Laureys, A.

Open Marine Archive

HET "TOLERANTIE" EDIKT VAN JOZEF II EN DE GEVOLGEN 
VOOR DE PROTESTANTSE GEMEENSCHAP TE OOSTENDE 
door Alfons LAUREYS 
In een artikel in "De Plate 4 van 1-maart 87 p. 95 en 96 verwijst 
E. SMISSAERT naar het artikel van . Prof. Dr. Hugh Robert BOUDIN, 
rector van de Universitaire Protestantse Theologische Faculteit, 
Brussel, : "L'Edit de Tolérance et ses implications pour la Com-
munauté protestante d'Ostende", in "La Tolérance civile", Ac-
tes du Colloque de Mons, Editions de 1'Université de Bruxelles, 
1982. 
Keizer Jozef II, op rondreis in de Nederlanden van 31 mei tot 
27 juli 1781, had een zekere belangstelling voor de vrije uitoefe-
ning van de protestantse eredienst in Oostende (zie, E. HUBERT, 
Le Voyage de l'Empereur Joseph II dans les Pays-Bas, Bruxelles 
1900). Op 11.juni 1781, s'avonds kwam hij te Oostende aan, komen-
de van Nieuwpoort, en bleef hier tot 13 juni (zie Dr. E.M. BRAEK-
MAN, Joseph II et les protestants belges, in : "Vereniging voor 
de Geschiedenis van het Belgisch Protestantisme" 	 vierde reeks - 
zesde aflevering, p. 325, 328, 329; Brussel 1963). De konsul 
van Groot-Brittanië, Sir John PETER, gaf hem de vraag door van 
de protestantse gemeenschap, voor het oprichten van een gebouw 
voor de eredienst en het bekomen van een vast predikant. Voordien 
werd de eredienst gehouden in het Antwerps gebouw van de ~se, 
door een aalmoezenier, betaald door de Staten Generaal van de 
Nederlanden (zie E. HUBERT, Etude sur la condition des Protestants 
en Belgique-depuis Charles Quint jusqu'á Joseph II, Bruxelles 1882). 
Sir John PETER suggereerde om ondertussen al de erediensten te la-
ten doorgaan in zijn eigen woning (zie bovenstaand a.w. van E. 
HUBERT). De protestantse gemeenschap van Oostende zal uit 15 
tot 20 families bestaan hebben, waarvan de meesten engelstalig 
waren en van Britse nationaliteit (zie a.w. BRAEKMAN). De keizer 
luisterde minzaam en beloofde een beslissing te nemen (zie de 
briefwisseling van Sir PETER met STORMONT, Public Record Office, 
London (P.R.0), Foreign Office 	 ik vat nu verder het artikel 
van Dr. BOUDIN samen). 
Dank zij de financiële steun van de protestanten en de woning 
van Sir John konden de erediensten al dadelijk doorgaan. Immers 
uit Wenen waren berichten gekomen dat de keizer wenste dat in 
zijn hele rijk, al zijn protestantse onderdanen over volledige 
vrijheid moesten beschikken, met uitzondering echter van de publie-
ke eredienst. (Zie PETER STORMONT). Oostende was vrijhaven gewor-
den vanaf de dag van de aankomst van de keizer en zou dus heel 
wat protestantse, vooral Britse, handelaars aantrekken. Tijdens 
het keizerlijk bezoek te Brussel, waar hij in de nacht van 23 
juni 1781 aankwam, kwam de kwestie van de Oostendse protestanten 
nog eens ter sprake in de Acta van de "Conseil Privé", artikel 
16, over de tolerantie tegenover de protestanten, waarin de 
keizer vroeg "of men niet wat minder strenge principes zou kunnen 
uitvaardigen op het artikel van de religie, teneinde de protestan 
ten de vrije uitoefening van hun godsdienst te geven, wat vooral 
nodig schijnt voor Oostende, waar de Engelse konsul hem gesproken 
had en waar vooral, sinds de vestiging van de vrijhaven, men 
moest verwachten, en zelfs hopen, dat veel protestanten er zich 
zouden komen vestigen" (zie E. HUBERT a.w.). Verder wordt gezegd 
dat men reacties verwacht van de bisschoppen,... maar er zijn 
al protestanten in verschillende steden,... zelfs in verschillen-
de dorpen zijn er protestantse families die hun godsdienstige 
87 	 157 
plichten uitoefenen... et que feu Sa Majesté avoit ordonné ou 
autorisé á leur égard le principe de la tolérance et de la dis-
simulation : qu'á Ostende nommément, il paroissoit y avoir ma-
tière á procurer quelques secours aux Protestants, mais que 
ce ne pouvoit certainement pas étre un culte public, et que sur-
tout il seroit dangereux de permèttre dans la maison du Consul 
d'Angleterre, comme il l'avoit demandé, l'excercice du culte, 
même privé : les consuls pouvant abuser de pareille chose, et 
étant toejours tenté de s'attribuer un caractère public, préten-
tion dont ils pourroient abuser en différens sens. Qu'au reste 
la question venoit d'étre touchée récemment dans la correspondan-
ce avec le chancelier du Cour et d'Etat, par le canal duquel 
l'affaire seroit portee d'ailleurs á la Souveraine décision 
de Sa Majesté (E. HUBERT a.w.). 
Ondans de terughoudendheid van zijn kanselarij, zette Jozef II 
toch door ep kon het "Toleranzpatent" van oktober 1781 verschij-
nen. Er verliepen echter 2 jaar na de publicatie van het eerste 
tolerantiedecreet door de Generale Gouverneur van de Oostenrijkse 
Nederlanden voordat de Oostendse protestanten maatregelen namen 
om gebruik te maken van deze nieuwe burgerlijke tolerantie. 
De tekst van deze onderrichtingen geven zeker geen volledige 
vrijheid aan de protestanten, noch een gelijkschakeling met 
de Katholieke godsdienst (zie : Recueil des Ordonnances des 
Pays-Bas autrichiens, Troisième Serie 177-1794, Tome XII conte-
nant les Ordonnances du 10 janvier 1781 au 23 décembre 1786, 
Bruxelles, 1910, pp. 88-90) : "...quoique l'Empereur soit dans 
la ferme Antention de protéger et de soutenir invariablement 
notre sainte religion catholique. Sa Majesté a jugé néanmoins 
qu'il était de sa chaité d'étendre á l'égard des persOnnes compri-
ses sous la dénomination de protestant, les effets de la toléran-
ce eivile...". De Katholieke eredienst blijft "La Dominante" 
en er worden restricties uitgevaardigd over de uitoefening van 
de protestantse eredienst en de bouw van gebedshuizen (zie ook 
decreet uitgegeven te Brussel op 15 dec 1781 en 1 mei 1782). 
Eens de beslissing genomen, gaan de dingen in een stroomversnel-
ling waarbij de magistratuur van Oostende zelf betrokken wordt. 
Een eerste vergadering heeft plaats op 18 dec 1783, in het Engels 
hotel voor de officiële oprichting van de protestantse gemeenschap 
en de beroeping tot predikant van John TREVOR, dokter in de 
theologie werkzaam in de parochie van Otterhampton in Somerset. 
Binnen de week worden vijf bestuursleden gekozen met George 
DYER als president. Als gebedshuis werd de protestantse kapel 
gekozen die voordien gebruikt werd door het Brits garnizoen 
van het regiment van liniers. 
"Op den 18 December wierd'er eerre By een komst gehouden door 
de Gereformeerde tot Inschryving om eenen Tempel te bouwen voor 
hunnen Godsdienst binnen Oostende, ingevolge Zyne Kyzerlyke 
Majesteyts toestemming op het point van Tolerantie, wanneer 
ontrent tachentig Persoonen hun aldaer lieten vinden, zommige 
inschryvende voor honderd vyftig en zommige voor dry honderd 
Guldens, t'saemen uytbrengende over de tien duyzend Guldens." 
(Nauwkeurige Beschryving der oude en beroemde zee-stad Oostende, 
Jacobus BOWENS, tweede deel, p. 220, Brugge, 1792). 
De eerste eredienst werd gevierd op zondag 11 - januari. Op 8 
januari hadden de protestanten een verzoekschrift gericht tot 
de Oostendse magistratuur waarbij ze mededeelden dat ze een 
predikant gekozen hadden en dat een gebouw in de Sint-Franciscus- 
87 4 158 
straat als gebedshuis diende in afwachting van de toelating 
tot de bouw van een kapel overeenkomstig het decreet van 17 
oktober (voor de tekst van dit verzoekschrift zie "J. DE SMET, 
Le Culte protestant á Ostende en 1784 dans "Annales de la Socié-
té d'Emulation de,Bruges", t. LXXX, 1937, pp. 145-150). 
"Die van den gereformeerden Godsdienst hunnen Minister aenveerd 
hebbende, Trovor genaemd, huerden een groot Pak-huys, gelegen 
over het Schippers-huys in S. Franciscus-straet, het welk zy 
behoorlyk lieten opschikken, en daer in eerst hunnen Dienst 
verrigten op den 11 January 1784, en op den 18 doopte hunnen 
Minister daer in het eerste Kind". (a.w. BOWENS, p. 220). 
Op 9 januari vroeg de ijverige magistraat A. DE GRYSPERRE om 
het aantal familie's te precieseren die de uitvoering van de 
eredienst vroegen. Het consistorie overhandigde dadelijk een 
lijst van 113 protestanten en op een buitengewone vergadering 
van de magistratuur van Oostende werd een officiële toelating 
tot uitoefening van de protestantse eredienst gegeven. Er werd 
aan herinnerd dat de bouw van de kapel in overeenstemming moest 
zijn met het artikel 3 van het decreet van 12 november 1781 : 
het gebouw mocht er van buiten niet uitzien als een kerk geen 
klokketoren en geen klokken. Om verrassingen te voorkomen eistte 
de magistratuur de voorafgaande duidelijke goedkeuring van de 
bouwplannen. De autoriteiten wilden niet dadelijk de bouw toe-
staan. De oprichting van de protestantse'kerk beantwoordde niet 
Strict dictu aan het tolerantiedecreet. Immers het Artikel 2 
voorziet dat het moet gaan over "l'une des deux religions connues 
sous le nom de protestantes" d.w.z. gereformeerd en luthers. 
De protestalitse gemeenschap was duidelijk Anglicaans maar werd 
algemeen "protestants" aangeduid en de overheid maakté op dit 
punt geen problemen. Geïnformeerd over de beperkingen van haar 
rechten koos de gemeenschap een plaats voor het kerkhof buiten 
de Westerpoort van de stad. TREVOR bevestigt dat voordien de 
protestanten met weinig eerbied begraven werden ofwel tussen 
de vestingsmuren of op een plaats waar de dieren begraven werden 
(P.R.O., F.O. 26/9). 
De eerste taak van de nieuwe bestuursraad was een huwelijksregle-
ment op te stellen in overeenstemming met het Keizerlijk edict 
van 28 sept 1784. Men besloot een muur te bouwen rondom het kerk-
hof en de gift te aanvaarden van G. HERRIES van een terrein in 
de nieuwe stad voor de bouw van een kerk. Toen in 1816 er sprake 
was een lokaal ter beschikking van de protestanten te stellen, 
"herontdekte" de burgemeester na een lange briefwisseling dit 
terrein in de Babylonstraat (archieven van het rijk, Brugge 
M.A. 1895) 
Volgens de archieven van de Guildhall Library van Londen was 
de protestantse gemeenschap van ds. TREVOR zeer actief; in 6 
en een half jaar tijd vonden 1290 kerkelijke vieringen plaats 
waarvan 227 dopen, 166 huwelijken, 332 begrafenissen. 1454 namen 
zijn vermeld in de kerkelijke registers van de Protestantse 
Kerk te Oostende. De meesten onder hen staan opgeschreven als 
burgers van Oostende of die hier wonen of hier geboren zijn. 
Andere geboorteplaatsen zijn Antwerpen, Brussel en Gent. Van 
afkomst zijn er bij : Duitsers, Amerikanen, Engelsen, Denen, 
Schotten, Ieren, Noren, Zweden en Zwitsers. De taal was het 
Engels en het kerkelijk werkterrein strekte zich uit tot de 
protestanten van Duinkerken en Dr. TREVOR hield zich zelfs bezig 
met de protestantse gemeenschap te Brussel. 
87 f 159 
In het tweede gedeelte van zijn artikel wijst Dr. BOUDIN op 
het groot belang van de protestantse gemeenschap van Oostende 
in het kader van de internationale politiek en handel. In 1776 
was de onafhankelijkheidsoorlog in de V.S. begonhen. Van 1780 
tot 1783 maakten de Verenigde Provinciën deel uit van de Liga 
van de maritieme neutraliteit van de niet-oorlogvoerende landen. 
Groot-Brittanië had een blokkade bevolen om de ravitaillering 
van de V.S. tegen te werken. De neutrale schepen voeren vrij 
van de ene haven naar de andere op de kusten van de oorlogvoeren-
de landen. Op 6 februari 1778 sluit Frankrijk een verdrag met 
de Republiek van Benjamin FRANKLIN en in juni 1779 doen de Bour-
bons uit Spanje mee. Opdat de Verenigde Provincies geen voordeel 
zouden halen uit neutrale handel verklaart Engeland hen de oorlog 
op 20 dec 1779. Ons land zit dus op het kruispunt van het conflict. 
Oostende, de onbelangrijke vissershaven wordt opnieuw een interna-
tionaal centrum van maritiem verkeer waarbij het protestants aan-
deel niet gering blijkt. In 1778 werden 81 binnenlopende schepen 
geteld waarvan 25 met Keizerlijke vlag. /n 1781, nadat Oostende 
vrijhaven was geworden, telt men 3.000 schepen, waarvan 1.995 
onder nationaal paviljoen. 
Een handelscomité werd opgericht waarvan de raadgevers DELPLANQ 
en GRIJSPERRE de meest actieve leden waren (zie : L. RONKARD, 
Les Répercussions de la guerre américaine d'indépendance sur le 
commerce et le pavillon beige dans "Communications de l'Acade-
mie de Marine de Belgique, tome VII, 1953, p. 57). Zij drongen 
aan dat schepen onder binnenlandse vlag, onderdanen van de Keizer, 
"onschuldige" waren mochten vervoeren d.w.z. geen smokkelwaar die 
deel uitmaakt van de onderdanen van de oorlogsvoerende landen 
(zie verder a.w. L. RONKARD p. 58). Ondertussen was het aantal 
toegelaten vreemdelingen in Oostende snel gestegen. Op voorstel 
van de plaatselijke magistratuur stelde de Keizer op 25 april 1781 
de administratiekosten voor elke toelating vast op 12 florij- 
nen en moesten 12 stuivers (sou) betaald worden voor het werk 
onder de armen van het hospitaal. Het werd een hele handel dit 
burgerrecht te kopen, zelfs voor personen buiten de Nederlanden. 
Sommigen maakten hiervan hun beroep. Schepen van het Europese 
vasteland begonnen los van de Engelse vloot een maritieme transat-
lantische handel met als principe "neutraal paviljoen, neutrale 
handelswaar". Voor Oostende begint een periode van grote welvaart. 
Veel firma's vestigen er hun bureaus die dikwijls 20 tot 30 
bedienden telden met 40 tot 50 arbeiders in de magazijnen (zie 
merkwaardige bladzijden uit de geschiedenis van Oostende, Antwer-
pen 1938, p. 48). Nu het zijn dezelfde mensen die deze handelson-
dernemingen en de banken besturen die verantwoordelijke functies 
hebben in het kerkbestuur van de protestantse gemeenschap te 
Oostende. Enkele voorbeelden : Guillaume HERRIES, van Schotse 
afkomst was in het begin een steunpilaar van de kerk. Hij was 
de schenker van het grondstuk voor de nieuwe kapel. Op 15 april 
1772 had hij een bank opgericht en installeerde de "Compagnie 
d'assurance de la Flandre autrichienne", en hierbij betrok hij 
de bankier WALCHIERS. Beiden gingen weldra over tot de oprichting 
van de moderne bankinstelling "Banque particulière dans les 
Pays-Bas autrichiens". In 1784 was het kapitaal verdubbeld. 
Guillaume HERRIES had ook opgericht het "HERRIES, KEITH & Cie". 
In samenwerking met de Oostendenaar George KEITH waarvan het 
fortuin in 1795 geschat wordt op 120.000 dukaten. Ze maakten 
deel uit van de multinational "HERRIES & Cie, London". Voorgeze-
ten door Sir Robert HERRIES waarvan de zuster de echtgenote was 
van de Britse Consul te Oostende. 
87 	 160 
Onder de notabelen van de protestantse kerk bevonden zich 4 
consuls : James ADAMSON (V.S.), Auguste WIELAND (Spanje), George 
GREGOIRE (Verenigde Provincies) en PETER (Groot- Brittanië). 
Twee andere Oostendse protestanten Walter BOYD en Jean GUILLAUME 
hadden de maatschappij "BOYD, KERR & Cie" opgericht. 
De eerste plaats voor de eredienst bevond zich achter het gebouw 
ingenomen door de firma "BINE, -OVERMAN & Cie" allen protestant. 
Ook Guillaume DEONNA die de zaken van OVERMAN te Oostende overnam. 
De gebroeders OVERMAN behoorden in mei 1786 tot een delegatie 
die Jozef II persoonlijk een smeekschrift gingen overhandigen 
om steun te vragen tegen de plagende haarkloverij van de admini-
stratie van de Nederlanden waarop de Keizer positief reageerde ; 
hij oordeelde dat "favoriser le commerce du transit consistait 
en une des mesures les plus importantes". Zij verzochten de 
Keizer ook de vrijheid om vanuit Oostende ook een handel te 
beginnen met Indië. 
Ook de beroemde ROMBERG had een filiaal te Oostende. Hij had 
een honderdtál schepen op zee en was een meester in het camoefle-
ren van zijn schepen in het kader van de "neutrale handel", en de 
Britse vloot te misleiden. Het kerkeraadslid Auguste WIELAND was 
burgemeester van Oostende en in 1816 lid van de Staten Generaal. 
Henri Fréderic BELLEROCHE négociant te Oostende gaat in de Belgi-
sche politiek (zie Ostendiana II, 1975). Een twintigtal belang-
rijke handelaars waren protestant. Ook enkele bekende herbergiers 
waren protestant. 
Een belangrijk gevolg van het tolerantiedecreet was dus voor 
Oostende een heropleving van de economie. De Keizer met "son 
respect pour la religion et les moeurs, base de toute société 
civile et son mépris pour les préjugés avilissants, malheureux 
restes des temps barbares", zag in Oostende in volmaakte harmo-
nie, de grote voordelen geboren uit een echte tolerantie, met 
de vooruitgang, door toe te staan, dat protestantse handelaars 
hun eredienst mochten uitoefenen, zonder "ostentation" (uiterlijk 
vertoon). 
Jozef II bracht hiermee het gekende woord van VOLTAIRE in praktijk 
"Liberté de conscience et liberté de commerce, Monsieur, voilà 
les deux pivots de l'opulence de l'Etat". 
Zie ook : A. LAUREYS : "Protestantisme te Oostende", De Plate 
14e jaargang pp. 222 226, pp. 249-252, p. 276-279. 
PROTESTANTISME TE OOSTENDE 
De door de heer LAUREYS gepubliceerde bijdrage over het Protestan-
tisme te Oostende (zie verwijzing hier boven) kende een ruime 
belangstelling. Een teken dat het onderwerp in de smaak viel. 
Waarschijnlijk omdat er over dit onderwerp voordien weinig of 
niets gepubliceerd werd. 
In "DE GESCHIEDENIS VAN HET PROTESTANTISME IN VLAANDEREN" door 
E. PICHAL Standaard Wetenschappelijke Uitgeverij, Antwerpen-
Amsterdam 1975 lezen we p. 160 dat onder WILLEM I de toestand 
voor de protestanten merkbaar veranderde in België. Dank zij 
een Koninklijk Besluit van 4 mei 1817 werden een reeks predikants-
plaatsen ingesteld voor verschillende garnizoenen, waaronder 
Brugge (met bijpost Ieper). Voor andere plaatsen waaronder Oosten-
de (met zorg voor Nieuwpoort) werden predikanten aangewezen.  
J.B. DREESEN 
87 	 161 


Het "Tolerantie" edikt van Jozef II en de gevolgen voor de protestantse gemeenschap te Oostende

http://www.vliz.be/imisdocs/publications/316120.pdf

Het "Tolerantie" edikt van Jozef II en de gevolgen voor de protestantse gemeenschap te Oostende

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Open Marine Archive