van Oosterwijk, Anne

Wolfthal, Diane

Ghent University Academic Bibliography

240PIETER POURBUS 241Taferelen uit het leven van ChristusPieter Pourbus 1570Olieverf op doek, op paneel geplakt, middenpaneel: 101,6 × 105,1 cm (zonder lijst), 130,8 × 128,3 cm (met lijst); linkerluik: 104,4 × 50 cm (zonder lijst), 115 × 60,4 cm (met lijst); rechterluik: 104,7 × 50 cm (zonder lijst), 115 × 60 cm (met lijst); predella: Annunciatie 21 × 36,2 cm (zonder lijst), 30 × 45,3 cm (met lijst), Aanbidding door de herders 19,9 × 81,1 cm (zonder lijst), 30 × 91 cm (met lijst); Besnijdenis 31 × 36,2 cm (zonder lijst), 30 × 45,5 cm (met lijst). De lijst is zestiende-eeuws, maar hoorde oorspronkelijk niet bij dit schilderij.Brugge, Groeningemuseum, 0000.GRO00111.I-0000.GRO0118.IInscripties: ‘PETRVS POVRBVS FACIEBAT’ (op het middenpaneel onderaan); ‘1570’ (op de rots rechts).Ondertekening:1 Het materiaal van de ondertekening is niet gemakkelijk te identigceren. Mogelijk betreft het een vloeibaar medium, aangebracht met een pen of ganzenveer. In tegenstelling tot andere werken van Pourbus is de ondertekening lineair en bevat ze geen noemenswaardige arceringen. De verklaring daarvoor ligt wellicht in de schildertechniek (grisaille) of in de drager (doek). Omdat in het geschilderde oppervlak alle vormen met contourlijnen zijn aangegeven, is de ondertekening alleen zichtbaar waar ze niet samenvalt met deze lijnen. Op het middenpaneel is dat regelmatig het geval. Bij het teke-nen van de anatomie is opvallend vaak geen rekening gehouden met de kleding die de gguren dragen in het geschilderd oppervlak: armen lopen onder mouwen door, de contour van een hoofd onder een tulband en de heup van Christus onder diens lendendoek. Er zijn nog andere wijzigingen. Zo is de ladder rechts onder het kruis wat naar links en de linkervoet van Christus bij de gramegging wat naar onderen verschoven. Er zijn kleine correcties in onder meer het bot, de schedel en de knijptang op de voorgrond. De zijluiken tonen een vergelijkbaar beeld. Op de Kruisdraging doen zich in het gebied bij de toren en de dwarsbalk van het kruis enkele vermeldens-waardige wijzigingen voor. De lich-tere vormen die daar te zien zijn, wijzen er waarschijnlijk op dat de twee gguren boven de beul met het touw in de verf eerst verder naar rechts waren gepland. De linkse beul is aangebracht over de reeds geschilderde muur. In de predella valt vrijwel geen ondertekening waar te nemen, maar het lijkt niet aannemelijk dat deze volledig zou ontbreken. Waarschijnlijk volgen de oppervlaktelijnen de ondertekening hier nauwkeuriger. –MWHerkomst: Mogelijk uit de parochiekerk van Damme; in 1789 overgebracht naar het Musée de l’Ecole centrale du Département de la Lys; in 1804 naar het Musée de l’Académie in Brugge; Groeningemuseum Brugge.Tentoonstelling: Brugge 1984.Literatuur: Couvez 1852; Weale 1861, 16-21; Fierens-Gevaert 1922, 54; De Poorter 1934-35, 7-8; Krönig 1936, 48, 60, 140-142; Hosten en Strubbe 1928; Opdedrinck 1951, 32; Dochy 1956; Pauwels 1960-63; Arndt 1967, 59-61 en 78; Huvenne 1975; Huvenne 1983-84; Brugge 1984, 333-341; De Vos 1979[a], 173-175; Verougstraete 2015, 79.Verrijzenis  Pieter Pourbus Ca. 1570Pen in bruin op papier, 195 × 149 mm Antwerpen, Museum Plantin-Moretus | Prentenkabinet, 1191Tentoonstelling: Brugge 1984.Literatuur: Arndt 1967, 59-61 en 78; Huvenne 1975, 286-287; De Vos 1979[a], 174; Huvenne 1980, 22 -23 en 26; Huvenne 1983-84, 460-462; Brugge 1984, 267.Dit drieluik met taferelen uit het leven van Christus is in het oeuvre van Pieter Pourbus in meerdere opzichten een uitzondering. Het is een grisaille en behalve zijn kaarten is het zijn enige overgebleven werk op doek. Bovenaan staan passie-taferelen: van links naar rechts de Kruisdraging, de Kruisafneming met achteraan een Gra-egging en de Verrijzenis.Het Museum Plantin-Moretus | Prentenkabinet in Antwerpen bezit een voorbereidende tekening voor laatstgenoemd tafereel. Paul Huvenne betwistte dit verband, maar een vergelijking van de losjes getekende studie met de resultaten van het IRR-onderzoek op het rechterluik heeft aangetoond dat dit er wel degelijk is. Terwijl de soldaat in de verTaag slapend is afgebeeld, ligt hij in de studie en in de ondertekening op zijn buik en kijkt hij op naar de Verrezene.2Op de predella staan taferelen uit Jezus’ kinder-jaren: van links naar rechts de Annunciatie, de Aanbidding door de herders en de Besnijdenis. Op de keerzijde van de triptiek staan beschadigde beelden van een andere hand: op het linkerluik de heilige Veronica, op het rechterluik Karel de Grote en een niet geïdenti\ceerde patroonheilige en op de predella de heilige Adrianus en de heilige Nicolaas. De schade getuigt van de bewogen geschiedenis van het geheel, dat eind zestiende, begin zeventiende eeuw grondig van uitzicht veranderde, want het kreeg een nieuwe vorm en een nieuwe lijst.3Voor 1979 is er over dit geheel nauwelijks iets verschenen. Kort na de restauratie van de triptiek in 1976–78 besprak Dirk De Vos als eerste de net vermelde veranderingen. Hij stelde vast dat de drie passietaferelen een doorlopende achtergrond hebben en veronderstelde dat ze oorspronkelijk één schilderij vormden. Dat zou dan later een nieuwe vorm en lijst hebben gekregen, want waar de schildering in de bovenhoeken van de vleugels niet overeenkwam met de huidige lijst, is ze op vreemde wijze aangevuld en bovendien vertonen de architecturale elementen van de predella abrupte overgangen. Oorspronkelijk zou het doek ook geen boogvormige top hebben gehad. Verder stelde De Vos vast dat de buitenkanten van de zijluiken het werk zijn van een andere, ruwere en onhandigere schilder en dat ze moesten dateren van eind zestiende, begin zeventiende eeuw. Waarschijnlijk, zo ging zijn redenering, werd de oorspronkelijke grisaille op dat ogenblik in stukken gesneden en op panelen gekleefd. Zo ontstond dan het nieuwe 39242drieluik. Hij concludeerde ook dat de drie schilderijen van de predella bovenaan afge-sneden waren, de middelste ook aan beide zijkanten. Voor ze in de nieuwe lijst werden ingepast, waren ze mogelijk omlijst door een geschilderde architecturale trompe-l’oeil die dan werd afgesneden.4In de bruine randen die hier en daar over de oorspronkelijke verf heen liggen, zag De Vos lijnen die aangeven waar het doek moest worden afgesneden. Hij veronderstelde dat die zichtbaar zijn omdat ze per vergissing te klein werden uitgemeten.Technisch onderzoek bood de mogelijkheid om de visie van De Vos te veri\ëren en meer inzicht te krijgen in het oorspronkelijke uitzicht van het doek en in de doorgevoerde veranderingen. Hilde Weissenborn en Brian Richardson ontdekten bovendien tijdens een restauratiecampagne in 2013 dat het houten drieluik niet speciaal voor de grisaille op doek was gemaakt: het bestond al eerder en werd hergebruikt. Een structuur van houten latten die ter versteviging horizontaal op de achterzijde van de triptiek was aangebracht, onttrok de beschildering van de vleugels deels aan het zicht. De latten zaten vast met spijkers die vanaf de voorkant van de panelen in het hout zijn gedreven. Toen de doeken van Pourbus later op de binnenkant van de triptiek werden geplakt, bedekten ze de spijker-koppen. Misschien werd op dat ogenblik de keerzijde van de vleugels beschilderd met zwarte verf, die pas tijdens de restauratiecam-pagne van 1976–78 werd verwijderd. Uit het dendrochronologisch onderzoek van Pascale Fraiture blijkt dat het eiken drieluik niet vóór 1555 kan gemaakt zijn. Omdat houten panelen vaak jaren in een atelier lagen voor ze werden beschilderd, kan het werk ontstaan zijn omstreeks 1570 of daarna,5 dus rond dezelfde tijd als het schilderij op doek. Deze grisaille werd aangepast om in de structuur van de triptiek te passen, waardoor we wellicht nooit het oorspronke-lijke uitzicht van het schilderij van Pourbus zullen achterhalen.In 2013 werd de triptiek ook onderzocht door Don H. Johnson van het Thread Count Automation Project (opgestart in 2007), waarin digitale sig-naalverwerking en kunstgeschiedenis hand in hand gaan om de draaddichtheid en weefpatronen van schilderijen op doek te analyseren. Scans van radiogra\eën bieden de mogelijkheid om over-eenkomsten van draaddichtheid aan te geven. Die overeenkomsten wijzen erop dat de dragers uit dezelfde rol stof zijn gesneden.6Uit de weefanalyse bleek dat van de vijf stukken doek waaruit Pourbus’ drieluik bestaat, vier stuk-ken – hier A, C, D en E genoemd – een weefover-eenkomst vertonen (cat. 39, aw. 1). Zij komen dus van dezelfde rol stof (cat. 39, aw. 2). Dat betekent Pieter Pourbus, VerrijzenisPIETER POURBUS 243waarschijnlijk dat ze op hetzelfde moment werden geproduceerd en deel uitmaakten van dezelfde opdracht. Het vijfde doek – hier B genoemd – bestaat uit kleine stukjes die bovenaan aan het doek werden toegevoegd om het groter te maken. Ze komen wellicht van dezelfde rol, maar zijn te klein om hierover absoluut zekerheid te bieden. Terwijl de drie grote schilderijen (A op cat. 39, aw. 2) in de lengte uit de rol werden gesneden, behield de schering van de drager bij de kleinere taferelen (C, D en E op aw. 2), zijn oorspronkelijke verticale richting.7Bij het onderzoek naar de draaddichtheid bleek ook dat er alleen uiterst links en rechts op doek A (cat. 39, aw. 3) en onderaan op de doeken C, D en E sprake is van vervorming door spanguirlandes, een fenomeen dat zich voordoet wanneer een doek wordt opgespannen op een spieraam (cat. 39, aw. 4). Dat suggereert dat doek A boven- en onder-aan werd afgesneden, terwijl de doeken C, D en E bovenaan en opzij werden ingekort. Doek B ver-toont misschien vervorming van een spanguirlande in het bovenste deel van de linkerrand (cat. 39, aw. 3). Johnson wijst er ook op dat de vervorming in dit ensemble niet zo ingrijpend is als wat je bij zo’n groot doek zou verwachten. Hij besluit dat het werk van Pourbus ofwel een uitzondering is ofwel aan alle kanten werd afgesneden.8Kortom, de bevindingen inzake draaddichtheid, weefovereenkomsten en de vervorming door spanguirlandes bevestigen de hypothese van De Vos dat alle grisailles tegelijk werden geschilderd en dat er stukken verloren gingen toen het schilderij werd bijgeknipt om in de nieuwe triptiek te passen. We weten nu ook dat de passietaferelen op één stuk doek werden geschilderd, terwijl voor de kleinere taferelen uit Jezus’ kindertijd een andere drager uit dezelfde rol textiel werd gebruikt. De drie taferelen die nu de predella vormen, stonden aanvankelijk ofwel los van de passiecyclus, ofwel waren ze ermee verbonden door een naad, zodat alles samen één rechthoekig schilderij vormde. Dat de schaduwen in alle taferelen in dezelfde rechts-linksrichting vallen, pleit voor de hypothese dat de werken samen te zien waren.De hypothese van De Vos dat de kleine taferelen oorspronkelijk omlijst waren met geschilderde architectuur, wint niet alleen aan geloofwaardig-heid doordat de weefanalyse aan het licht heeft gebracht dat hun boven- en zijkanten ontbreken, maar ook door de aanwezigheid van soortgelijke ornamentele lijsten rond Brugse schilderijen, onder meer van Lancelot Blondeel (cat. 3, 4). Geen van de nog bestaande schilderijen van Pourbus heeft even inventieve architectuurlijsten als die van Blondeel, maar deze motieven waren in het zestiende-eeuwse Brugge zo populair dat het best mogelijk is dat Pourbus de taferelen uit Jezus’ kinderjaren van dergelijke geschilderde lijsten voorzag.Op grond van de conservatieverslagen, de weefanalyse en de Brugse werken met geschilderde architectuurlijsten kunnen we ons een idee vormen van het oorspronkelijke uitzicht van het schilderij van Pourbus. We kunnen dat idee nog preciseren door dieper in te gaan op de historische context van twee kenmerkende aspecten van de triptiek: dat het op doek is geschilderd en dat het is uitgevoerd in grisaille. Het drieluik is het enige nog bestaande devotiewerk op doek van Pourbus. Schilderijen op doek werden besteld als goedkopere substituten voor panelen of wandtapijten of voor welbepaalde doeleinden.9 Werken op doek waren minder zwaar en konden gemakkelijk worden opgerold of gevouwen. Daarom waren ze ideaal voor objecten die je moest kunnen verplaatsen of die een tijdelijke functie hadden: vlaggen, banieren, orgeldeuren en toneeldecors.De iconogra\e van deze triptiek en deze predella was voor Vlaamse retabels heel gebruikelijk. Vele in de Zuidelijke Nederlanden gebeeldhouwde retabels hebben bovenaan passietaferelen en onderaan kind-heidstaferelen.10 Het doek van Pourbus kan een tijdelijk substituut zijn geweest voor een altaarstuk dat nog niet af was, mogelijk in de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Damme. De documenten leren ons dat Pourbus in 1571 een ontwerp indiende voor een retabel in die kerk.11 Dat werk werd door een andere meester uitgevoerd en in 1572 op het altaar geplaatst.12 Het schilderij kan ook bedoeld zijn geweest voor een ander altaar in dezelfde kerk of als afdekking van een andere permanente triptiek ter bescherming of tijdens de vasten. Waarschijnlijk hoorden de passie- en de kindheidscycli oorspron-kelijk samen, want hun afzonderlijke grootte en vorm passen niet voor antependia of dorsales, waarvoor ze eventueel zouden kunnen hebben dienstgedaan.Om de originele functie van het werk te bepalen, moet ook rekening worden gehouden met het feit dat het om een grisaille gaat. Grisailles werden gebruikt om de vaardigheid van de kunstenaar te etaleren, om de kosten te drukken of tijdens 1. In 2014 maakten Maximiliaan Martens, Emile Gezels en Anne van Oosterwijk IRR-opnamen met behulp van een Osiriscamera van het GicA&S.2. Huvenne 1975, 286.3. Met dank aan Molly Ann Faires, Lynne Jacobs, Anna Russako, Hilde Weissenborn en Brian Richardson voor de vele vruchtbare gesprekken over het doek van Pourbus.4. De Vos 1979[a], 173-175.5. Fraiture 2014.6. Voor meer informatie over deze onderzoekstechniek zie D. Johnson e.a., ‘Automated Thread Counting’, in: Vellekoop e.a. 2013, 142-155.7. Johnson 2013.8. Johnson 2013.9. Wolfthal 1989, 20-22.10. Jacobs 1998, 28, a. 18; zie ook a. 17, 38, 45, 54, 73, 76-78 en 83.11. Brugge 1984, 310.12. Zie de bijdrage van Paul Huvenne in dit volume.13. Nash 2008, 266-269; M. Krieger ‘Grisaille’, in: Grove Art Online, www.oxfordonline.com.ezproxy.rice.edu/subscriber/article/grove/art/T034995, geraadpleegd op 23 maart 2015. Voor een tegengestelde mening, zie N. Roman, ‘La place des soies monochromes dans les arts autour de 1400’, in: Boudon-Machuel 2011, 49-5914. M. Bert, ‘In monochromatis [...], quid non exprimit? La réception des arts monochromes dans la critique d’art humaniste à la Renaissance’, in: Boudon-Machuel e.a. 2011, 97-113.244de vasten.13 Het bovendeel van Pourbus’ triptiek bestaat uit passietaferelen (past bij de vasten) en het feest van de Annunciatie valt slechts hoogst uitzonderlijk niet in de vastenperiode.Mathilde Bert wees op een andere mogelijkheid: in de renaissance werden grisailles geassocieerd met beeldhouwkunst uit de oudheid.14 Ze verwijst naar Plinius de Oude, voor wie monochrome werken zowel een stap in de historische ontwikke-ling van de schilderkunst als een superieure vorm van schilderen waren en die in tegenstelling tot bontgekleurde werken, die hij verbond met weelde en decadentie, een uiting waren van soberheid en spiritualiteit. Bert toont aan dat zestiende-eeuwse humanisten in de Lage Landen die visie overnamen. Ze schetst een heel netwerk van Zuid-Nederlandse humanisten die zich op Plinius beriepen, onder wie Ortelius in zijn Album amicorum (1574) en vernoemt in dit verband de triptiek van Pourbus, waarbij ze opmerkt dat hij signeerde in het Latijnse imperfectum. Het is goed mogelijk dat Pourbus koos voor monochromie omdat die door huma-nisten geprezen werd. Trouwens, omstreeks 1570 waren hun ideeën in Brugge erg populair. Pourbus kan het idee van soberheid extra hebben benadrukt door te schilderen op doek, een goedkopere drager die vaak werd geassocieerd met minder luxueuze opdrachten. –AVO, DWCat. 39, a. 2: Weefanalyse, met lijnen die de schering aanduiden. Cat. 39, a. 3: Schematische weergave van de vervorming van de scheringsdraden door het gebruik van spanguirlandes. Cat. 39, a. 4: Schematische weergave van de vervorming van de inslagdraden door het gebruik van spanguirlandes.Cat. 39, a.1: radiogragsche opname van het drieluik met aanduiding van de weefovereenkomstenPIETER POURBUS 245verso luiken en predella

Taferelen uit het leven van Christus, Pieter Pourbus

https://biblio.ugent.be/publication/8555604/file/8555607

Taferelen uit het leven van Christus, Pieter Pourbus

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Ghent University Academic Bibliography