‘Mister Smith goes to Washington’ – zo heet de lievelingsfilm van Jan Peter Balkenende. De hoofdpersoon is een groentje in de politiek, en wordt uit het niets senator. ‘Hij begint stuntelig, maar groeit in zijn rol’, aldus CDA-kandidaat Balkenende vlak voor de Tweede-Kamerverkiezingen van 1998.

Voerman, G.

Dutch

Voerman, Gerrit

ARTS repository - University of Groningen

Hoe is het premier Balkenende vergaan als politieke toevalstreffer?

Proceedings - University of Groningen

University of Groningen Digital Archive

uit: Civis Mundi, 45 (2006),  4 (nov.), 154-158. 
 
Hoe is het premier Balkenende vergaan als politieke toevalstreffer? 
 
G. Voerman 
 
‘Mister Smith goes to Washington’ – zo heet de lievelingsfilm van Jan Peter Balken-
ende. De hoofdpersoon is een groentje in de politiek, en wordt uit het niets senator. 
‘Hij begint stuntelig, maar groeit in zijn rol’, aldus CDA-kandidaat Balkenende vlak 
voor de Tweede-Kamerverkiezingen van 1998. ‘Hij trotseert tegenkrachten en gaat 
uiteindelijk met de eer strijken. Ik heb er van geleerd dat je heel wat stootjes kunt ver-
dragen als je maar vasthoudt aan je idealen.’
1 Balkenende zal destijds niet gedacht 
hebben dat zijn politieke loopbaan nogal op die van Mister Smith zou gaan lijken.  
De verschijning van Balkenende als veertiende  premier van Nederland sinds 1945 
was een toevalstreffer. In tegenstelling tot zijn twee onmiddellijke voorgangers Wim 
Kok en Ruud Lubbers, die door hun partij zorgvuldig in stelling waren gebracht en 
zich lang warm hadden gelopen, kwam het premierschap voor Balkenende uit de lucht 
vallen. In de zomer van 2001, ongeveer een jaar voordat hij in juli 2002 aantrad als 
minister-president, hadden nog maar weinigen van de jongensachtige financieel 
specialist van de Tweede-Kamerfractie van het CDA gehoord. Door twee crises, eerst 
in zijn partij en later in het land, belandde Balkenende evenwel in het Catshuis. In 
2006, na drie door hem geleide kabinetten, is het tijd voor een evaluatie en typering 
van zijn premierschap. I 
 
Opkomst van Balkenende in de Nederlandse politiek 
 
In de Haagse politiek was Balkenende lange tijd een betrekkelijke onbekende; als 
medewerker van het wetenschappelijk bureau van het CDA stond hij niet in de front-
linie. Voor de Tweede-Kamerverkiezingen in 1998 had hij de zevende plek van de 
kandidatenlijst van het CDA; volgens de Volkskrant was hij ‘de grote onbekende in de 
CDA-toptien’.
2 Hoewel hij niet de nieuweling was waarvan het meest werd verwacht 
(drie andere nieuwkomers stonden boven hem), rees zijn ster in de fractie snel. 
Balkenende kreeg de belangrijke portefeuille financiën toegewezen, alhoewel hem 
daartoe de kennis ontbrak – hij moest zich laten bijspijkeren door CDA-economen als 
Lans Bovenberg en Kees Koedijk. In Kamerdebatten met minister van Financiën 
Gerrit Zalm had hij de grootste moeite om overeind te blijven. 
 
Na het vertrek van vice-fractievoorzittter Ank Bijleveld werd hij in januari 2001 met 
zestien van de 28 stemmen tot haar opvolger verkozen – vijf meer dan Maria van der 
Hoeven, de nummer vijf van de kandidatenlijst van 1998. Negen maanden later werd 
Balkenende plotsklaps de politiek leider van het CDA. Na de zware verkiezingsneder-
laag in 1994 was de partij voor het eerst in de oppositie beland en lukte het haar maar 
niet  een aansprekend aanvoerder te vinden. Meteen na het electorale drama maakte 
Elco Brinkman plaats voor Enneus Heerma, die in 1997 op zijn beurt weer terugtrad 
voor Jaap de Hoop Scheffer. Deze voelde zich in 2001 bedreigd door partijvoorzitter 
Marnix van Rij, die meende dat De Hoop Scheffer als stemmentrekker te kort schoot. 
                                                           
1 Jaap Jansen, ‘Meneer Balkenende gaat naar het Binnenhof’, Algemeen Dagblad, 28 april 1998. 
2 Frank van Zijl, ‘CDA-kandidaten hebben “in de klei” gestaan, in: De Volkskrant, 1 oktober 
1997. Het openlijke conflict tussen beide partijprominenten culmineerde in hun beider 
vertrek, waarna de Tweede-Kamerfractie vice-fractievoorzitter Balkenende tot de 
nieuwe voorzitter koos. Met  een nipte meerderheid wees het partijbestuur hem 
vervolgens als kandidaat-lijsttrekker aan – tot grote verbazing van velen. ‘We hadden 
niet beter, dus werd het Jan Peter’, zo schamperden politieke journalisten in het 
perscentrum Nieuwspoort.
3  
Als gevolg van deze onvoorziene machtsstrijd was Balkenende in korte tijd de eerste 
man van het CDA geworden. Op even onvoorziene wijze zou hij de eerste man van 
Nederland worden. In de aanloop naar de Tweede-Kamerverkiezingen van mei 2002 
nam Pim Fortuyn het beleid van de kabinetten-Kok op de korrel, met groot electoraal 
succes. Balkenende nam weliswaar op sommige punten afstand van het programma 
van Fortuyn, maar attaqueerde hem nauwelijks – ook al vanwege het ‘niet-aanvalsver-
drag’ dat beiden in de herfst van 2001 hadden gesloten. Bovendien had de leider van 
de grootste oppositiepartij veel gemeen met nieuwkomer Fortuyn. Zo sprak Balken-
ende eveneens van ‘oude politiek, zonder visie en bevlogenheid’ en van de noodzaak 
tot ‘wederopbouw’, en zette hij vraagtekens bij de multiculturele samenleving. Door 
zo aan te schurken tegen Fortuyn wist het CDA uiteindelijk mee te profiteren van de 
door hem opgeroepen anti-paarse stemming. In de maanden voor de verkiezingen zag 
het er met slechts enkele zetels winst in de Politieke Barometer (van het bureau 
Interview/NSS) niet echt naar uit, maar na de moord op Fortuyn op 6 mei stegen de 
christen-democraten naar 35 zetels. Uiteindelijk werden het er 43. In de onzekere en 
precaire situatie na de moord fungeerde het vergeleken bij de LPF zoveel  stabielere 
CDA voor een deel van het electoraat kennelijk als vluchtheuvel. Als grootste partij 
kreeg het CDA na acht jaar weer het initiatief in de kabinetsformatie; in juli 2002 trad 
het eerste kabinet-Balkenende aan. 
 
Balkenende als politicus  
 
Als een komeet was de opkomst van Balkenende in de Nederlandse politiek verlopen. 
Ongeveer driekwart jaar na zijn aantreden als partijleider van het CDA werd hij in een 
uitermate onzeker maatschappelijk en politiek klimaat premier van het meest rechtse 
kabinet in de naoorlogse parlementaire geschiedenis – dat zowel aan het Binnenhof 
als in de samenleving op grote weerstand kon rekenen. Tegelijkertijd was het van 
meet af aan duidelijk dat de regeringscoalitie weinig stabiel was met twee zwaar aan-
geslagen partijen: de door de electorale afstraffing ontredderde VVD en de politiek 
onbedreven LPF, die bovendien nog eens de moord op haar leider teboven moest 
komen. Dergelijke uitzonderlijke omstandigheden stellen vanzelfsprekend hoge eisen 
aan de bestuurlijke kwaliteiten van een regeringsleider. Vantevoren werd Balkenende 
aangeraden om niet zelf premier te worden, maar een geroutineerde partijgenoot als 
bijvoorbeeld de gewezen eurocommissaris Hans van den Broek de kastanjes uit het 
vuur te laten halen. Balkenende zelf zou dan als politiek leider plaats kunnen nemen 
in de Tweede Kamer, wat enerzijds spoorde met de aanbevelingen van de CDA-
Evaluatiecommisie uit 1994, en anderzijds met zijn eigen pleidooi voor meer dualis-
me.  
 
Balkenende koos er echter voor om zelf minster-president te worden. Hij wilde niet 
voor zijn verantwoordelijkheid weglopen – hetgeen misschien wel lovenswaardig is, 
maar niet altijd verstandig. Al te gekwalificeerd was hij immers niet: zijn politieke 
                                                           
3 M. Kranenburg, ‘Blakend van zelfvertrouwen: Balkenende is deus ex machine van CDA’, in: NRC-
Handelsblad, 1 mei 2002. ervaring bleef beperkt tot vier jaar Kamerlidmaatschap (waarvan negen maanden als 
fractievoorzitter) en zestien jaar lidmaatschap van de gemeenteraad van Amstelveen 
(waarvan de laatste vier jaar als fractievoorzitter). Hij was daarmee de eerste 
naoorlogse premier die niet eerder minister was geweest. Balkenendes leidinggevende 
ervaring was overigens evenmin erg groot, ook al was hij vice-voorzitter geweest van 
de NCRV en voorzitter van de Christen-Juristen Vereniging. Zijn staat van dienst 
verbleekte bij die van zijn voorgangers Lubbers en Kok. Zij waren allebei minister ge-
weest voordat zij premier werden, waardoor zij de kunst konden afkijken van Den Uyl 
respectievelijk Lubbers. Bovendien hadden zowel Lubbers als Kok een aantal jaren de 
Tweede-Kamerfractie van hun partij voorgezeten. Zij kenden de Haagse politiek 
vanuit de ministerraad en vanuit de Tweede Kamer. Al met al was Lubbers negen jaar 
actief geweest in de landelijke politiek voordat hij premier werd, en Kok acht. Ook in 
maatschappelijk opzicht hadden zij hun sporen verdiend. Voordat Lubbers in Den 
Haag kwam, was hij directeur van een fabriek. Kok was dertien jaar lang voorzitter 
van achtereenvolgens het NVV en het FNV.  
 
De jeune premier raakte dan ook al snel in de problemen. De feiten zijn bekend. Vlak 
na het aantreden van zijn kabinet deden met name de LPF-ministers uitspraken die in 
strijd waren met het regeerakkoord, waardoor al snel het beeld ontstond dat 
Balkenende zijn ministersploeg niet in de hand had. Ook onderschatte hij de ernst van 
de gevolgen van de conflicten binnen de LPF voor zijn kabinet. Toen GroenLinks 
opheldering vroeg over de interne onenigheid, stuurde Balkenende vanuit de Trêves-
zaal een jolig kaartje naar de Tweede Kamer met de strekking dat er niets loos was. 
Vlak daarna kwam het kabinet evenwel ten val. ‘Argeloze premier zag crash niet aan-
komen’, zo stelde het NRC Handelsblad;  zijn gebrek aan crisismanagement werd ge-
hekeld.
4 Balkenende zou de controle verloren hebben; niet hij maar VVD-leider Zalm 
trad uiteindelijk handelend op. Met de ondergang van zijn kabinet had Balkenende 
een triest record gevestigd: hij had leiding gegeven aan het kortst zittende kabinet 
sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog.
5 
 
De negatieve beeldvorming als gevolg van deze valse start zou Balkenende blijven 
achtervolgen. Hij zou in zijn kabinet niet voldoende de regie voeren, geen gezag 
uitstralen en verkrampt opereren. Ook ten tijde van zijn tweede kabinet, dat in 2003 
aantrad, was de kritiek op zijn functioneren als premier niet van de lucht. Tijdens het 
Kamerdebat over de beschuldigingen van prinses Margarita aan het adres van 
koningin Beatrix moest een schutterende Balkenende zich laten souffleren door 
minister Piet Hein Donner. Nadat het kabinet had geweigerd om een toestemmingswet 
in te dienen voor het huwelijk tussen prins Johan Friso en Mabel Wisse Smit vanwege 
de onjuiste informatie die het paar zou hebben verstrekt, werd Balkenende alom ver-
weten dat hij het tweetal geen waardige aftocht had geboden, maar als leugenaars te 
kijk had gezet. Na de moord op Theo van Gogh kreeg Balkenende te horen dat hij 
zich te weinig had laten zien; ‘dan blijkt dat het tonen van publiek leiderschap niet 
zijn sterkste kant is’, aldus de Volkskrant.
6 Bij competentieconflicten tussen ministers 
(bijvoorbeeld tussen Donner en Johan Remkes over de terrorismebestrijding) zou hij 
te afwachtend zijn. Bij belangrijke kwesties als de campagne voor het referendum 
over de Europese Grondwet of de besluitvorming betreffende de uitzending van 
                                                           
4 René Moerland, ‘Argeloze premier zag crash niet aankomen’, in: NRC-Handelsblad, 17 oktober 
2002.  
5 Marcel ten Hooven en Maaike van Houten, ‘Balkenende in de herkansing’, in: Trouw, 23 mei 2003. 
6 ‘Balkenende schiet te kort’, in: de Volkskrant, 9 november 2004.. Nederlandse militairen naar Afghanistan zou het aan regie ontbreken. De lijst met 
voorbeelden van zwak leiderschap tijdens crisissituaties is lang. Culminatiepunt was 
de affaire rond de naturalisatie van Hirsi Ali, toen Balkenende verweten werd deze 
zaak te lang op zijn beloop te hebben gelaten. Met een slip of the tongue in het 
Kamerdebat in juni 2006 luidde hij de val van zijn tweede kabinet in. 
 
Balkenende als ideoloog  
 
Veel meer dan politicus is Balkenende ideoloog (gebleven).
7 In de jaren negentig, 
voordat hij Kamerlid werd, stond hij bekend als de ‘huisideoloog’ van het CDA. Bal-
kenende studeerde aan de Vrije Universiteit (VU) economische en sociale geschie-
denis en Nederlands recht. Een jaar na zijn promotie in 1992 werd hij – op voordracht 
van het CNV – aan de VU benoemd tot bijzonder hoogleraar christelijk-sociaal den-
ken over economie en maatschappij. Van 1984 tot 1998 was hij medewerker van het 
Wetenschappelijk Instituut voor het  CDA. Balkenende publiceerde veelvuldig in 
CDA-periodieken en in landelijke dagbladen. Ook was hij sinds 1994 betrokken bij de 
opstelling van de nationale verkiezingsprogramma’s en bij een aantal identiteitsbepa-
lende nota’s en rapporten van het Instituut, die mede gestalte gaven aan het concept 
van de ‘verantwoordelijke samenleving’, dat in de jaren tachtig was ontwikkeld. De 
belangrijkste van die rapporten was wel Nieuwe wegen, vaste waarden, opgesteld 
door het Strategisch Beraad. Deze commissie, waarvan Balkenende secretaris was, 
diende na het electorale echec van 1994 het CDA van een nieuw inhoudelijk profiel te 
voorzien. 
 
In het centrum van Balkenendes ‘gemeenschapsdenken’ staat het maatschappelijk 
middenveld. Door te grote nadruk op het prijsmechanisme van de markt en de 
regelgeving door de staat wordt het individu gereduceerd tot consument of staatsbur-
ger, terwijl hij in Balkenendes optiek in de eerste plaats een lid van de samenleving is. 
Tegenover de minimale staat van de liberalen en de bureaucratische  publieke sector 
van de sociaal-democraten plaatst hij het betekenisvolle maatschappelijk middenveld 
– het hechte sociale weefsel van gezin, buurtverenigingen, vakbonden en werkgevers-
organisaties en dergelijke. Dergelijke ‘waardenvolle’, morele gemeenschappen zijn 
essentieel voor het functioneren van de samenleving. De overheid dient terughouden-
der te zijn en de verzorgingsstaat moet stappen terugdoen, zodat enerzijds de zelf-
regulerende en normerende werking van de civil society tot haar recht kan komen en 
anderzijds de burgers meer hun eigen verantwoordelijkheid kunnen dragen.  
 
Als minister-president kreeg Balkenende de gelegenheid zijn opvattingen in de 
praktijk te brengen. Een groot deel van zijn ‘hervormingsagenda’ die hij vóór de ver-
kiezingen van 2002  uiteenzette in zijn boek Anders en beter stamt uit het midden van 
de jaren negentig, zoals gezinsvriendelijk beleid (verhoging kinderbijslag, levensloop-
regeling) en  een ‘activerend’ stelsel van sociale zekerheid. Hier liggen dan ook de 
successen van Balkenendes kabinetten: de verkorting van de maximale duur van de 
WW, de hervorming van de bijstand en de WAO, de ingrepen in de VUT en het pre-
pensioen, de invoering van het nieuwe ziektekostenstelsel. De revitalisering van 
normen en waarden – door Balkenende in het perspectief  geplaatst van het ‘etisch 
                                                           
7 Frank Vermeulen, ‘Profeet zonder publiek’, in: NRC Handelsblad Magazine, 2 september 
2006. 
 reveil’ van zijn voorganger Dries van Agt aan het einde van de jaren zeventig – be-
hoort zeker ook tot de hervormingsagenda, maar dit onderdeel kwam nauwelijks uit 
de verf.  
 
Zonder natuurlijk gezag, maar toch kans op nieuw premierschap 
 
Met Balkenende is er voor het eerst sinds de sociaal-democraat Joop den Uyl in 1973 
weer een duidelijk ideologisch geïnspireerde premier aangetreden. Lubbers voerde in 
de jaren tachtig een ‘no nonsense’ beleid; Kok had in de jaren negentig zijn ideologi-
sche veren afgeschud. Balkenende staat in het eerste decennium van de 21ste eeuw 
opnieuw een principiële benadering van politiek voor. Met zijn ideologische en mo-
rele bevlogenheid – zelf spreekt hij van ‘visionair leiderschap’
8 – staat Balkenende in 
de antirevolutionaire, protestants-christelijke traditie, die zich in in dit opzicht veelal 
onderscheidt van de katholieke en nederlands-hervormde stroming. Balkenendes grote 
voorbeeld is de antirevolutionaire aartsvader Abraham Kuyper, die een eeuw voor 
hem premier werd en die ook een bij uitstek ideologisch en gedreven politicus was. 
‘More than anyone else, he succeeded in putting his ideas into practice’, zo sprak 
Balkenende bewonderend over zijn voorganger.
9   
Met Kuyper deelt Balkenende ook een zekere rechtlijnigheid en starheid. De 
combinatie van een wat koppig karakter met ideologische inflexibiliteit maakt politiek 
bedrijven niet eenvoudiger. ‘Jan Peter… ziet zichzelf als een politicus met een op-
dracht. Hij heeft alleen een zeer gereformeerde inslag. Zo van: ik doe wat ik moet 
doen, koste wat kost, niemand houdt mij tegen’, aldus de katholieke Maastrichtse 
burgemeester en partijgenoot Gerd Leers.
10 De net als Balkenende gereformeerde 
André Rouvoet, leider van de ChristenUnie, meent dat de CDA-leider zijn stand-
punten ‘met een zekere stijfheid’ verdedigt en dat het hem aan ‘parlementaire ge-
voeligheid’ ontbreekt. ‘Hij denkt toch al snel: dit willen wij nu eenmaal, en we 
hebben de meerderheid. Dat is parlementair niet goed. Bij hem verkeert vasthou-
dendheid dan in koppigheid.’
11 
Anders dan ‘Abraham de Geweldige’ lijkt het Balkenende echter aan natuurlijk gezag 
te ontberen. In de pers duiken regelmatig geruchten op dat hij geen overwicht zou 
hebben op routiniers als Zalm, Brinkhorst en Hoogervorst.
12 Ook de gewezen LPF-
minister Bomhoff, suggereert iets dergelijks in een terugblik op zijn ministertijd.
13 
Lodewijk de Waal,  tot 2005 voorzitter van het FNV, vermoedt dat op sociaal-econo-
misch terrein minister van Financiën Zalm en op ideologisch gebied minister van 
Justitie Donner de lijnen uitzetten. ‘Balkenende bemoeit zich er alleen mee als het uit 
de hand gelopen is, niet preventief. Het overkomt hem, net zoals de ruzies in zijn 
eerste kabinet.’
14 Het kan een gebrek aan politiek Fingerspitzengefühl zijn, of  een 
neiging het conflict uit de weg te gaan. Ex-partijvoorzitter van het CDA  Van Rij 
                                                           
8 Syp Wynia, ‘“Ambt niet op de schop”’, in: Elsevier, 17 september 2005, 16-17, aldaar 17. 
9 J.P. Balkenende. ‘Solid Values for a Better Future’, in: The Princeton Seminary Bulletin,  25 (2004), 
no. 2, 143. 
10 Horst, A. Van der ‘Balen van Balkenende’, in: HP/de Tijd, 28 april 2006, 32-35. 
11 Moerland, R. ‘Koppige “ex-jeune premier” ontwikkelt zich snel’, in: NRC-Handelsblad, 28 juni 
2004. 
12 Hugo Logtenberg, ‘Bravo Balkenende’, in: Intermediair, 14 september 2006, 16-17, 19, 21, aldaar 
21. 
13 Eduard J. Bomhoff, Blinde ambitie. Mijn 87 dagen met Zalm, Heinsbroek & Balkenende, 
Amsterdam, 2002, 76. 
14 Wilma van Hoevlaken, ‘“Te snel geplukt”’, in: Binnenlands bestuur,16 september 2005, 26-27, 29; 
aldaar 29.  houdt het op het laatste. ‘Jan Peter gaat het gevecht eigenlijk liever niet aan… Hij is 
actief als het om inhoud gaat, maar blijft  passief als de gemoederen hoog oplopen. Is 
dat leiderschap? Ik weet het niet.’
15 
Balkenende mag volgens velen dan geen gezag uitstralen, hij lijkt wel bij een deel van 
de kiezers vertrouwen te wekken. Zijn partij heeft bij de gemeenteraadsverkiezingen 
in maart 2006 behoorlijk verloren, maar het is bepaald niet uitgesloten dat de 
partijleider voor de derde keer in zijn politieke loopbaan het geluk aan zijn zijde weet 
en dankzij de aantrekkende economie na de Kamerverkiezingen van november 2006 
opnieuw premier wordt. Balkenende bindt kiezers niet primair aan zich door een 
gepassioneerde presentatie van zichzelf en het kabinetsbeleid, hetgeen men bij een 
politicus met een missie eigenlijk zou mogen verwachten. Eerder is het tegendeel het 
geval: zijn publieke optreden is vaak afstandelijk en emotieloos. De verklaring van 
zijn electorale aantrekkingskracht lijkt meer te liggen in het beeld van een integere en 
authentieke, wellicht wat naïeve politicus dat hij weet op te roepen – met andere 
woorden: in dezelfde niet-gespeelde ongekunsteldheid als de stuntelende Mister 
Smith. 
 
                                                           
15 Liesbeth Wytzes, ‘Stille revolutionair. Het leven en de ambitie van de toevallige premier Jan Peter 
Balkenende’, in: Elsevier, 22 april 2006, 24-41, aldaar 35. 

Hoe is het premier Balkenende vergaan als politieke toevalstreffer?

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

ARTS repository - University of Groningen

Proceedings - University of Groningen

ARTS repository - University of Groningen

University of Groningen Digital Archive

NARCIS

University of Groningen Research Database

Proceedings - University of Groningen

Dissertations of the University of Groningen

University of Groningen