Logici zullen aanvoeren dat, over het algemeen, men de oorzaak van zijn handeling niet kent, maar dat men wel de indruk heeft de reden van zijn handeling te kennen. In feite is het handelende subject de enige die in staat is te oordelen over zijn handelingen, ze te benoemen, de motieven ervan aan te geven. .......
02
02
137
143

Kuyper, Eric de

Dutch

University of Groningen Digital Archive

Het waarom-daarom 
of 
Het omdat van de Star 
Eric de Kuyper 
Een kleuter breekt een vaasje. Zijn mama berispt hem en vraagt -  domme 
vraag? -  'Waarom heb je dit gedaan?' Het kind zal antwoorden, naargelang 
van de omstandigheden of zijn verbeelding. 
-  'omdat dat vaasje daar in de weg stond' 
-  'omdat ik me verveel' 
-  'omdat het regent' 
-  'omdat ik geen zusje heb om mee te spelen',  enz. 
Psychologen zullen wellicht argumenteren, dat 'dit  feitelijke redenen zijn 
die wijzen op ...' Zij zullen zeggen ... dat zijn hun redenen, die ze aan het 
kindergedrag toekennen. We zijn niet verplicht hen te volgen. Dus ... 
Een pagina uit Proust. Een pagina die zich opdringt bij het schrijven van deze 
tekst, een pagina die geciteerd wil worden. (waarom?.  .  .) 
'(. .  .) een griet omdat de  marktvrouw haar gegarandeerd had dat hij heel vers 
was, een kalkoen, omdat zij een mooie op de markt van Roussainville-Ie-Pin 
gezien had, artisjokken omdat ze die nog niet op die speciale manier voor ons 
had klaargemaakt, een lamsbout omdat de buitenlucht zo hongerig maakt en 
omdat er tot zeven uur tijd genoeg was om het weer te laten zakken, spinazie 
voor de afwisseling, abrikozen omdat het de allereerste waren, aalbessen om- 
Lezing, in het frans gehouden naar aanleiding van de Rencontres Rolnnd Barthes, georga- 
niseerd door de sectie Frans van de Katholieke Universiteit Nijmegen, oktober 1982, 
verschenen onder de titel 'Le parce-que'  in Cahiers de Recherches Interuniuersitnires Néer- 
landaises, nr. 9, 1983. 
Het omdat van de star  137 dat ze over veertien dagen afgelopen zouden zijn, frambozen die M. Swann 
voor ons speciaal had meegebracht, kersen omdat het de eerste waren die de 
kerseboom in de  tuin na een periode van tweejaar weer gaf, roomkaas waar ik 
vroeger zo veel van hield, een amandeltaart omdat ze hem die avond tevoren 
besteld had. en een tulband omdat het onze beurt was die aan te bieden." 
Na het lezen van die tekst konstateer ik -  niet zonder verbazing -  dat om  het 
even welke handeling, zelfs de meest triviale zoals het doen van inkopen -  een 
(haar) reden schijnt te moeten hebben. Doch om  het even welke motivering- 
de oorzaak van een handeling? niet helemaal, zoals ik verder nog zal tonen - 
lijkt aanvaardbaar te zijn vanaf het moment dat hij geuit wordt, benoemd 
wordt; voorgesteld wordt als een reden. Zelfs ongevraagd, of vooral onge- 
vraagd, geven we de redenen op. Zo  beschouwd is het de  reden -  een pseudo- 
logika, een pseudo-kausaliteit -  die elke handeling haar dimensie geeft: 'ik heb 
dit gedaan, omdat (dus: doordat)'. Je zou zoiets een kausale illusie kunnen noe- 
men. 
Logici zullen aanvoeren dat, over het algemeen, men de oorzaak van zijn 
handeling niet kent, maar dat men wel de indruk heeft de reden van zijn hande- 
len te kennen. In feite is het handelende subjekt de enige die in staat is te oorde- 
len over zijn handelingen, ze te benoemen, de  motieven ervan aan te geven. De 
buitenstaander kan enkel konstateren dat de handeling heeft plaatsgevonden: 
'de dader heeft het gedaan' (zoals de zeer zinvolle titel van een blijspel luidt!); 
tenzij de buitenstaander de dader goed genoeg meent te kennen, of vanwege 
een specialisme in staat geacht wordt de motieven van de  ander zelf te kunnen 
formuleren. De reden is dan heel eenvoudig (!) dat wat gezegd wordt de reden te 
zijn.' 
Na de kinderen de verliefden: men wordt verliefd omdat.. .  Ja, waarom? Om- 
dat het,  bgvoorbeeld, in de sterren geschreven stond dat men verliefd zou 
worden. 'I was meant for you.' Het heden vloeit voort uit het verleden dat er 
onmiskenbaar een oorzaak van  wordt. Wat vóór iets gebeurt, bepaalt wat 
daarna gebeurt. 
Deze opvatting over de irreversibiliteit van de tijd laten we doorgaans ook 
samenvallen met kausaliteit (als ik mij Kant goed herinner). Tijd is de orde- 
ning van een kausale ketening. 
Doch het spel met en van de verwijzingen (oorzaak-gevolg) kan in de lief- 
I. M. Proust, De  kan: van Swann. Vertaling C.N. Lijsen. Amsterdam (De Bezige Bij) 
1979,  p. "6. 
2.  F. Waismann, Logik, Sprarhe, Philosophie. Stuttgart (Reclam) 1976, pp.  i78 e.v. 
I 3 8  Eric de Kuyper Het omdat van de star  139 desaffaires en de  amoureuze taal vreemde vormen aannemen: men geeft elkaar 
een rendez-vous  om elkaar te kunnen ontmoeten. Men ontmoet elkaar dan 
ook  omdat er een rendez-vous is geweest. Verleden-heden-toekomst,  zoals zo 
vaak in het amoureuze, spelen hier verstoppertje met elkaar.3  Het rendez-vous 
manqué lijkt dan ook een fataal misfunktioneren in het wereldbeeld van de 
verliefden; een ongeluk in hun wereldorde. De cykliciteit van hun tijd blijkt 
plots toch te beantwoorden aan de temporele wetten van irreversibiliteit. 
Zelfs het toeval, en ik zou zeggen, vooral het toeval, lijkt gemotiveerd te 
moeten worden: het toeval dient bevrijd te worden van het arbitraire van het 
incident (breuk in het normale tijdsverloop), het toeval dient getemd en kon- 
sistent gemaakt. Er bestaat een hele industrie die de voorspelling van het toe- 
val, profetie en waarzeggerij, tot een ware kunst heeft gemaakt. R. Barthes 
noemde dit heel fraai het 'exorciseren van het reële door het te benoemen' (een 
zelfde soort bezwering door benoeming trof men in de manier waarop de 
logikus de reden voorstelde, zie hiervoor). Noemen, benoemen, de taalaktivi- 
teit heeft voor een groot deel te maken met het logies maken van het pseudolo- 
giese, van het onlogiese of het a-logiese.  Waarom? Daarom! Waarom? Om- 
dat! Waarom? Doordat! 
Het trof me steeds in interviews met filmmakers -  en het trof me des te meer 
toen ik zelf als filmmaker ging funktioneren -  dat in vraaggesprekken, wan- 
neer aan de filmmaker de klassieke vraag gesteld wordt: 'waarom  heeft u dat zo 
-  - 
gedaan?', er geantwoord wordt 'hoe'  men het gedaan heeft.  En omgekeerd, 
dat wanneer de filmmaker gevraagd wordt 'hoe  hij ofzij het gemaakt heeft', hij 
of zij onvermijdelijk antwoordt met waarom hij of zij iets gedaan heeft.  Het 
verbazingwekkende is dat deze antwoorden steeds aanvaard worden. Gaat 
men er misschien van uit dat noch het hoe noch het waarom van het filmmaken 
door de filmmaker zelfbeantwoord kan worden?  Zijn ofhaar antwoord is dan 
een poging om  toch te antwoorden én heeft de betekenis dat er geen antwoord 
is op  de  vraag. Gesprekken met cineasten zijn dus steeds voor een deel naast de 
kwestie praten,  maar, zoals zovele andere dingen in het leven die naast de 
kwestie zijn,  daarom niet  minder  te appreciëren.  (Ik  ken  mensen die erg 
boeiende gesprekken voeren terwijl ze elk van beiden een totaal ander gesprek 
voeren.  Diskussiëren is daar de meest voorkomende vorm van, om van de 
geliefden maar te zwijgen, die er hun liefde voor elkaar uit putten.) 
3. E. de Kuyper, Filtnische Horrstochten.  Weesp (Wereldvenster) 1984. 
140  Eric de Kuyper Het omdat van de star  141 In  het klassieke  filmdiscours, in  het klassieke filmverhaal (type: de Holly- 
woodfilm) wordt niets aan het toeval overgelaten. Alles heeft zijn reden. In 
een klassieke filmtekst heeft alles betekenis (vandaar ook dat die klassieke film- 
teksten zulke dankbare analyse-voorbeelden zijn). Elk beeld brengt zijn tegen- 
beeld met zich mee, elke sekwens dient gemotiveerd te (kunnen) worden, om 
niet als inefficiënt  en overbodig gekwalificeerd  te worden. Beelden  en se-  -. 
kwensen, beelden en geluidcn, de gebeurtenissen in de film vormen een lange 
kausale keten, die onvermijdelijk voert van het begin tot het einde. 
Elk beeld heeft bovendien ook nog een reden, een 'daarom' (daardoor). Wat 
niet wegneemt dat er nog andere betekenissen gevonden kunnen worden, dat 
andere redenen de hoofdstroom kunnen vertroebelen en tegengaan (is dit mis- 
schien de 'derde betekenis'  waar R. Barthes het over heeft?4):  doch hoe dan 
ook, de stroming wordt steeds in één richting gekanaliseerd en mondt uit in 
het einde. De hele film is daar, ons toeschouwers gegeven, opdat hij zich zou 
kunnen uitstorten in zijn laatste beelden, waarvan al het voorafgaande de oor- 
zaak is geweest, zijn reden. 
Er  zijn echter beelden die moeilijk te plaatsen zijn-  zelfs in de meest strakke 
Hollywoodfilm heb je beelden die uit die kausale ordening lijken te springen, 
die daar zonder duidelijke redenen zijn, aanwezig zijn, en toch iets blijken te 
willen zeggen. Het zijn beeldrnomenten die tot een andere orde schijnen te 
b~horen.~ 
Bijvoorbeeld. Greta Garbo heeft net haar minnaar verlaten. Ze  bevindt zich 
nu op de achterbank van een taxi. Ze doet niets, ze heeft geen expressie (dat 
kan Garbo goed uitdrukken!), het enige wat ze schijnt te doen is 'mediteren'. 
Een shot dat vrij lang lijkt te duren omdat het niets bepaalds vertelt, niets te 
zien geeft buiten dat beeld van Garbo, van de star Garbo (THE KISS,  J. Feyder, 
1928). 
Marlene Dietrich staat tegen een deurpost geleund. Ze  rookt een sigaret. Er 
gebeurt niets. Ook zij heeft geen herkenbare expressie. De schokken van de 
wagon (de scène speelt zich af in de SHANGHAI EXPRESS van Jozef von Stern- 
berg, 1932) doet haar lichaam trillen, haar haar beweegt lich tjes, de walm van 
haar sigaret stijgt kronkelend op. Meer niet. 
Twee  shots die door niets aangebracht worden, en die ook nergens heenlei- 
4. R. Barthes, 'De derde betekenis', in: Rnster, 8, 1978. 
5. L. Mulvey, 'Visual Pleasure and Narrative Cinema', in: Screen, vol.  16,  nr. 3. 
6. De lezer die tot hier gelezen heeft en  tot de konklusie komt -  enigszins geïrriteerd - 
dat dit 'woordspelletjes' zijn, heeft geen ongelijk. Alleen zou  hij zich  misschien ook 
kunnen afvragen vanwaar-in  dit geval-zijn irritatie  komt. Wat redelijk lijkt maar vaak 
onredelijk is en daarenboven door de reden onderzocht wordt, is, toegegeven, een vaak 
irritante bezigheid voor wie, zoals de meid  van Proust, gemotiveerd inkopen meent te 
doen. 
I42  Eric de Kuyper den -je zou ze er zo kunnen uitsnijden! Twee beeldreeksen die daar enkel en 
alleen zijn omdat (ze er zijn!). En dit te midden van een kontekst, een film, die 
gedomineerd wordt door de betekenis -  beelden buiten de stroming, stilstan- 
den in de beweging, onderbrekingen van het verloop, momenten van rede- 
loosheid. 
Doch die beelden hebben natuurlijk wel een funktie, anders zouden ze er 
uiteraard beter uitgelaten zijn. Ze  zijn er omdat ze verbonden worden, refere- 
ren aan andere beelden: shots van Garbo en Dietrich, die verwijzen naar het 
image van Garbo en Dietrich als star, dat op zijn beurt enkel en alleen  als 
reflektie-potentieel  fungeert voor dergelijke specifieke beelden. Het image 
van  de star is enkel en alleen daar als lege konstruktie, om te fungeren als 
reflektiemogelijkheid in de film, waar dan een  beeld  van de star met kos- 
tuums, schmink en make-up,  houding, enz..  . uitgebeeld wordt. Dat wat is, 
refereert aan iets dat niet is -  of  enkel op  imaginair vlak.. .  Waarom die beelden 
dus?  Omdat  de star in het beeld refereert aan het beeld van de star. Geen reden. 
Enkel een spanning: tussen een beeld van hen dat daar zo is omdat ze afwezig 
zijn, en ze zijn als star afwezig enkel en alleen omdat ze daar zo kunnen zijn. 
De  star als star in de Hollywoodfilm speelt natuurlijk ook een rol, vertolkt 
een personage, draagt een filmverhaal, maar is er daarnaast en in eerste instan- 
tie misschien enkel en alleen omdat  ... waarom? Omdat ze star is! Het is geen 
reden. Of  toch, daar ze daarmee bewijst dat dit haar enige reden is om er te 
zijn.' 
Het omdat van de star  143 

Het waarom-daarom of Het omdat van de Star

http://tijdschriften.filmarchief.ub.rug.nl/FILES/root/versus/1984/2-1984/waardaofh/waardaar.pdf

Het waarom-daarom of Het omdat van de Star

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

University of Groningen Digital Archive