 onderging Mannoury zelf dit lot, toen hij door de CPN-leiding werd geroyeerd. Wiskundige in de politiek Gerrit Mannoury werd op 17 mei 1867 in Wormerveer geboren. Toen hij drie jaar was overleed zijn vader – die scheepskapitein was – in China. Zijn moeder verhuisde naar Amsterdam en voedde haar kinderen alleen op. Het gezin had het niet breed. Met een beurs van de gemeente Amsterdam kon Mannoury naar de HBS. Hij behaalde daarna het onderwijzersexamen, maar beleefde in het begin weinig vreugde aan het lesgeven: zijn eerste betrekking aan de Openbare Handelsschool in de hoofdstad gaf hij op vanwege ordeproblemen.  Na verloop van tijd ging het hem voor de klas beter af. In de avonduren was Mannoury ook als accountant werkzaam. Mannoury’s wetenschappelijke liefde ging uit naar de wiskunde en filosofie. Omdat hij door zijn leraarsbaan overdag geen college kon volgen, kreeg hij privélessen van een hoogleraar aan de Gemeentelijke Universiteit te Amsterdam, die veel van hem verwachtte. Aan deze universiteit werd hij later hoogleraar in de wiskunde – door zelfstudie, want hij had nooit een universitaire graad behaald. Op filosofisch terrein hield Mannoury zich vooral bezig met de taal. Zijn uitgangspunt was dat niemand absoluut ‘objectief’ kon zijn, wat in lijn was met zijn afkeer van iedere vorm van dogmatiek in de politiek. Deze relativistische benadering zou hem nogal eens in conflict brengen met de leiders van de verschillende partijen waarvan hij lid was, en met de communistische machthebbers in Moskou. Hoezeer zijn leven ook in beslag werd genomen door de wetenschap, Mannoury bevond zich bepaald niet in een ivoren toren. Door zijn dagelijkse werk als leraar stond hij midden in de samenleving en zag hij de noden om zich heen. In 1900 trad hij toe tot de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP), waaruit in 1946 de PvdA is voortgekomen. Mannoury was van meet af aan actief in de partij. Hij hielp mee met de oprichting van de Sociaal-Demokratische Studieclub, de voorloper van het wetenschappelijk bureau van de SDAP. Toch had hij ook kritiek op de partij. Naar zijn idee was vrijheid van meningsuiting ‘noodzakelijk om het socialisme te bereiken,’ maar het vrije debat kwam te veel in het gedrang. Hoewel Mannoury zelf geen marxist was, verliet hij in 1909 met de radicale marxistische oppositie de SDAP. Steen des aanstoots was de in zijn ogen weinig democratische manier waarop de meerderheid in de partij onder aanvoering van Pieter Jelles Troelstra met de dissidenten was omgesprongen. De SDAP-leider liet Mannoury naderhand weten dat hij altijd welkom bleef, maar die had inmiddels zitting genomen in het partijbestuur van zijn nieuwe politieke onderkomen, de Sociaal-Demcratische Partij (SDP). Ook voor deze partij zette hij zich volop in. Hij hield voordrachten voor afdelingen en colporteerde met het partijblad De Tribune, waarvoor hij ook veel schreef. Net als in de SDAP kreeg Mannoury ook in de SDP problemen met de partijtop. Hij kwam in aanvaring met de beide partijleiders David Wijnkoop en Willem van Ravesteyn; de laatste noemde hem zelfs een ‘warhoofdigen gek, vijand van het Marxisme’. Geestesvrijheid in de partij De SDP was in 1917 laaiend enthousiast over de Oktoberrevolutie in Rusland, die de door Lenin geleide bolsjewieken aan de macht bracht. De partij doopte zich om tot Communistische Partij van Nederland (CPN) en trad toe tot de in maart 1919 in Moskou opgerichte Communistische Internationale (Comintern). Deze organisatie zette een filiaal op in Amsterdam. Begin 1920 organiseerde dit bureau in de Nederlandse hoofdstad een internationale communistische conferentie, waaraan ook Mannoury meedeed. Toen de politie hiervan lucht kreeg, werden de besprekingen bij hem thuis voortgezet. Het Amsterdams bureau werd al snel door de Comintern gesloten, vanwege afwijkende politieke opvattingen. Mannoury’s activiteiten in de CPN lagen in het verlengde van zijn dagelijkse bezigheden. Zo was hij betrokken bij de partijschool, en met zijn boekhoudkundige kennis maakte hij vaak deel uit van commissies die de financiën van de partij en haar neveninstellingen moesten controleren. Ook schreef hij veel korte ingezonden stukken voor De Tribune – soms in de vorm van een gedicht – waarin hij opkwam voor de geestesvrijheid in de partij. In 1925 speelde Mannoury een belangrijke rol in de crisis in de CPN. Al enige tijd bestond er in de partij een oppositionele stroming tegen Wijnkoop en Van Ravesteyn. De tegenstellingen spitsten zich toe bij de voorbereiding van de Tweede Kamerverkiezingen in juli 1925. Toen de partijleiding ten aanzien van de kandidaatstelling wilde afwijken van de richtlijnen van de Comintern, beschouwde Mannoury dit als disciplinebreuk. Als voorzitter van het Scheidsgerecht voor Partijgeschillen trok hij bij Moskou aan de bel. Een telegrafische terechtwijzing door de Comintern-top volgde, waarna beide leiders het veld ruimden. Tegen Stalin Na de dood van Lenin en de zege van Stalin in de machtsstrijd met zijn aartsvijand Trotski toonde Mannoury zich steeds bezorgder over de ontwikkelingen in de Sovjet-Unie. Hij maakte al in 1925 publiekelijk bezwaar tegen de op gang komende ‘ziekelijke verering’ van Lenin, hoezeer hij de bolsjewiekenleider ook bewonderde. Ook kantte Mannoury zich in woord en gebaar tegen de kortzichtige en eenzijdige behandeling van Trotski, ofschoon hij diens standpunten in het geheel niet deelde. ‘Mijn hart bloedt en mijn bloed kookt, als ik de volmaakte onredelijkheid en verblindheid zie, waarmede de door-dik-en-dunners alles napraten, wat Stalin en Boecharin (het hoofd van de Comintern – GV) […] hun in de mond geven, en de volmaakte domperij, die zij op iedere afwijkende mening trachten toe te passen,’ zo schreef Mannoury.  Zijn verzet hiertegen hing samen met zijn relativistisch-filosofische zienswijze; het denkwerk in de partij mocht niet worden beknot door een formalistische toepassing van de partijdiscipline. Samen met de dichteres en partijgenoot Henriette Roland Holst protesteerde Mannoury bij de top van de Comintern tegen de onderdrukking van afwijkende standpunten in de Communistische Partij van de Sovjet-Unie, en vroeg hij ruimte voor open debat. Zijn vele protesttelegrammen werden nooit door Moskou beantwoord. In tegenstelling tot Roland Holst, die uit protest voor de CPN bedankte, wilde Mannoury de partij (nog) niet verlaten. Uiteindelijk werd hij eruit gezet. Op last van de leiding van de Comintern royeerde de CPN hem in november 1929, omdat hij had geweigerd te beloven dat hij Trotski’s ‘misdadige politiek ten scherpste zou bestrijden’. Het was voor hem onbestaanbaar dat hij zelf zou meewerken aan de beknotting van de vrije gedachtewisseling. Het appèl dat hij aantekende bij de commissie van beroep van de Comintern werd vanzelfsprekend afgewezen. Mannoury trok zich het royement zwaar aan, aldus zijn zoon: ‘Hij is er eigenlijk nooit overheengekomen. Hij bleef zich communist noemen en was van mening, dat zijn opvattingen het ware communisme vertegenwoordigden.’ Communist zonder partij Na zijn gedwongen vertrek uit de CPN bleef Mannoury politiek en maatschappelijk betrokken. Waar hij onrecht meende te bespeuren, trok hij aan de bel. Hij had aan het begin van de jaren dertig zitting in het Nederlandse Scottsboro Comité, dat actie voerde tegen de terdoodveroordeling van een negental zwarte jongeren in het Amerikaanse Scottsborough. Ook kwam hij op voor de muiters van de kruiser ‘De Zeven Provinciën’. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verleende hij onderdak aan joodse onderduikers. Na de bevrijding zette hij zich in tegen het voltrekken van de doodstraf voor oorlogsmisdadigers. In deze tijd keerde hij zich ook tegen de Nederlandse politionele acties in het naar onafhankelijkheid strevende Indonesië. Mannoury overleed op 30 januari 1956 in Amsterdam. Een van de leerlingen van de mathematicus roemde zijn ‘onbegrensde menschenliefde’. De sterrenkundige Anton Pannekoek, die ook enige tijd lid was van de CPN, noemde hem ‘een man van zuivere ethiek, rechtbewustzijn en eerlijkheid’. Mannoury was niet een van de groten van de arbeidersbeweging, en heeft zo’n positie hoogstwaarschijnlijk ook nooit geambieerd. Hij was een ‘beminnelijk, vriendelijk, uiterst bescheiden mens,’ aldus een oude vriend. In zijn strijd tegen de stalinisering van het internationale communisme maakt Mannoury tegenwoordig wellicht een wat naïeve, goedgelovige indruk. Terwijl Herman Gorter, Pannekoek en Roland Holst met het communisme braken, bleef Mannoury vasthouden aan de mogelijkheid van een hervorming van binnenuit, totdat hij werd geroyeerd. Zijn hardnekkige strijd verraadt iets van de taaie standvastigheid waarover hij ook beschikte. Zijn vroegere vijand Van Ravesteyn noemde hem later niet voor niets een ‘onafhankelijke figuur’ en een ‘permanente opposant’ die voortdurend opkwam voor de vrijheid van meningsuiting. Mannoury was afkerig van elke vorm van dogmatisme en overtuigd van de noodzakelijkheid van het vrije debat en de onderlinge meningenstrijd. Wanneer de voortdurende bezinning over de beginselen zou worden gesmoord en geestelijke vrijheden voor het partijbelang moesten wijken, dan zou dit leiden tot de verstikking van het ‘levende communisme’. Ook volgens zijn zoon had Mannoury ‘ondanks zijn relativisme en beminnelijkheid, muurvaste overtuigingen’. Zo’n principe was dat hij zijn tegenstander het recht toekende om met hem van mening te verschillen, maar ook de ‘waarheid’ van het communisme was zo’n beginsel: ‘Zijn is kommunist zijn,’ zo stelde hij. Toen bleek dat zijn relativisme en trouw aan de CPN niet samen konden gaan, hield hij vast aan de vrijheid van het woord. Mannoury werd een communist zonder partij. Voor meer informatie over Mannoury, zie: G. Harmsen en G. Voerman, ‘G. Mannoury’, in: P.J. Meertens e.a. (red.), Biografisch Woordenboek van het Socialisme en de Arbeidersbeweging in Nederland, deel 7, Amsterdam, 1998, pp.137-141.   

   University of GroningenGerrit MannouryVoerman, GerritPublished in:SpanningIMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite fromit. Please check the document version below.Document VersionFinal author's version (accepted by publisher, after peer review)Publication date:2007Link to publication in University of Groningen/UMCG research databaseCitation for published version (APA):Voerman, G. (2007). Gerrit Mannoury: Communistisch strijder voor het vrije woord. Spanning, 9(4), 13-15.CopyrightOther than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of theauthor(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).The publication may also be distributed here under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license.More information can be found on the University of Groningen website: https://www.rug.nl/library/open-access/self-archiving-pure/taverne-amendment.Take-down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons thenumber of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.Download date: 31-10-2023Uit: Spanning, 9 (2007), 4 (apr.), 13-15  Het rijke rooie leven deel 25: Gerrit Voerman over Gerrit Mannoury Communistisch strijder voor het vrije woord Tekst: Gerrit Voerman ‘De strijd, die tot het socialisme voert, [is] een dubbele: de klassestrijd met onze tegenstanders, om de staatsmacht; de gedachtestrijd, die het proletariaat met zichzelf heeft uit te vechten, om de geestesmacht.’ Aan het woord is de filosoof en wiskundige Gerrit Mannoury ten tijde van de oprichting van de Sociaal-Democratische Partij – de voorloper van de Communistische Partij van Nederland (CPN) – in 1909. Mannoury zelf was vooral aan het tweede front te vinden. Hij bleef hameren op de ‘vrijheid van woord en gedachte’ – ook toen het internationale communisme en de CPN na de opkomst van Stalin steeds meer verstarden en andersdenkenden uit hun rijen zetten. In 1929 onderging Mannoury zelf dit lot, toen hij door de CPN-leiding werd geroyeerd. Wiskundige in de politiek Gerrit Mannoury werd op 17 mei 1867 in Wormerveer geboren. Toen hij drie jaar was overleed zijn vader – die scheepskapitein was – in China. Zijn moeder verhuisde naar Amsterdam en voedde haar kinderen alleen op. Het gezin had het niet breed. Met een beurs van de gemeente Amsterdam kon Mannoury naar de HBS. Hij behaalde daarna het onderwijzersexamen, maar beleefde in het begin weinig vreugde aan het lesgeven: zijn eerste betrekking aan de Openbare Handelsschool in de hoofdstad gaf hij op vanwege ordeproblemen.  Na verloop van tijd ging het hem voor de klas beter af. In de avonduren was Mannoury ook als accountant werkzaam. Mannoury’s wetenschappelijke liefde ging uit naar de wiskunde en filosofie. Omdat hij door zijn leraarsbaan overdag geen college kon volgen, kreeg hij privélessen van een hoogleraar aan de Gemeentelijke Universiteit te Amsterdam, die veel van hem verwachtte. Aan deze universiteit werd hij later hoogleraar in de wiskunde – door zelfstudie, want hij had nooit een universitaire graad behaald. Op filosofisch terrein hield Mannoury zich vooral bezig met de taal. Zijn uitgangspunt was dat niemand absoluut ‘objectief’ kon zijn, wat in lijn was met zijn afkeer van iedere vorm van dogmatiek in de politiek. Deze relativistische benadering zou hem nogal eens in conflict brengen met de leiders van de verschillende partijen waarvan hij lid was, en met de communistische machthebbers in Moskou. Hoezeer zijn leven ook in beslag werd genomen door de wetenschap, Mannoury bevond zich bepaald niet in een ivoren toren. Door zijn dagelijkse werk als leraar stond hij midden in de samenleving en zag hij de noden om zich heen. In 1900 trad hij toe tot de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP), waaruit in 1946 de PvdA is voortgekomen. Mannoury was van meet af aan actief in de partij. Hij hielp mee met de oprichting van de Sociaal-Demokratische Studieclub, de voorloper van het wetenschappelijk bureau van de SDAP. Toch had hij ook kritiek op de partij. Naar zijn idee was vrijheid van meningsuiting ‘noodzakelijk om het socialisme te bereiken,’ maar het vrije debat kwam te veel in het gedrang. Hoewel Mannoury zelf geen marxist was, verliet hij in 1909 met de radicale marxistische oppositie de SDAP. Steen des aanstoots was de in zijn ogen weinig democratische manier waarop de meerderheid in de partij onder aanvoering van Pieter Jelles Troelstra met de dissidenten was omgesprongen. De SDAP-leider liet Mannoury naderhand weten dat hij altijd welkom bleef, maar die had inmiddels zitting genomen in het partijbestuur van zijn nieuwe politieke onderkomen, de Sociaal-Demcratische Partij (SDP). Ook voor deze partij zette hij zich volop in. Hij hield voordrachten voor afdelingen en colporteerde met het partijblad De Tribune, waarvoor hij ook veel schreef. Net als in de SDAP kreeg Mannoury ook in de SDP problemen met de partijtop. Hij kwam in aanvaring met de beide partijleiders David Wijnkoop en Willem van Ravesteyn; de laatste noemde hem zelfs een ‘warhoofdigen gek, vijand van het Marxisme’. Geestesvrijheid in de partij De SDP was in 1917 laaiend enthousiast over de Oktoberrevolutie in Rusland, die de door Lenin geleide bolsjewieken aan de macht bracht. De partij doopte zich om tot Communistische Partij van Nederland (CPN) en trad toe tot de in maart 1919 in Moskou opgerichte Communistische Internationale (Comintern). Deze organisatie zette een filiaal op in Amsterdam. Begin 1920 organiseerde dit bureau in de Nederlandse hoofdstad een internationale communistische conferentie, waaraan ook Mannoury meedeed. Toen de politie hiervan lucht kreeg, werden de besprekingen bij hem thuis voortgezet. Het Amsterdams bureau werd al snel door de Comintern gesloten, vanwege afwijkende politieke opvattingen. Mannoury’s activiteiten in de CPN lagen in het verlengde van zijn dagelijkse bezigheden. Zo was hij betrokken bij de partijschool, en met zijn boekhoudkundige kennis maakte hij vaak deel uit van commissies die de financiën van de partij en haar neveninstellingen moesten controleren. Ook schreef hij veel korte ingezonden stukken voor De Tribune – soms in de vorm van een gedicht – waarin hij opkwam voor de geestesvrijheid in de partij. In 1925 speelde Mannoury een belangrijke rol in de crisis in de CPN. Al enige tijd bestond er in de partij een oppositionele stroming tegen Wijnkoop en Van Ravesteyn. De tegenstellingen spitsten zich toe bij de voorbereiding van de Tweede Kamerverkiezingen in juli 1925. Toen de partijleiding ten aanzien van de kandidaatstelling wilde afwijken van de richtlijnen van de Comintern, beschouwde Mannoury dit als disciplinebreuk. Als voorzitter van het Scheidsgerecht voor Partijgeschillen trok hij bij Moskou aan de bel. Een telegrafische terechtwijzing door de Comintern-top volgde, waarna beide leiders het veld ruimden. Tegen Stalin Na de dood van Lenin en de zege van Stalin in de machtsstrijd met zijn aartsvijand Trotski toonde Mannoury zich steeds bezorgder over de ontwikkelingen in de Sovjet-Unie. Hij maakte al in 1925 publiekelijk bezwaar tegen de op gang komende ‘ziekelijke verering’ van Lenin, hoezeer hij de bolsjewiekenleider ook bewonderde. Ook kantte Mannoury zich in woord en gebaar tegen de kortzichtige en eenzijdige behandeling van Trotski, ofschoon hij diens standpunten in het geheel niet deelde. ‘Mijn hart bloedt en mijn bloed kookt, als ik de volmaakte onredelijkheid en verblindheid zie, waarmede de door-dik-en-dunners alles napraten, wat Stalin en Boecharin (het hoofd van de Comintern – GV) […] hun in de mond geven, en de volmaakte domperij, die zij op iedere afwijkende mening trachten toe te passen,’ zo schreef Mannoury.  Zijn verzet hiertegen hing samen met zijn relativistisch-filosofische zienswijze; het denkwerk in de partij mocht niet worden beknot door een formalistische toepassing van de partijdiscipline. Samen met de dichteres en partijgenoot Henriette Roland Holst protesteerde Mannoury bij de top van de Comintern tegen de onderdrukking van afwijkende standpunten in de Communistische Partij van de Sovjet-Unie, en vroeg hij ruimte voor open debat. Zijn vele protesttelegrammen werden nooit door Moskou beantwoord. In tegenstelling tot Roland Holst, die uit protest voor de CPN bedankte, wilde Mannoury de partij (nog) niet verlaten. Uiteindelijk werd hij eruit gezet. Op last van de leiding van de Comintern royeerde de CPN hem in november 1929, omdat hij had geweigerd te beloven dat hij Trotski’s ‘misdadige politiek ten scherpste zou bestrijden’. Het was voor hem onbestaanbaar dat hij zelf zou meewerken aan de beknotting van de vrije gedachtewisseling. Het appèl dat hij aantekende bij de commissie van beroep van de Comintern werd vanzelfsprekend afgewezen. Mannoury trok zich het royement zwaar aan, aldus zijn zoon: ‘Hij is er eigenlijk nooit overheengekomen. Hij bleef zich communist noemen en was van mening, dat zijn opvattingen het ware communisme vertegenwoordigden.’ Communist zonder partij Na zijn gedwongen vertrek uit de CPN bleef Mannoury politiek en maatschappelijk betrokken. Waar hij onrecht meende te bespeuren, trok hij aan de bel. Hij had aan het begin van de jaren dertig zitting in het Nederlandse Scottsboro Comité, dat actie voerde tegen de terdoodveroordeling van een negental zwarte jongeren in het Amerikaanse Scottsborough. Ook kwam hij op voor de muiters van de kruiser ‘De Zeven Provinciën’. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verleende hij onderdak aan joodse onderduikers. Na de bevrijding zette hij zich in tegen het voltrekken van de doodstraf voor oorlogsmisdadigers. In deze tijd keerde hij zich ook tegen de Nederlandse politionele acties in het naar onafhankelijkheid strevende Indonesië. Mannoury overleed op 30 januari 1956 in Amsterdam. Een van de leerlingen van de mathematicus roemde zijn ‘onbegrensde menschenliefde’. De sterrenkundige Anton Pannekoek, die ook enige tijd lid was van de CPN, noemde hem ‘een man van zuivere ethiek, rechtbewustzijn en eerlijkheid’. Mannoury was niet een van de groten van de arbeidersbeweging, en heeft zo’n positie hoogstwaarschijnlijk ook nooit geambieerd. Hij was een ‘beminnelijk, vriendelijk, uiterst bescheiden mens,’ aldus een oude vriend. In zijn strijd tegen de stalinisering van het internationale communisme maakt Mannoury tegenwoordig wellicht een wat naïeve, goedgelovige indruk. Terwijl Herman Gorter, Pannekoek en Roland Holst met het communisme braken, bleef Mannoury vasthouden aan de mogelijkheid van een hervorming van binnenuit, totdat hij werd geroyeerd. Zijn hardnekkige strijd verraadt iets van de taaie standvastigheid waarover hij ook beschikte. Zijn vroegere vijand Van Ravesteyn noemde hem later niet voor niets een ‘onafhankelijke figuur’ en een ‘permanente opposant’ die voortdurend opkwam voor de vrijheid van meningsuiting. Mannoury was afkerig van elke vorm van dogmatisme en overtuigd van de noodzakelijkheid van het vrije debat en de onderlinge meningenstrijd. Wanneer de voortdurende bezinning over de beginselen zou worden gesmoord en geestelijke vrijheden voor het partijbelang moesten wijken, dan zou dit leiden tot de verstikking van het ‘levende communisme’. Ook volgens zijn zoon had Mannoury ‘ondanks zijn relativisme en beminnelijkheid, muurvaste overtuigingen’. Zo’n principe was dat hij zijn tegenstander het recht toekende om met hem van mening te verschillen, maar ook de ‘waarheid’ van het communisme was zo’n beginsel: ‘Zijn is kommunist zijn,’ zo stelde hij. Toen bleek dat zijn relativisme en trouw aan de CPN niet samen konden gaan, hield hij vast aan de vrijheid van het woord. Mannoury werd een communist zonder partij. Voor meer informatie over Mannoury, zie: G. Harmsen en G. Voerman, ‘G. Mannoury’, in: P.J. Meertens e.a. (red.), Biografisch Woordenboek van het Socialisme en de Arbeidersbeweging in Nederland, deel 7, Amsterdam, 1998, pp.137-141.   

https://pure.rug.nl/ws/files/17518955/2007_Gerrit_Voerman_Mannoury_spanning.pdf

Gerrit Mannoury. Communistisch strijder voor het vrije woord

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

University of Groningen Digital Archive

Dissertations of the University of Groningen

University of Groningen

ARTS repository - University of Groningen

Proceedings - University of Groningen

NARCIS

ARTS repository - University of Groningen

Proceedings - University of Groningen