Nuytten, J.

Open Marine Archive

DE GEDECOREERDE DOOD 
GEBRUIK EN ORNAMENT BIJ DE UITVAART TE OOSTENDE 
door Jan NUYTTEN 
Het tweede Vaticaans Concillie in 1962 luidde een drastische 
verandering in, hij ondermeer, de uitvaart. Het iS allemaal minder 
"gedecoreerd" geworden. Anderzijds is thuis sterven niet meer 
zo gebruikelijk. Het moet allemaal veel rationeler-en efficiënter. 
Nu sterft men in kraaknette kamers, omringd door 'even kraakwitte 
verpleegkundigen, niet meer omringd door de naaste familie, dus 
ver uit het oog en het hart. De dood is een taboe geworden, iets 
waarover men niet (meer) spreekt en die men zoveel. mogelijk wil 
wegmoffelen. Het resultaat hiervan is dat men de dood in onze 
moderne tijd, zeer afstandelijk is gaan behandelen.-Men is er 
niet meer mee vertrouwd als eertijds. 
Samen met het decorum gingen er ook een aanzienlijke reeks gebrui-
ken verloren. Ten einde u nog-een beeld te geven vn de vele 
vormen die vroeger bij een uitvaart in gebruik waren, werd een 
tentoonstelling georganiseerd- in het Heemmuseum. Dank zij de 
medewerking van verschillende parochies uit Oostende en in Brugge, 
alsook diverse uitvaartondernemers verspreid over gans Vlaanderen 
en vele andere bruikleners, kunnen een reeks voorwerpen tentoonge-
steld worden. Elk zijn ze uniek in hun genre en zitten reeds 
vele jaren opgeborgen. 
OPBARING IN DE PRIVATE WOONST 
Tot het begin van de zeventiger jaren was het gebruikelijk dat 
de overledene in zijn woonst werd opgebaard. 
Nadat de priester de overledene was komen "berechten" werden 
de zusters van Sint-Vincentius a Paulo (in de volksmond : de 
"papnunnen") (1) uit de Langestraat verwittigd. Hun taak was 
de aflijvige te wassen en te kleden. Ze begaven zich naar het 
"sterfhuis" met twee grote "panders" waarin hun benodigdheden 
waren opgeborgen. Later werd hun taak overgenomen 'door de verpleeg-
sters van het Wit-Gele Kruis. De overledene werd aangekleed, 
een man doorgaans met een wit hemd en een zwart strikje of dito 
das. Een vrouw met haar beste nachtjapon aan, welke meestal door 
haar voordien was aangekocht met dit doeleinde. Het onderlichaam 
werd gewikkeld in een oud laken dichtgemaakt met -veiligheidsspel-
den. Er werd een sterfbed gemonteerd in de beste kamer van het 
huis, meestal het salon. De mooiste lakens met borduurwerk en 
kant werden uit de kast gehaald, en ook deze werden doorgaans 
uitsluitend voor deze bestemming gebruikt. 
Rolluiken werden gezakt, een kruis gehangen aan de voorgevel, 
klokken stilgelegd, spiegels overdekt met witte lakens en elk 
overtollig lawaai werd angstvallig vermeden. Op de toilettafel 
werden de kostbaarheden van de overledene tentoongesteld. Op 
een tafeltje in de nabijheid van het sterfbed stond een jenever-
stoop en dito glazen, voor het geval iemand een opkikkertje nodig 
had. De fles stond er eveneens ten behoeve van de vrijwilligers 
die de ganse nacht de dodenwake hielden. 
De tocht door de stad van de "papnunnen" met hun "panders" was 
het vertreksein voor de pientere "lijkbidder" (die meestal reeds 
door een gebuur getipt was dat een zwaar zieke het "niet meer 
zou halen") om bij de rouwende familie aan te bellen om zijn 
89 	 141 
diensten aan te bieden. Hij verwittigde dadelijk de behanger 
die het salon beklede niet rouwgordijnen om zodoende deze om te 
vormen tot een rouwkapel. Eerst werden er smalle houten latten 
aan de muur bevestigd, waaraan de zwarte gordijnen werden genageld. 
Achteraan het hoofd van de overledene werd een soort altaar gemon-
teerd niet een groot in zilver geborduurd kruis omringd door twee 
biddende engelen "de fond" genaamd. Rondom werd de kamer behangen 
met zwarte gordijnen, versierd niet zilveren lelies en tranen, 
bovenaan werden die afgewerkt met een sierboord (lambrequin) 
waarop mooie motieven waren geborduurd. Op de grond kwam een 
zwart tapijt eveneens bezet met lelies en na het inkisten werd 
de kist op een rijkelijk versierd verhoog geplaatst (de katafalk). 
Rechts ervan stond een tafeltje, eveneens overdekt met een zwarte 
doek, waarop een glas wijwater en palmtakje stond, alsook een 
mandje waarin de bezoekers hun naamkaartjes deponeerden. De luchter 
werd omhangen met een zwarte crêpe en diens lampen werden losge-
draaid behalve één, kwestie van alles zo somber mogelijk te houden. 
Links en rechts van de katafalk werden er twee majestatische 
kandelabers geplaatst, vroeger verlicht met kaarsen, later met 
electrische lampen op laagspanning. Onder het sterfbed werd dis 
creet een ontgeuringsapparaat geplaatst. 
Op de dag van de uitvaart werd eveneens de gang van rouwbehangsel 
voorzien, terwijl de buitengevel bekleed werd met de rijkelijkste 
rouwgordijnen. Aan de voordeur kwam een rouwgordijn (portière) 
welke zeer overladen met zilverdraad geborduurd was. 
Wanneer iemand van de adel gestorven was werd de grond van de 
rouwkapel, de weg naar de kerk belegd met stro, om zodoende de 
voetstappen doffer te maken. 
Intussen maakten de dames van de dichte familie hun rouwuitzet 
klaar, hoed met zwarte sluier (voile), een sober kleed zonder 
halsuitsnijding, zwarte juwelen, zwarte handschoenen, schoenen 
en kousen. De heren moesten zich vergenoegen met hun zwarte trouw-
pak. Op betere uitvaarten droegen zij het habijt. 
Een half uur voor de aanvang van de dienst, stonden de heren 
opgesteld in de rouwkapel links naast de kist, terwijl de dames 
zaten te jammeren in de naastliggende kamer. Buren en kennissen 
kwamen één voor één in de rouwkamer, maakten een kruisje met 
de palmtak over de kist en gaven de heren een hand terwijl enkele 
beleefdheidswoorden op zeer gedempte toon werden gewisseld. Deze 
begroeting duurde totdat de parochiegeestelijkheid het "lijk 
kwam ophalen". De pastoor vergezeld van twee onderpastoors kwam 
de rouwkamer binnen en bad het "de profundis". 
Vervolgens droegen de lijkdragers de bloemen en de kist naar 
buiten. De kist werd op een berrie geplaatst, een zwarte pelder 
met zilveren kruis werd over de kist gelegd. De berrie werd in 
de paardenlijkwagen geschoven. Op de bok zat de koetsier met 
steek. De dragers namen plaats op de vier hoeken van de lijkwagen. 
De lijkbidder stelde de lijkstoet op. Eerst stapten de "suisse" 
met de pique en de kerkbaljuw met zijn staf, gevolgd door de koster 
met het processiekruis omringd door twee misdienaars met brandende 
kaarsen. Daarna volgden de kerkzangers met de organist met de 
celebrant gekleed met de koorkap, de diaken en de subdiaken elk 
met hun passende kazuifel en barret op het hoofd. Vervolgens 
de lijkbidder met zijn "zwarte kontekletser" en "buishoed". Pal 
voor de lijkwagen liep de kruisdrager met een zwart kussen waarop 
een kostbaar kruis lag. Als kruisdrager fungeerde meestal de 
89 = 142 
beste vriend van de aflijvige en het was een zeer grote eer deze 
functie te mogen vervullen. Langs weerzijden liepen bij staatsie-
uitvaarten zes slippendragers die de "cordons" vasthielden. Achter 
de lijkwagen stapten de mannelijke familieleden, gevolgd door 
de buren en kennissen. Gans achteraan reden de gesloten koetsen 
met de vrouwelijke familie. 
Tijdens de gang naar de kerk werd het "miserere" gezongen. 
DE PLECHTIGHEID IN DE KERK 
Onder het zingen van het "subveniter,fwerd de kist de kerk binnenge-
dragen op een draagberrie en onder een katafalk geschoven, opge-
steld in het koor. De versiering en .de-afmetingen van de katafalk 
varieerden volgens de klasse van de-dienst. Dit was-ook het geval 
voor het rouwbehangsel waarmede het koor en de kerk-versierd 
was. Op de katafalk werd het kussen,an • het kruis van de "kruisdra-
ger" gelegd en rondom de katafalk stonden zes tot acht grote 
kandelabers. 
De dienst werd -opgedragen door de parochiepastoor, die intussen 
in de sacristie zijn koorkap gewisseld had tegen een kazuifel 
volgens hun rang. Bij diensten eerste-klasse namen net voor de 
communiebank twee extra priesters plaats gekleed in koorkap, die 
wanneer er een grote massa aanwezig was in de kerk, assisteer-
den bij de offergang. 
De muren van het koor werden behangen met rouwgordijnen en soms 
werden ook de pilaren van de kerk voorzien van zwarte stof. Tegen 
het altaar kwam een kunstig geborduurd zwart antependium en op 
de grond lagen dito tapijten. Het processie-vaandel stond rechts 
in het koor. Bij belangrijke uitvaarten werd er eveneens een 
zwart deurgordijn gehangen aan de centrale ingangsdeur van de 
kerk. De familie nam plaats langs beide zijden van de katafalk 
in het koor. Rechts de heren, links de dames. De volgorde was 
bepaald in relatie met hun verwantschap met de overledene. Hun 
stoelen waren bekleed met zwarte overtreksels en de dichtste 
familie waren begeleid ("opgeleid" heette dit) door priesters 
en kloosterzusters in beste habijt. 
Bij de aanvang van de dienst werd het "requiem" gezongen, en 
tussen de twee lezingen het "absolve" en het "dies irae". 
De offergang was het bijzonderste gedeelte van de dienst. Voorafge-
gaan door de suisse kwamen eerst de kieren en vervolgens de dames 
van de familie ten offer. Ze kregen een witte kaars in de linker-
hand, hen aangereikt door de kerkbaljuw. Na het kussen van de 
offerandepateen, het deponeren van hun -gift in de offerandeschaal 
(enkel briefjesgeld want het mocht geen lawaai maken) en het 
aannemen van een gedachtenis, werd de,kaars hen uit de hand geno-
men door de subdiaken, die deze plaatste in een speciaal daartoe 
bestemd zwart rek links en rechts opgesteld van de katafalk. 
Op het einde van de dienst wisselde de celebrant terug zijn kazui-
fel tegen een koorkap. De katafalk werd gezegend met• wijwater en 
wierook tijdens het zingen van het "libera". 
Toen volgde de "zegening"", een soort tweede offerandegang, dit-
maal zonder kaarsen en gedachtenissen met wel het deponeren van 
een gift in de offerandeschaal. Onder het zingen van het "in 
paradisum" werd de kist achteraan in de kerk gedragen en daar 
opgesteld. De familie bleef staan in de middengang, de priesters 
namen plaats langs de zijkant van de kist, terwijl de kruisdrager 
89 	 143 
het kruis van het kussen nam en het met de onderkant net boven 
het voeteinde van de kist hield. Onder het zingen van het "benedic-
tus" kraste de celebrant drie kruisjes met dit kruis in het deksel 
van de kist. 
Daarna werd de tocht aangevat naar de begraafplaats. Daar deze 
nogal verwijderd was van het centrum nam de "geestelijkheid" in 
vol ornaat, samen met de misdienaars, zangers en koster, kaarsen 
en processiekruis plaats in een open koets, die reed net voor 
de lijkwagen. Ondertussen werd een tweede maal het "benedictus" 
gezongen. De celebrant maakte ten afscheid een kruis met zand 
over de kist, terwijl allen die de rouwstoet tot daar gevolgd 
hadden hem navolgden. De familie nam tenslotte plaats aan de 
poort van de begraafplaats om alle belangstellenden te danken 
en dit was toen het einde van het officiële gedeelte. Doorgaans 
werd dan opnieuw naar het sterfhuis gegaan waar de rouwmaaltijd 
plaatsvond. Intussen had de behanger reeds alle rouwgordijnen 
verwijderd. 
Tot in het begin van de dertiger jaren namen de dames van de 
dichte familie geen deel aan de "lijkdienst". Voor hen werd aan 
een zijaltaar in de kerk een stille mis opgedragen, die een aan-
vang nam na het begin van de hoofddienst. Meestal werd ook deze 
zijbeuk in het zwart gedrapeerd. De dames betraden en verlieten 
de kerk langs een zijdeur. Ze gingen ook niet te voet naar de 
kerk, maar met gesloten koetsen. Tot in de zestiger jaren, toen 
de dames reeds plaats namen in het hoofdkoor, verlieten zij de 
kerk bij het begin van de "absouten" langs een zijdeur en werden 
met koetsen naar huis gereden. Deze koetsen kwamen dan terug 
naar de kerk om de heren naar de begraafplaats te rijden. 
Na het einde van de rouwmaaltijd kwamen de koetsen terug naar 
het sterfhuis om de heren en de dames van de dichte familie naar 
de begraafplaats te brengen waar een bezoek gebracht werd aan 
het inmiddels gesloten graf. Dit was dan het einde van een lange 
en vrijwel uitputtende ceremonie. 
(1) N.V.D.R. Te Oostende noemde men de zusters van Sint Vincentius 
a Paulo "grieze nunnen". 
De "papnunnen" waren dan de zusters Coletinen of 
Klarissen die hun klooster hadden in de Platform-
straat. Nu is hun klooster, "Zonnelied", gevestigd 
in de Mariakerkelaan. 
NIEUW MUZIEKWERK OVER ENSOR 
De jonge Nederlandse componist Théo HOEK (35), Eindhovenaar die 
sedert 1972 te Nijmegen woont, schreef een strijkkwartet dat 
geïnspireerd is op de figuur van James Ensor. 
Het heet "En van je hela hola" en telt 4 delen : 
1. De intocht van Christus te Brussel 
2. De vertwijfeling van Pierrot 
3. Maskers en de dood 
4. Zonderlinge maskers 
Het werd op 6 november 1988 te Nijmegen gecreëerd door het "Barba-
rossa-strijkkwartet". 
Norbert HOSTYN 
89 	 144 


De gedecoreerde dood. Gebruik en ornament bij de uitvaart te Oostende

http://www.vliz.be/imisdocs/publications/315802.pdf

De gedecoreerde dood. Gebruik en ornament bij de uitvaart te Oostende

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Open Marine Archive