Szkice z teorii racjonalności komunikacyjnej: ujęcie transcendentalno-pragmatyczne

Abstract

„Ludzkie instytucje powinny jako takie wynikać z rozumnej rozmowy” – oto jedna z piękniejszych i mądrzejszych sentencji, jakie pojawiły się w pismach filozoficznych ostatnich dekad dwudziestego wieku. Chętnie przywołuję tę sentencję i równie chętnie – w każdym możliwym kontekście – odwołuję się do jej autora, Karla Ottona Apla, jako teoretyka, który swym projektem transcendentalnej pragmatyki zainicjował większość wątków składających się sukcesywnie na filozoficzną teorię racjonalności komunikacyjnej. Czy rzeczywiście kształt naszego świata powinien wynikać z rozumnej rozmowy? Czy społeczne praktyki komunikacyjne wyznaczają granice dostępnej nam racjonalności? Czy w sferze etyki obligują nas normy konstytuujące warunki możliwości racjonalności komunikacyjnej? Czy kompetencja komunikacyjna stanowi o specyfice ludzkiego świata? To przykłady problemów, jakie mnoży przed sobą filozoficzna teoria racjonalności komunikacyjnej – problemów, z których każdy „otoczony” jest wianuszkiem kolejnych, równie fundamentalnych i trudnych pytań. Wszystkie one składają się na dzisiejszy kształt filozoficznej teorii racjonalności – ale o sposobie ich konceptualizowania nie decyduje już sama filozofia. To w dużej już mierze należy dziś do dyscyplin pozafilozoficznych – a te coraz śmielej anektują tradycyjne terytoria filozoficzne. Tak więc zarówno katalog problemów, jak i katalog obszarów tematycznych, w jakie uwikłana jest teoria racjonalności komunikacyjnej, wydaje się z istoty niewyczerpany. Ale mimo tego bogactwa (chciało by się powiedzieć: mimo wertykalnego i horyzontalnego „natłoku”) istnieje – jak sądzę – szansa, by teoria ta zachowała spójność, by jako teoria fundamentalna zachowała zarazem uniwersalny charakter. Taką szansę daje jej perspektywa transcendentalno-pragmatyczna, dają jej narzędzia, w jakie wyposaża transcendentalna pragmatyka. W zebranych w tym tomie tekstach starałam się więc konsekwentnie o to, by namysł nad poszczególnymi kwestiami z zakresu teorii racjonalności komunikacyjnej utrzymać w ryzach podejścia transcendentalno-pragmatycznego, i by – z drugiej strony – dzięki transcendentalnej pragmatyce adekwatnie uchwycić specyfikę (a przede wszystkim: rangę) racjonalności komunikacyjnej i zapewnić rzetelny dostęp do zagadnień szczególnie ważnych dla jej teoretycznej eksplikacji. Wszystkie prezentowane tu teksty publikowane były wcześniej w formie papierowej – dokładne dane bibliograficzne zamieszczam pod każdym z nich