Mika, Anna

Polish

Jagiellonian Univeristy Repository

ZESZYTY JĘZYKOZNAWCZEROCZNIK 1(2012), NR 1Anna MikaUniwersytet Jagielloński, KrakówKatarzyna Górecka, Pobożne matrony i cnotliwe pannyEpitafia mieszczanek i szlachcianek z XVI i XVII wieku jako źródło wiedzy o kobiecie w epoce nowożytnejWydawnictwo Nerition, Warszawa 2006 ss. 200 + ii. cz.-b. 54 + ii. kolor 32Książka Pobożne matrony i cnotliwe panny Katarzyny Góreckiej stanowi analizę por­tretu kobiety epoki nowożytnej wydobywającego się z inskrypcji na epitafiach i na­grobkach mieszczanek i szlachcianek krakowskich, pomnikach komemoratywnych z XVI i XVII w., umieszczonych w kościołach na terenie dawnego lokacyjnego miasta Krakowa, Kazimierza, Stradomia, Kleparza i Garbar.Publikacja powstała na podstawie pracy magisterskiej autorki napisanej pod kie­runkiem prof. dr. hab. Andrzeja Karpińskiego na Wydziale Historii Uniwersytetu Warszawskiego. K. Górecka jest też absolwentką Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP w Warszawie, dwukrotnie została laureatką Stypendium Ministra Kultury, zajmuje się zagadnieniami z pogranicza historii i historii sztuki.Praca jest dopełnieniem istniejących już badań nad epigrafiką krakowską, a po­wstała w wyniku kwerendy źródłowej katalogów zabytków kultury oraz na podstawie badań inwentaryzacyjnych i paleograficznych, które autorka prowadziła w poszcze­gólnych kościołach w Krakowie (Mariacki, św. Barbary, św. Anny, Dominikanów, Franciszkanów, św. Marka, Reformatów, św. św. Piotra i Pawła, Bernardynów, Bożego Ciała, św. Katarzyny, św. Stanisława na Skałce, św. Floriana, Katedra na Wawelu).Książka podzielona jest na trzy zasadnicze części.W pierwszej K. Górecka sięga do polskich i obcych opracowań budujących tra­dycję badań nad inskrypcjami i epigrafiką. Wśród źródeł analiz średniowiecznych i renesansowych napisów nagrobnych przywołuje pracę liro Kajano (1980) dotyczącą Rzymu, będącą dla niej, jak podkreśla, wzorcem metody badawczej. Kolejne źródła dotyczą terenu Rzeczpospolitej: nagrobków i epitafiów śląskich i krakowskich. Obok prac przedstawiających różnorodne zagadnienia związane ze sztuką sepulkralną108 ANNA MIKAposzczególnych miast, K. Górecka przywołuje też publikacje koncentrujące się na analizie zawartych w epitafiach i nagrobkach treści aksjologicznych, zagadnieniach związanych z kulturą i sztuką sepulkralną poszczególnych warstw społecznych, a tak­że prace dotyczące protestanckiej kultury funeralnej. Osobną grupą, do której na­wiązuje autorka, są publikacje dotyczące ceremonii pogrzebu i związanej z nią sztu­ki okolicznościowej, a także badania epitafiów z zakresu historii i teorii literatury. Wśród wykorzystanych w pracy zbiorów, edycji źródłowych i źródeł autorka wymie­nia: Szymona Starowolskiego korpus dwóch tysięcy napisów nagrobnych z terenu całej Polski, Pomniki dawnego Krakowa Maksymiliana i Stanisława Cechów z Tekstem dra Feliksa Kopery oraz Corpus Inscriptionum Poloniae t. 8, zeszyt II i VI (cytujące in­skrypcje z Bazyliki Mariackiej i kościołów Stradomia i Kleparza). Osobnym, bo doty­czącym cech formalnych i artystycznych poszczególnych nagrobków, źródłem pracy autorki był Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, pod redakcją Adama Bochnaka i Jana Semka, t. 4 poświęcony Krakowowi. W ramach pracy autorka korzystała także z tek­stów hagiograficznych, katechizmów i utworów moralistycznych z XVI i XVII w.Na potrzeby badawcze autorka zgromadziła 130 napisów w języku łacińskim i 13 w języku polskim z epitafiów kobiecych pochodzących z kościołów krakowskich. Jak sama podkreśla, faktyczna liczba kobiet, którym poświęcone są inskrypcje, jest dużo większa, co wynika ze złożoności typów pomników epitafijnych, niejednokrot­nie bowiem jedna tablica wspomina wielu zmarłych z danej rodziny. Ponad połowa omawianych epitafiów dotrwała do naszych czasów, reszta uległa zniszczeniu, a ich teksty cytowane są ze źródeł. Autorka, poprzez kwerendę badawczą, próbowała stwo­rzyć spis wszystkich zachowanych bądź poświadczonych źródłowo tablic i nagrob­ków kobiecych.Drugim punktem prac była próba określenia fundacji analizowanych pomników i ich podział na szlacheckie i mieszczańskie. Jednak, jak zauważa K. Górecka, był on utrudniony, gdyż w XVI i XVII w. nie istniało rygorystyczne rozgraniczenie pomiędzy tymi stanami. Świadczą o tym, jak piszę, wpisy nazwisk szlacheckich do ksiąg prawa miejskiego i występujące na nagrobkach szlachty gmerki mieszczańskie. Wśród anali­zowanych pomników komemoratywnych przeważają fundacje mieszczańskie, jednak liczba nagrobków i epitafiów szlacheckich, fundowanych na terenie Krakowa, też jest duża. I tak, za statystyką podawaną przez autorkę, spośród pomników pochodzących z XVI i XVII w. 79 poświęconych jest mieszczankom (zarówno bogatym patrycjusz- kom, jak i prostym żonom szewców, kuśnierzy, ludwisarzy, zegarmistrzów, rzeźbiarzy, malarzy czy innych rzemieślników krakowskich), a 54 szlachciankom. Osobną gru­pę stanowią płyty poświęcone osobom związanym z dworem królewskim, np. żonie dworzanina króla Zygmunta Augusta, rodzinie medyka i matematyka królewskiego, żonie muzyka królewskiego, epitafium małżeńskie architekta króla Zygmunta Augu­sta i inne. Inna grupa pomników sepulklarnych to te poświęcone rodzinom aptekarzy, lekarzy, prawników, drukarzy, profesorów i uczonych wykładających na Uniwersyte­cie. Autorka krótko charakteryzuje poszczególne grupy płyt i cechy im właściwe.W kolejnym podrozdziale pierwszej części swojej pracy autorka rozwija temat języka i rodzaju pisma analizowanego materiału badawczego. Większość to napisy POBOŻNE MATRONYI CNOTLIWE PANNY... 109łacińskie (128 napisów katolickich, 13 po polsku). Wszystkie polskojęzyczne epitafia pochodzą z XVII w. Autorka wskazuje, że zwyczaj redagowania napisów nagrobnych w języku polskim powstał i rozpowszechnił się najpierw w kręgach szlacheckich, potem został przejęty przez mieszczan. W grupie 13 polskich napisów przeważają fundacje szlacheckie, mieszczańskich jest cztery. Cechą charakterystyczną większo­ści z nich jest wierszowana forma, a w samych utworach poetyckich nie występują wtręty obcojęzyczne. Wiersz nagrobkowy natomiast jest często poprzedzony łacińską formułą donacyjną, a zamykany sentencją dewocyjną, również w języku łacińskim.Epitafia nie stanowią jednorodnej grupy pod względem formy. Także wśród analizowanych w książce form znajdują się proste skonwencjonalizowane napisy informacyjne (ok. 15%), mają one najczęściej formę biograficzną lub dedykacyj­ną, reszta to rozbudowane elogia i epicedia. Cechuje je charakter biograficzny po­większony bądź o osobiste wspomnienie fundatora - syna, małżonka lub krewnych zmarłej, bądź o formę lamentu, apologii lub elegii; część przyjmuje formę utworów poetyckich, zachowujących określony porządek rymów (są to najczęściej epitafia w języku polskim).Kluczowe znaczenie dla pracy ma jednak zawartość informacyjna napisów, nie ich forma literacka. Wśród informacji o zmarłych wymieniane są na nich: imię i nazwi­sko, określniki stanowe, wiek i data śmierci (rok, miesiąc, dzień, czasem też godzina), niektóre podają powód i okoliczności zgonu. Na części znajdują się także informacje genealogiczne, dotyczące koligacji rodzinnych. I tak, mimo indywidualizacji napi­sów, większość powiela schemat oparty na czterech zasadniczych częściach: formuła dedykacyjna, informacje biograficzne, laudacja i formuła dewocyjną.Ostatnim zagadnieniem pierwszej części publikacji jest forma plastyczna, różne typy pomników epitafijnych przypisane określonym warstwom społecznym.Druga duża część książki to zagadnienie postawy człowieka wobec śmierci.W pierwszym podrozdziale autorka przygląda się rodzajom śmierci, jej okolicz­nościom oraz podziałowi na dobrą - w kontekście Łaski Bożej, po przyjęciu sakra­mentów - i złą, w oddaleniu od Boga i jego sakramentów. Odzwierciedlają się one w inskrypcjach na epitafiach. Autorka podkreśla, iż - mimo że fundatorzy pomników ufali w dobrą śmierć swoich bliskich - w inskrypcjach powszechnie występują przy­miotniki wskazujące okrucieństwo zgonu i ból związany z rozstaniem, określenia typu: acerba (gorzka), crudelis (okrutna), gravis (ciężka), złośliwa, sroga, czy lurida (bladożółta), palida (blada), nawiązujące do alegorycznych przedstawień trupiobla­dej kobiety z kosą. Kolejnymi tematami tego podrozdziału są stosunek człowieka do śmierci, obrzędy pogrzebu, rytuały odprawiane wokół osoby umierającej, zalecane przez Kościół postawy wobec śmierci, przekonania, stereotypy, wreszcie sposób mó­wienia o niej w treści epitafiów, eufemizmy językowe, toposy śmierci. Śmierć poj­mowana jest jako wieczny sen lub brama, przejście do rzeczywistości niebiańskiej, również powrót do domu Ojca po ziemskiej tułaczce, życie przedstawiane jest jako podróż, pielgrzymowanie czy wygnanie. Na epitafiach często pojawiają się też meta­foryczne zestawienia śmierci i cumującego statku: życie to rzeka, śmierć - przybijanie do brzegu, grób to okręt, zmarli - pasażerowie, fundator - budowniczy statku. Wśród 110 ANNA MIKAinnych przedstawień śmierci znalazła autorka porównanie do jesiennego winobrania, obraz zerwania kwitnącego kwiatu czy określenie śmierci jako wyzwolenia oraz koń­ca ludzkich trosk i cierpień, także topos zaczerpnięty z retoryki klasycznej - dobry umiera młodo. Wśród określeń śmierci umieszczonych na analizowanych pomni­kach epitafijnych autorka odnotowała następujące: 1. adesset; 2. ascendere coelum; 3. condidit, conditur, 4. decessit; 5. defuncta, vita funda-, 6. dopełniła kresu, żywota dokonała; 7. deponerent, depositus; 8. dormivit, obdormivit, zasnęła; 9. exiit spiritus; 10. iacet, subiacet, leży; 11. migravit a vita; 12. mortus est, moritur, umarła, zmarła; 13. obiat, obijt, obyt; 14. oddała ducha Bogu, animal Deo reddit; 15. recessit; 16. reli- quens vitam cum morte commutavit; 17. salutis mundo, salutat humanae; 18. spieszy do grobu; 19. tulit mors, abstulit mors; 20. quiesceret, quiescendi, quiescit, requiescit, spoczywa, odpoczywa.Drugi podrozdział tej części to Ciało i dusza. Geografia życia po śmierci, dogmaty kościelne mówiące o śmierci i wskrzeszeniu ciał na końcu świata i o związanym z nim szacunku wobec szczątków doczesnych, pojęcia i wyobrażenia czyśćca, piekła i nieba, obrzędy sprawowane wokół śmierci. W tej części autorka odwołuje się do podręcz­ników o dobrej śmierci, katechizmów i utworów moralistycznych z XVI i XVII w. Z dogmatów i wyobrażeń geografii życia po śmierci wywodzi autorka źródło częstych zwrotów nazywających śmierć i umieranie, m.in.: „Bogu ducha oddał”, anima a coelo migravit, aminum immortalem Deo reddit, grób jako miejsce wiecznego spoczynku, „odpoczywam w śmiertelności grobie”, „Zmarłam y ciało tu włożono moie / dusze racz przyiąć Boże w ręce swoie”. Inny przykład napisu epitafijnego odwołuje się do wierzeń zaliczających grób, podobnie jak wszystkie otwory w ziemi, np. jaskinie, pie­czary czy dziury, do tzw. loci horridis - miejsc strasznych. Od wieków wierzono, że prowadzą one do czeluści piekielnych i znajdują się we władaniu Szatana, a wędrów­ka w głąb ziemi i penetrowanie tego, co znajduje się pod jej powierzchnią, są szalenie niebezpieczne. K. Górecka dostrzega żywotność tej koncepcji w inskrypcjach epita­fijnych opisujących grób jako miejsce straszne, ciemne i ciasne: „Anna Pisarska córka Achacego w panieńskim wieku spieszy do grobu ciemnego”. Autorka zaznacza, że w treści przebadanych epitafiów nie pojawia się temat Piekła. Krewni upamiętniający bliskie osoby epitafiami wierzyli, że przedwcześnie zmarłe dziewczęta i pobożne ma- trony odeszły do Nieba. Zgodnie z nauką Kościoła katolickiego duszom cierpiącym w Czyśćcu w dotarciu do Raju mogły pomóc zamawiane przez bliskich msze rocz­nicowe oraz błagania wiernych. Praktyka wznoszenia modlitw w intencji skrócenia mąk czyśćcowych widoczna jest w inskrypcjach epitafiów. W wielu do pobożnego przechodnia kierowane są prośby o modlitwę za duszę zmarłego: „kto przechodzisz chciey westchnąć do Boga z miłości / aby zmarłych domieścił rayskich szczęśliwości, jeślim się uprzykrzyła za żywota komu / radź odpuścić a żicz mi wiecznego zbawienia / niechai z tobą zażiwam boskiego widzenia”. Nawiązaniem do dualistycznego ujęcia ludzkiego bytu, które stanowi zespolenie odrębnych substancji: materialnej i ducho­wej, są też umieszczane często na epitafiach wyobrażenia piszczeli i trupich główek.Trzecia część książki, Pobożność i religijność kobiet, to obraz kobiety, mieszczan­ki i szlachcianki w XVI i XVII w. Tablice pamiątkowe i nagrobki spełniały wśród POBOŻNE MATRONYI CNOTLIWE PANNY... 111wiernych funkcję parenetyczną, prezentowały pozostałym przy życiu godne naśla­dowania dokonania i postawy religijne. Autorka w trzech podrozdziałach przyglą­da się kobiecie, 1. jej relacji z Bogiem, pobożności i religijności, przejawiającej się m.in. w praktykach religijnych, umartwianiu, jałmużnie - w łożeniu na biednych i na fundacje kościelne, co mniej lub bardziej bezpośrednio zaznacza fundator w napisie epitafijnym (na znak pobożności niektóre z niewiast przedstawiane były plastycznie z modlitewnikiem lub różańcem w ręce, także, wraz z rodziną, klęczące pod krzyżem w modlitewnym skupieniu); 2. jej urodzie i strojom, ujmowanym w formie meta­for i personifikacji oraz ikonograficznie, przez rzeźbiarskie przedstawienia niewiast w skromnych strojach polskich (takie wizerunki mieszczanek i szlachcianek były zapewne próbą kreacji osobowego wzorca kobiety wolnej od zbytku); 3. wzorcom dobrej żony, matki i wdowy (kobiece wzorce osobowe odnosiły się przede wszystkim do funkcji społecznych i relacji w ramach familii).Dokonywana w książce analiza zmierza ku stworzeniu listy cech i cnót kobie­cych cenionych i upamiętnianych w epitafiach. Za autorką można je wyliczyć, są to: 1. abstinens (wstrzemięźliwa, czysta, skromna); 2. amabilis (kochania godna, miła); 3. amantissima coniunx / mater (ukochana); 4. beata (szczęśliwa, błogosławiona); 5. benefaciens (dobroczynna); 6. benignitate (dobrotliwa); 7. cara, carissima, charis- sima, uxor / mater (miła); 8. clara, clarissima, preclarissima, claris parentis, viduita- te clarae (sławna); 9. constans, constantia (stateczna, konsekwentna); 10. desiderata, desideratissima coniunx / mater (upragniona); 11. devotis, devotissima (pobożna); 12. dignissima (godna, zasłużona); 13. dilecta (wyborna); 14. dulcis, dulcissima (słod­ka, miła); 15. fidelis, exemplar sanctefide,fidissima (wierna, pełna wiary); 16. generosa (szlachetnie urodzona); 17. godna; 18. honesta, honestissima (uczciwa); 19. honora- ta (szacowna, zaszczytna); 20. humanissima (wykształcona); 21. humilis (uniżona); 22. illustris (sława); 23. immatura (niedojrzała); 24. infantula (dziecinna); 25. inno- centi animi (niewinnej duszy); 26. integerrima (nietknięta, nieskażona); 27. kochana żona; 28. larga (szczodra); 29. lectissima (wyróżniająca się); 30. legitima uxor vero, consor vero (prawdziwa, zgodnie z prawem zaślubiona); 31. liberalista (szlachetna, szczodra); 32. magnifica domina (wspaniała); 33. memoriae piae, memori[a]e sacra (świętej pamięci); 34. mili rodzice, miła małżonka; 35. młoda; 36. modesta, vita mo- destia (obyczajna, skromna, posłuszna); 37. munificens, munificentia (szczodra, hoj­na); 38. nieszczęśliwa; 39. nobilis, nobilissima familia (szlachetna); 40. optatima, opti­ma coniugi, soror (najlepsza); 41. patiens (wytrwała w cierpieniu, cierpliwa); 42. pia, pius parentibus, pientissima (święta); 43. pieteta, pietatis, singulari pietatis (pobożna); 44. probitatis (uczciwa); 45. prudens, prudentia singulari (mądra, rozumna); 46. pu- dicissima, pudica (wstydliwa, obyczajna); 47. pulchra, corpore pulchella (piękna), 48. rectissima (najlepsza, najbardziej prawa); 49. religiosa (religijna); 50. spectatissima (najznakomitsza); 51. studiossimus parentum (gorliwi, uczeni); 52. suavissima, ama- bilesuavis (przyjemna, powabna); 53. wdzięcznej wymowy; 54. urodziwa; 55. urodzi­wa; 56. zacna, cna; 57. zeloza religionis (gorliwa w religii).W aneksach na końcu książki autorka zamieściła teksty i ilustracje uzupełnia­jące poruszane tematy. Na Aneks I składają się: 1. Alfabetyczny wykaz czasowników 112 ANNA MIKAużytych na określenie śmierci, 2. Alfabetyczny wykaz epitetów, określających zmarłe kobiety, 3. Wykaz przeanalizowanych epitafiów, sporządzony według alfabetycznego porządku nazwisk zmarłych kobiet. Aneks II to: Rycina: Katolickie kościoły krakowskie, na terenie których znajdują się epitafia kobiece. Aneks III zawiera: 1. Odczyty 13 pol­skich napisów epitafijnych i nagrobnych, 2. Odczyty 26 łacińskich napisów epitafijnych i nagrobnych.Autorka konsekwentnie i w przejrzysty sposób realizuje kolejne założone we wstępie punkty pracy. Odwołując się do istniejących już badań, tematycznie przy­wołuje kolejno prace będące wzorcem metodologicznym, potem dotyczące omawia­nego zakresu terytorialnego - ogólne opracowania epitafiów i nagrobków z terenu Krakowa, by przejść do publikacji poświęconych określonym zagadnieniom epigra­fiki. Następnym krokiem, jaki podejmuje, jest przytoczenie istniejących korpusów tekstów napisów epitafijnych i nagrobnych, które służyły w pisaniu pracy. Szeroko (topograficznie, kulturowo, literacko, językowo i plastycznie) charakteryzuje badany w książce materiał. W drugiej części książki autorka, odwołując się do tekstów na­pisanych w tamtych czasach i do treści inskrypcji epitafijnych, zbiera i przedstawia informacje o śmierci i stosunku ludzi epoki do niej. W trzeciej części przedstawiony zostaje wielowymiarowy obraz kobiety epoki XVI i XVII w., upamiętniony na epita­fiach i nagrobkach.Jest to bardzo ciekawa praca, poszerzająca dotychczasowe badania o analizę treści XVI- i XVII-wiecznych napisów epitafijnych w kościołach na terenie Krakowa.

Pobożne matrony i cnotliwe panny : epitafia mieszczanek i szlachcianek z XVI i XVII wieku jako źródło wiedzy o kobiecie w epoce nowożytnej

https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/56381/mika_pobozne_matrony_i_cnotliwe_panny_2012.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Pobożne matrony i cnotliwe panny : epitafia mieszczanek i szlachcianek z XVI i XVII wieku jako źródło wiedzy o kobiecie w epoce nowożytnej

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Jagiellonian Univeristy Repository