Gremmen, J.

Kam, M., de

Wageningen Yield 

66
J. Gremmen en M. de Kam / Enkele aspecten van onderzoek over de watermerkziekte van de schietwilg
BosbouwproeÍstation, Wageningen
Inleiding
De verspreiding van plantenziekten wordt door een complex
van factoren bepaald. Een hiervan is de sterke vermeerdering
van de waardplant, een factor die vooral grote betekenis krijgt
indien er sprake is van cultuur oP grote schaal van één soort of
kloon. Hierdoor kan een ziekteverwekker zich zeer sterk uit-
breiden en vaak grote schade aanrichten. De explosieve ver-
spreiding van de watermerkziekte in Nederland is hiervan een
duidelijk voorbeeld. Deze ziekte wordt veroorzaakt door een
bacterie, Erwinia salicis (Day) Chester genaamd (Gremmen &
De Kam, 1970). Het is een vaatparasiet, die een verkleuring
van het hout teweegbrengt, verwelking van de bladeren veroor-
zaakr, gevolgd door afsterving van takken, die binnen enkele
jaren kan leiden tot de dood van de gehele boom. In Nederland
is deze ziekte van grote betekenis voor de schietwilg (Salix
alba); in Engeland voor de zgn. cricket-bat willow (Salix alba
'Calva').
De watermerkziekte van tle schietwilg
Salix alba en zijn vele variëteiten treffen we in Nederland aan
als boomwilgen en knotwilgen. Boomwilgen werden en worden
geplant voor het hout, dat vroeger werd gebruikt voor de fabri-
cage van klompen.
Het overgrote deel van de beplantingen van boomwilgen, die in
de achter ons liggende jaren werden aangelegd, bestond uit de
cv. Liempde, daarnaast werd in mindere mate ook 'Drakenburg'
gebruikt. Beide cultivars zijn zeer gevoelig voor de watermerk-
ziekte. 'STorden ze echter als knotwilgen geteeld dan komt deze
ziekte veel minder voor, daar gebleken is dat takken die jonger
dan vier tot vijf jaar zijn als regel geen ziekteverschijnselen
vertonen. Mede door schaarste aan arbeidskrachten op het land
wordt het knotten van schietwilgen nagelaten. Het gevolg is dat
men op vele plaatsen doorgeschoten knotwilgen aantreft die in
ernstige mate door de watermerkziekte zijn aangetast en daar-
door een potentieel gevaar vormen voor jonge beplantingen,
respectievelijk bestaande nog gezonde beplantingen van deze
boomsoort.
Uit de vele waarnemingen die gedurende het onderzoek over de
watermerkziekte werden gedaan, kon worden vastgesteld dat
deze ziekte zich over het gehele land verspreid heeft en grote
sterfte onder boom- en knotwilgen aanricht. Het overwegend
gebruik van de vatbare kloon 'Liempde' zal daartoe zeker het
zijne hebben bijgedragen. Áls gevoig hiervan is de animo om
Salix alba aan te planten zeer afgenomen en ziet men een to3-
nemende verschuiving naar het gebruik van populier, zelfs op
groeiplaatsen die voor wilgen geschikter zijn dan voor popu-
lieren.
Als gevolg van deze ontwikkeling werd omstreeks 1968 door
het Bosbouwproefstation ,,De Dorschkamp" een aanvang ge-
maakt met een onderzoek naar deze belangrijke wilgenziekte.
De verspreiding van de ziekte een open vraag
Van Salix alba worden vele cultivars door stek of poten ver-
meerderd. Stek wordt gebruikt als eenjarig stek, afkomstig van
moerstoven; poten zijn meerjarige takken die van bestaande
bomen, vaak knotwilgen worden genomen. Aan de gezondheid
van de moerstoven waarvan het stek wordt gesneden en van de
bomen waarvan men poten wil snijden, moet daarom onze
grootste aandacht worden gegeven. Volgens opgaven in de
Engelse fytopathologische literatuur werden in enkele gevallen
mosÍstoven aangetroffen die door de watermerkziekte bleken te
zijn aangetast (Peace, 1962). Het betreft hier de cricket-bat
willow, Salix alba 'Calva', die in sommige gebieden van Enge-
land (Essex, Hertfordshire, Suffolk en Cambridgshire) wordr
geteeld en erg vatbaar is voor deze ziekte. In Engeland heeft de
vermeerdering vooral plaats door de zgn. ,,Sets". Dit zifu dtie-
jarige langstekken die met onze ,,pot€n" vergeleken kunnen
worden.
Oriënterend onderzoek in Nederland heeft tot nu toe geen aan-
wijzing opgeleverd, dat Erwinia salicis door middel van een-
jarige stekken, afkomstig van moerstoven kan worden verspreid.
Zelfs wanneer een moerstoof door deze ziekte is aangetast, is
het bewijs niet geleverd dat de ziekte met eenjarig stek wordr
overgebracht. Uit proeven met duideliik verkleurd, ziek mate-
riaal is namelijk gebleken dat zich uit zulk materiaal geheel
normale nieuwe scheuten ontwikkelen, waaruit Erwinia salicis
zelfs na twee jaar niet kon worden geÏsoleerd. Daar de praktijk
vooral gebruik maakt van deze vorm van vermeerdering, liikr
de kans op verspreiding van Erwinia salicis langs deze weg niet
groot. Teneinde echter elk risico te vermijden is het naar onze
mening toch van groot belang dat ook voor de winning van
eenjarig stek uitsluitend volledig gezonde moerstoven worden
gebruikt. 'Síaar men gebruik maakt van poten, is duidelijk aan-
getoond, dat hier wèl een reëel gevaar voor verspreiding van de
ziekte aanwezig is, omdat het meerjarig hout van poten de ziek-
te in zich kan bergen. Bomen, groeiend uit zulke poten zijn dan
van de aanvang aÍ ziek. Men dient er daarom oP toe te zien dar
de poten van volkomen gezonde bomen worden genomen. Tii-
dens het snijden moet men er voorts op letten, dat het hout niet
Sterk aangeta$e kroon uan'Liempd.se' uilg. Let op àe ddàelijke pater-
lottorming (zie Pijl).
67
Ziektebaard. in een beplanting aan'Liempdse' wilg; 1 - de bet eent
aailgetatte boon, ook de bomen 2 en 3 reeds adngetdst,
aantastingen steeds weer zichtbaar worden als de schietwilg een
leeftijd bereikt van acht à tien jaar. In dit verband zullen we
ook de rol van knotwilgen niet uit het oog moeten verliezen,
maat dan in die zin, dat zieke knotwilgen andere boomwilgen
infecteren via het wortelsysteem. Misschien ziin zelfs andere
wilde Salix sooÍten, zoals Salix caprea waardDlanten van de bac-
terie. Ter motivering van deze theorie zij hiet opgemerkt, dat
reeds door Day (I)24) vermeld werd, dat de ontwikkeling van
het watermerk in de wortel een soortgelijk verloop heeft als in
de kroon. Tijdens het lopende onderzoek in Ilageningen werd
Erwinia salicis ook uit wortels van aangetaste wilgen geisoleerd.
Als onderdeel van dit onderzoek, dat nog in de beginfase ver-
keert, werd een aantal wilgen in bakken geplant, met het doel
één exemplaar met Erwinia te inoculeren. Op een later tijdstip
zal dan worden nagega n of de bacterie in staat is via deze ver-
groeiingen de overige, niet-geïnoculeerde planten ziek te ma-
ken.
Een punt waaraan nog geen onderzoek werd gewijd, is de mo-
gelijke aanwezigheid van de ziekteverwekker in de resten van
gevelde, door watermerkziekte, afgestorven boom- resp. knot-
wilgen. - Volgens ní. C. I7ong (Leeds) zou deze bacterie nog
jaren na velling van de aangetaste boom in de stobben van de
cricket-bat willow verblijven en mede oorzaak zijr. van herinfec-
tie van de geplante ,,sets". - De vraag komt onmiddellijk op.
àf de ziekteverwekker in de stob zelf leeft, dan wel in de wor-
tels van de betreffende stob. Daarbii is het van belang om te
weten of de stob nog leeft en opslag gevormd heeft, èf dat deze
geheei afgestorven is. Over de aanwezigheid van Erwinia salicis
in zulke srobb€n verkeren we echter nog geheel in het onzekere.
Daar deze bacterie een zeer gespecialiseerd organisme is, dat in
de vaten van de wilg leeft, lijkt het in eerste instantie weinig
aannemelijk dat deze in dode stobben zou voorkomen, waarin
reeds vele andere soorten bacteriën leven.
Als verder alternatief van verspreiding van de bacterie wordt
mede gedachc aan snoeiwonden. rJ7ordt het opsnoeien met za g
of schaar uitgevoerd, welke in aanraking is geweest met een
aangeiaste tak dan is overbrenging van Etwinia in principe mo-
gelijk. Met het microscoop kon worden vastgesteld dat zich tal-
loze bacteriën op dit gereedschap bevinden. Raar evenwel tot nu
toe geen enkele zekerheid bestaat, dat wonden door dit patho-
geen kunnen worden geïnfecteerd, yerden enkele snoeiproeven
opgezet, die hierin hopelijk meer klaarheid zullen brengen.
Nog een enkel woord over de bestaande veronderstelling dat
insekten als vectoren van deze ziekteverwekker kunnen dienen.
Met name de elzensnuittor, Cryptorrhynchus lapathi wordt in
dit speciale verband genoemd. Lindeijer (1932) wijdde enig on-
derzoek aan dit thema, maar leverde geen overtuigend bewijs
van deze steliing' In het voorjaat van 1972 werd met onderzoek
in deze richting aangevangen. Helaas war€n er dat jaar weinig
kevers beschikbaar, zodat geen definitieve conclusies getrokken
konden worden. In enkele gevallen werd wel geconstateerd dat
de kever tijdens de rijpingsvraat voldoende diep in de scheuten
boort, zodat overbrenging van Erwinia salicis in de vaten mog'e-
lijk moet worden geacht. Het onderzoek zal in voorjaar 1974
worden gecontinueerd, daar slechts eenmaal in de twee jaar
kevers van de elzensnuittor aanwezig zijn (Doom, 1966).
Naast al het onderzoek over de verspreiding van de wacermerk-
ziekte en de levensgeschiedenis van de bacterie Erwinia salicis,
al of niet in samenhang met een vector, bestaat er grote behoef-
te aan meer gefundeerde kennis over de vatbaarheid van het
bestaande sortiment schierwilgen in Nederland. Dit dringt des
te meer omdat het voor de praktijk van het allergrootste belang
zou zijn om te weten of er klonen bestaan die minder vatbaar
of onvatbaar zouden zijn voor deze ziekte. Daarom is de afde-
ling Pathologie en Resistentieonderzoek in samenwerking met
de afdeling Veredeling van loofbomen sedert najaar 1972 bezig
de voor Erwinia typische verkleuring vertoont.
Ien volgend punt hierbij is de mogelijkheid van verspreiding
van de bacterie via het wortelsysteem, waarbij met name ge-
dacht wordt aafi zogenaamde wortelvergroeiingen. In de loop
van het onderzoek werd meermalen geconstateerd, dat wanneer
de watermerkziekte in een bestaande wegbeplanting aanvangt,
deze zich in korte tijd zo snel uitbreidt, dat de betreffende be-
plandng in luttele jaren afsterft. Dergelijke gevallen zijn onder
andere bekend geworden van de rijksweg Culemborg-Gelder-
malsen in de gemeente Harmelen. In hec laatste geval werd de
uitbreiding van de ziekte gedurende enkele jaren door ons tot
in detail vervolgd en in kaart gebracht.
Deze snelle uitbreiding wordt door Jansen (1969) toegeschreven
aan een infectie die uitgaat van aangetaste knorwilgen, die in
de omgeving voorkomen. Hij denkt daarbij vooral aan versprei-
ding vanuit een bepaalde haard in de richting van de heersende
wind en spreekt het vermoeden uit, dat hierbij kleine insekten
een rol spelen. Onze gedachten gaan momenteel uit naar korte-
afstands-overbrenging van de bacterie via de wortels, waardoor
de ziekte zich in een rijenbeplanting snel van boom naar boom
kan verspreiden, zodra wortelvergroeiingen tot stand komen.
Hierbij spelen de leeftijd van de boom èn de plantafstand een
belangrijke rol en het is waarschijnlijk geen toeval' dat vele
68
met het toetsen van enkele speciaal hiervoor in aanmerking ko-
mende schietwilgklonen. Hierbij moet wel worden opgemerkr
dat de technische uitvoering van deze toetsing nog lang geen
uitgemaakte zaak is.
Concluderend mogen we wel stellen dat zonder een berer ge-
fundeerde kennis van de verspreiding van de watermerkziekte
en een goede methode om de vatbaarheid van klonen vasr te
stellen, men steeds weer het gevaar loopt, dat de geschiedenis
met de Liempdse wilg zich vroeg of laat herhaalt.
\7e zouden tenslotte willen eindigen mer het doen van enkele
aanbevelingen die ten doel hebben de verdere uitbreiding van
deze ernstige wilgenziekte tegen re gaan. Deze aanbevelingen
zijn de volgende:
1 Uiterste beperking van de aanplant van Salix alba; afzien
van het gebruik van 'Liempde','Calva' en 'Drakenburg'.
2 Het gebruik van poren van absoluut gezonde bomen.
3 Het opruimen van de aangetaste, respectieveliik dode boom-
en knotwilgen, inclusief de stobben.4 liet op regelmatige tijden knotten van besraande knotwil-
gen.
Literatuar
Day, rV. R. The watermark disease of the Cricket-bat willow (Salix
caerulea). Oxford For. Mem. nr. 3, 1924.
Doom, D. The biology, damage and control of the poplar and willow
borer, Cryptorrhynchus lapathi. Meded. Inst. Toegep. B:ol. Onderz. Na-
tuur, Árnhem, nr. 14, 1966.
Gremmen, J., en M. de Kam. Erwinia salicis as the cause of dieback in
Salix alba in the Netherlands and its identity with Pseudomonas salici-
perda. Neth. Journ. Pl. Path. 76, 1910 (249-252); Meded. Bosbouw-
proefstation, Vageningen, nr. 108.
Jansen, E. C. De I7atermerkziekte, een ernstige bedreiging van de
schietwilg (Salix alba). Ned. Bosb. Tijdschr. 41, 1969 (118-126); IlÍe-
ded. Bosbouwproefstation, níageningen, nr. 100.
Lindeijer, E. J. De bacterieziekte van den wilg veroorzaakt door Pseu-
domonas saliciperda n.sp. Proefschrift Ámsterdam, 1912.
Peace, T. R. Pathology of trees and shrubs. OxÍord, 1962.
Kees Hana / Vreemd blad van de populieren t)
Toegegeven dat het pas in de loop van de volgende maand de
ware rijd wordt voor populieren om hun alsdan tot het zachrste
citroengeel verkleurde blad te laten vallen. Vooral op die zachte,
druilerige herfstdagen kan het dan zo prachtig tta g naaÍ om-
laag slieren en tenslotte staar iedere stam middenin zijn eigen
goudgele tapijt.
Maar terwijl het gelukkig nog lang niet zover is, komt er roch
in deze dagen ook al heel war peppelblad naar beneden. Illegaal
zou ik bijna willen zeggen; wanr het is nog groen en eenmaal
op de grond begint het snel re verdoren, in elkaar krullend en
meteen vaalbruin worden. Geen spoortje van dar kostelijke geel
te zien - is het u ook al opgevallen?
Misschien hebt u er nog niet zozeer bij stilgestaan. Begrijpelijk,
maar dan zou ik u toch willen aanraden dit eens in letterlijke
zin wèl te doen wanr war er nu van die pooulieren valr is daar
buitenissig genoeg vooÍ. Ler maar even op de steeltjes van al
dat blad en u ziet het meteen: die zijn niet normaal. Ze hebben
zonder uitzondering ergens bij het midden een flinke zwelling,
ze zijn misvormd, ziek, en vandaar ,,naruurliik" dat vroeg val-
lende blad.
Jawei, maar wat is hier nu aan de hand? En hoe zou het zitten
met de twee duidelijk verschillende steelmisvormingen die je
meestal door elkaar vindt? De ene is een soort zakje of blaasje
van, pak weg, één à anderhalve cenrimerer en de andere is een
duidelijke en zeer gezwollen spiraal van dergelijk formaat; maar
hij heeft buitendien het voordeel dar hij zo los is gevonden dat
je op sommige plaarsen naar binnen kunt kijken.
Bolle tlingetjes
Met het ongewapende oog is dan al te zien dat er daarbinnen
€en massa groenig witte bolle dingetjes zit. Jonge ogen kunnen
zelfs wel zien dat er soms één van deze bolletjes een beerie be-
weegt, maar voor nader onderzoek zullen ook zij toch wel een
loep nodig hebben. En dan komr het ineens! Mer een doodge-
woon drie of zes maal vergrotend glaasje zie je een hele luizen-
familie zitten. Sommige hebben vleugels, maar de meeste niet
- en allemaal zijn ze nakomelingen van één moeder, de luis diein de voorzomer aan de bladsteel is begonnen te zuigen. De
boom heeft hierop gereageerd door de vorming van de wonder-
lijke ,,gal".
Eigenaardig dat deze gallen van verschillend uiterlijk zijn? Zeg
maaf gerust hoogstverwonderlijk! \lant al gaar her nu om twee
luizesoorten, twee leden van het geslacht Pemphigus (Grieks:
pemphis is blaas), niemand kan verklaren waarom de boom
voor de ene een blaasachtig zakje maakt en voor de andere een
spiraal.
Verschillend.
Maar niet alleen hun gallen, ook hun levensgeschiedenissen zijn
zeer verschillend. De gevleugelde luisjes uir de spiraalgallen (ze
heten Pemphigus spirothecae) vliegen naar de boom terug en
uit de eieren die ze er leggen, komen dwergen, manneries en
wijfjes, die na bevruchting zogenaamde wintereieren leggen. In
het volgende voorjaar leveren die de nieuwe galvormers (eigen-
lijk vormsters, want her zijn allemaal dames die zonder bevrucht
te zijn levende jongen ter wereld brengen).
Bij de zakjes-galluizen (Pemphigus bursarius) verloopt alles nog
veel ingewikkelder. Er ontsraar een gaatje in hun gal zodat de
volwassen en gevleugelde dieren naar buiten kunnen. Ze vlie-
gen naar de voet van kruidachtige planten als paardebloem,
cichorei, wilde sla en dergelijke. Daar kunnen dan ondergronds
etteiijke g€neraries ontsraan. Een gedeelte ervan bestaar uit ge-
vleugelde dieren. Die zoeken de populieren weer op, krijgen er
jongen (mannetjes en wijfjes) en deze jeugd zorgt na bevruch-
ting voor de wintereieren. \Taaruit weer gal-stammo:ders ont-
staan, en zo maat verder - iedere nazomer met als manifestatie
van de vele wonderen dar vreemde, vÍoeg vallende blad.
Ál gea al I e n p o pnl i e r en bl ad e t e n nt e, tpiraal gal I e n.
r) Overgenomen uit: Álgemeen Dagblad, 8 september 1971


Enkele aspecten van onderzoek over de watermerkziekte van de schietwilg

http://library.wur.nl/WebQuery/wurpubs/fulltext/447678

Enkele aspecten van onderzoek over de watermerkziekte van de schietwilg

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield