De Socialistische Partij is bezig met een  gestage opmars in de gemeenteraden. Sinds 3 mei is zij ook in de Tweeee Kamer vertegenwoordigd. Hoe is het succes van deze horzel voor de ‘gevestigde orde’ te verklaren? En op welke manier kan een partij als de PvdA haar het beste tegemoet treden?

Voerman, G.

Dutch

Voerman, Gerrit

University of Groningen

PvdA hoeft SP-succes niet gelaten te accepteren

ARTS repository - University of Groningen

Dissertations of the University of Groningen

University of Groningen Research Database

Proceedings - University of Groningen

University of Groningen Digital Archive

uit: Lokaal bestuur, 18 (1994), 6 (juni), 4-7. 
 
PvdA hoeft  SP-succes niet gelaten te accepteren 
 
Gerrit Voerman 
 
De Socialistische Partij is bezig met een  gestage opmars in de 
gemeenteraden. Sinds 3 mei is zij ook in de Tweeee Kamer 
vertegenwoordigd. Hoe is het succes van deze horzel voor de 
‘gevestigde orde’ te verklaren? En op welke manier kan een partij 
als de PvdA haar het beste tegemoet treden? 
 
‘Jan Marijnissen was ooit het jongste raadslid van Nederland, daarna 
fraktievoorzitter, Statenlid, partijvoorzitter en vanaf mei 1994 het 
eerste Tweede Kamerlid van de Socialistische Partij’. Zo luidt de 
tekst op de achterkant van al in 1993 gepubliceerde bundel columns 
van SP-lijsttrekker bij de Tweede-Kamerverkiezingen. Op 3 mei jl. 
werd deze flaptekst bewaarheid: Marijnissen kwam samen met Remi 
Poppe voor de SP in de Tweede Kamer.  
Gezien de uitslagen van de geeenteraadsverkiezingen eerder dit jaar 
was dat ook niet vreemd. Op 2 maart kreeg de SP met 153.000 
stemmen 126 zetels toebedeeld. Het voorlopige hoogtepunt in de ge-
stage opmars van de SP in de gemeenteraden, die in 1974 begon. Bij 
haar debuut behaalde de partij 5 zetels. In de periode 1978-1990 
sleepte de partij resp. 9, 22, 41 en 70 zetels in de wacht.  
 
Drie componenten 
De verklaring van het succes van de SP bestaat naar mijn mening uit 
drie met elkaar samenhangende componenten: activisme, populisme 
en anti-PvdA-ressentiment. 
Het activisme van de SP kan vanuit haar specifieke ontstaans-
geschiedenis verklaard worden. De SP stamt af van de maoïstische 
oppositie in de CPN, die rond het midden van de jaren zestig werd 
geroyeerd. Hoewel de SP naar verloop van tijd de maoïstische 
retoriek overboord zette, bleef zij zich in haar strijd tegen het 
kapitalisme op de zogenaamde ‘massa-lijn’ van Mao oriënteren. Dit 
leerstuk verplichtte de revolutionairen goed te luisteren naar het 
volk, zo leerde Mao in het Rode Boekje: ‘...neem de denkbeelden 
van de massa,  verander ze door studie in geconcentreerde en sa-
menhangende denkbeelden, breng ze weer onder de massa en propa-
geer en verklaar ze en beproef de juistheid van deze denkbeelden in 
de door de massa gevoerde acties’.  
Aan deze opdracht van Mao gaf de SP uitvoering door het oprichten 
van massa-organisaties en het organiseren van allerlei acties in 
wijken en bedrijven tegen concrete misstanden als huurverhogingen, 
milieuvervuiling en dergelijke. Door deze directe, op de buurt 
gerichte belangenbehartiging kon de SP al dan niet latente politieke 
onvrede mobiliseren en kanaliseren – een tot nu toe zeer succesvolle 
electorale strategie.  
Populisme 
Het inspelen op gevoelens van onvrede en frustatie werd 
vergemakkelijkt door de populistische instelling van de SP, die met 
haar activisme gepaard ging. Dit zit ook al in het concept van de 
massalijn van Mao besloten. De SP ging zich als ‘stem des volks’ 
beschouwen, die beter dan wie ook in staat was te weten wat er 
onder de volksmassa’s leefde. Deze pretentie van de SP stoelde op 
haar toepassing van de massa-lijn. De SP bewoog zich naar eigen 
zeggem in de massa ‘als een vis in het water’, waardoor zij kennis 
kon nemen van de wil van het ‘gewone’ volk – dat wil zeggen: van 
de arbeiders. Uitgangspunt voor de aktiviteiten en de opstelling van 
de SP was de in de wijken en buurten gepeilde mening van de 
‘gewone’ man – of althans de perceptie die de SP daarvan had. Deze 
werd daarna min of meer tot richtsnoer of norm voor verder hande-
len verheven. Voorbeelden hiervan zijn te vnden in de toentertijd ge-
ruchtmakende brochures over feminisme (1980) en gastarbeid 
(1983). 
De SP is hierbij van meet af aan zeer beducht geweest voor stel-
lingnames die haar van de bevolking zouden kunnen isoleren. De SP 
voert slechts uit wat het volk eist, want ‘het gaat er niet om wat wij 
vinden, maar wat de mensen van ons willen’, aldus Marijnissen al in 
1974. Complexe maatschappelijke problemen werden zo terugge-
bracht tot simpele oplossingen. Dit populisme komt terug in haar 
huidige verkiezingsprogram, dat een nogal ‘hoog Sinterklaasgehalte’ 
heeft. Zo moeten gezondheidszorg en onderwijs gratis worden; de 
huurverhogingen van de afgelopen vier jaar ongedaan worden ge-
maakt; en de inkomensverschillen sterk worden verminderd – het 
‘maximum-inkomen’ mag hooguit driemaal hoger dan het minimum 
liggen. Het geld hiervoor komt vooral uit een harde fiscale aanpak 
van de bedrijven en een halvering van het defensiebudget. 
 
Anti-PvdA-opstelling 
Het activisme en populisme van de SP ging gepaard met – of beter 
gezegd: kreeg deels vorm in – een scherpe anti-PvdA-opstelling. 
Gedurende haar gehele bestaan heeft de SP haar pijlen op de PvdA 
gericht. De sociaal-democratie was naar haar mening niet meer dan 
een reactionaire steunpilaar voor het kapitalisme; hooguit bereid tot 
het wegvijlen van wat scherpe randjes. De vernieuwing van de PvdA 
na het midden van de jaren tachtig maakte de zaak alleen maar erger; 
de ‘laatste restanten van linkse beginselen’ zouden toen aan ‘de 
vuilniswagen zijn meegegeven’, waarna de PvdA steeds meer in de 
richting van CDA en VVD zou zijn gekropen.  
Het kritisch volgen van de PvdA raakte na 1989 in een nieuwe fase, 
nadat deze partij de VVD had afgelost als regeringspartner van het 
CDA. De SP startte een anti-PvdA-campagne, die vooral op de per-
soon van partijleider en minister van financiën Kok werd gespeeld. 
Een jaar nadat de PvdA tot de regering was toegetreden verklaarde 
de SP aan de PvdA ‘de oorlog’. Van het andere beleid dat de PvdA de kiezers in het vooruitzicht had gesteld, was niets terecht gekomen, 
zo meende de SP. Als gevolg van de verslechterende economische 
omstandigheden had het kabinet-Lubbers zich al snel gedwongen 
gezien tot forse bezuinigingen over te gaan. Deze medeverant-
woordelijkheid voor het bezuinigingsbeleid werd de PvdA in adver-
tenties in landelijke dagbladen flink aangewreven. Teneur van de 
SP-kritiek was dat het kabinetsbeleid ‘de rijken rijker en de armen 
armer’ zou maken. Kok fungeerde daarbij als kop van Jut.  
 
Wat te doen? 
De hiervoor genoemde combinatie van activisme, populisme en ant-
PvdA-ressentiment vormt de sleutel tot het succes van de SP. Deze 
ingredinten kunnen worden samengebracht onder de noemer 
‘protestpartij’, zoals de SP zelf ook duidelijk maakte met haar 
verkiezingscampagne dit jaar: ‘stem tegen, stem SP’. De SP beschikt 
daarbij over een goed-gedisciplineerde, strak geleide 
partijorganisatie waarmee zij op deze punten slagvaardig kan 
opereren. Welke houding dient de PvdA nu tegenover deze 
concurrent aan te nemen? Een drietal zaken zijn daarbij aan te geven.  
Om te beginnen moet het succes van de SP niet worden overschat. 
De electorale opmars van de SP mag dan klinken als een klok, maar 
ze moet ook weer niet overdreven worden. De SP heeft nog altijd 
maar 1,2% van het totale aantal raadszetels; de PvdA 17%. 
Bovendien is het niet vreemd dat zich naast de PvdA een linkse 
arbeiderspartij bevindt. Sinds de scheuring van de sociaal-
democratie in een reformistisch en een meer revolutionair deel is dat 
het geval geweest: SDAP en later PvdA zagen zich immers altijd ge-
confronteerd met de CPN. Nu de CPN in GroenLinks is opgegaan, 
dacht de PvdA wellicht verlost te zijn van een linkse kwelduivel, 
maar deze is teruggekeerd in de vorm van de SP. Het probleem is nu 
dat er twee linkse partijen naast de PvdA zijn: GroenLinks, die de 
PvdA vooral op het groene, ecologische vlak uitdaagt, en de 
Socialistische Partij, die de PvdA op het rode terrein van de 
inkomensverdeling belaagt.  
Met haar plaats op de links-rechts schaal lijkt de SP nogal op de 
‘oude’ CPN. Ook in ideologisch opzicht heeft de SP veel weg van de 
CPN van vroeger. De SP heeft namelijk een nogal één-dimensionale 
marxistisch-leninistische maatschappijvisie, waarin de samenleving 
verdeeld is een groep uitbuiters en een groep van uitgebuiten. Haar 
oplossingen zijn even klassiek: socialisering van de 
produktiemiddelen, planning en dergelijke. Een belangrijk verschil 
met de CPN is echter dat deze partij gouvernementeel ingesteld was 
en de SP niet. De CPN liet zich vroeger naast aktievoeren niet de 
kans ontnemen om zitting te nemen in gemeente- of provin-
ciebestuur. 
 
Niet meebesturen 
Ik kom hiermee op mijn tweede punt. De SP is niet uit op 
bestuursverantwoordelijkheid, de uitkomsten van de collegeon-derhandelingen bewijzen dit. Misschien wilden de gevestigde 
partijen haar buitensporige eisen niet honoreren, of wilden zij 
sowieso niet met de horzel in hun pels samenwerken, misschien ook 
heeft de SP zich van meet af onttrokken aan het dragen van bestuurs-
verantwoordelijkheid. Hoe dit ook zij: de SP doet niet mee en gedijdt 
daar electoraal wel bij. Het is daarom zaak om de SP aan te zetten tot 
het tonen van enige verantwoordelijkheid. Dat wil in de praktijk van 
de gemeenteraad zeggen: de SP niet marginaliseren – want dat 
draagt alleen maar bij tot het underdog-effect waarvan zij profiteert – 
maar dwingen de partij met alternatieven te komen, haar daartoe 
uitlokken. De SP niet alleen de gelegenheid geven om kritiek te 
uiten, maar haar ook tot het formuleren van oplossingen aanzetten. 
Met andere woorden: de strategie van de ontmaskering van het 
populisme dient te worden ontwikkeld. 
Ten slotte moet de context waarbinnen de groei van de SP 
plaatsvindt, in ogenschouw worden genomen. Met de reconstructie 
van de welvaartsstaat en de groei naar een postindustriële 
samenleving hebben sommige maatschappelijke groepen het gevoel 
gekregen dat zij door de gevestigde politiek in de steek worden 
gelaten - uitkeringsgerechtigden van uiteenlopende snit, 
fabrieksarbeiders, etc.  
Tot nu toe is de SP tamelijk negatief benaderd. Als er iets positiefs 
over kan worden opgemerkt, dan wel over het feit dat de SP lange 
tijd de enige is geweest die zich in de kansarme buurten vertoont 
waar veel mensen wonen die op enigerlei wijze de dupe zijn van 
deze maatschappelijke veranderingsprocessen. De SP vult zo het 
vacuüm op dat andere partijen – niet alleen de PvdA, maar ook 
GroenLinks – hebben laten vallen.  
 
Wanneer PvdA-gemeenteraadsleden iets aan het succes van de SP in 
deze wijken wil doen, dan is het verstandig om zich daar te vertonen, 
zich op de hoogte te laten stellen, en de burgers het gevoel te geven 
dat er naar hen geluisterd en aan hen gedacht wordt. Dit ligt in de lijn 
van de door Rottenberg en Vreeman bepleitte versterking van de 
maatschappelijke oriëntatie van de PvdA, zodat de PvdA weer de 
toegang van de buurt tot de politiek vormt: contact met buurtco-
mité’s, de wijkagent, de opbouwwerkers en dergelijke. De door de 
beide partijvoorzitters voorgestelde introductie van ‘stedelijke 
centra’, een soort vliegende brigades die lokale politici assisteren bij 
het in kaart brengen van sociaal-economische problemen in de 
steden, sluit hierbij goed aan.  
 
Grenzen aan de groei? 
Tot slot nog enkele opmerkingen over de grenzen aan de groei van 
de SP. Haar voorspoed kent ook een schaduwzijde. Als actie- en 
protestpartij – die gevoelens van onvrede vertolkt – en als klassieke 
arbeiderspartij – zoals de oude CPN – liggen er gevaren voor de SP 
op de loer, juist vanwege die groei. Wat betreft het eerste punt: de 
electorale vooruitgang van de SP rust voor een belangrijk deel op het mobiliseren van onvrede. Met het toenemende zeteltal komt ooit het 
moment dat het dragen van bestuursverantwoordelijkheid niet te 
vermijden zal zijn. Na de raadsverkiezingen van maart 1994 was dit 
punt nog niet bereikt. Als in 1998 het zeteltal opnieuw verdubbeld 
zal zijn, dan is er in sommige gemeenten geen ontkomen meer aan 
Daarnaast vormt de ledengroei mogelijk een bedreiging voor de 
sociale homogeniteit van de SP. Hiermee kan voor de deze partij op 
een gegeven moment het ‘CPN-scenario’ in werking treden. Ik be-
doel hiermee de ondergang van de CPN als klassieke marxistisch-
leninistische partij, die mede samenhing met uit elkaar vallen van de 
traditioneel sociaal-homogene achterban. In het begin van de jaren 
zeventig groeide de CPN enorm, doordat de blauwe-boorden-
werkers gezelschap kregen van studenten en welzijnswerkers. Enige 
tijd leefden deze groepen in harmonie, maar uiteindelijk ging het 
mis. In de ideologische partijstrijd die ontbrandde, stonden – 
schematisch gesproken – de intellectuele nieuwlichters tegenover de 
oude gestaalde kaders van arbeidersherkomst.  
 
Veranderingen 
De groei die de SP momenteel doormaakt, leidt eveneens tot ver-
anderingen in haar sociale achtergrond. Naast de fabrieksarbeiders, 
die de hoofdmoot van het ledenbestand uitmaakten, melden zich nu 
ook meer leden uit het onderwijs en de gezondheidszorg. Niet 
ondenkbaar is dat op termijn het CPN-scenario zich hier ook 
voltrekt, namelijk dat de op gang komende sociale diversiteit al 
leiden tot ideologische en strategische meningsverschillen. De starre 
organisatiestructuur van de partij zou zoiets in de hand kunnen 
werken, net zo als dat in de CPN is gebeurd. 
Zowel extern (als gevolg van het ‘uitwerken’ van de protest-strate-
gie) – als intern (door de sociale differentiatie) herbergt het succes 
van de SP dus potentiële risico’s. Kiezers en leden die zich nu bij de 
partij melden, kunnen door het manifest worden van deze ont-
wikkelingen weer opstappen. Wanneer dit zal gebeuren, wil dat niet 
zeggen dat de SP van het toneel zal verdwijnen. De partij springt tot 
op zekere hoogte in een gat dat andere (linkse) partijen laten vallen; 
zolang dat gat blijft bestaan – zeker ten tijde van economische crises 
– is er ook ruimte voor een partij als de SP. De PvdA moet hieraan 
wennen, maar hoeft het niet gelaten te accepteren. 
 
De auteur is Hoofd van het Documentatiecentrum Nederlandse 
Politieke Partijen van de Rijksuniversiteit Groningen. Hij schreef 
deze bijdrage op persoonlijke titel. 

http://dnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/pubs/sp-lb/sp-lb.pdf

PvdA hoeft SP-succes niet gelaten te accepteren

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

University of Groningen

ARTS repository - University of Groningen

Dissertations of the University of Groningen

University of Groningen Research Database

Dissertations of the University of Groningen

Proceedings - University of Groningen

University of Groningen Digital Archive

ARTS repository - University of Groningen