[From the "Arka" to "Arcana" or Kraków Conservatives Press]. Discusses the political press, the press of a conservative orientation, issued in Cracow, 1989-2000

Kolasa, Władysław Marek

Polish

Nadb. z: Sowiniec. - Nr 18 (2001). - s. 131–13

Kolasa, Władysław Marek (1968- )

Małopolska Biblioteka Cyfrowa (Digital Library of Malopolska)

Od "Arki" do "Arcanów" czyli prasa krakowskich konserwatystów

E-LIS

SOWINIEC 2001 Nr 18 Od „Arki" do „Arcanów" czyli prasa krakowskich konserwatystów WŁADYSŁAW KOLASA Kraków był historyczną kolebką polskiego konserwatyzmu, dlatego też jego od­rodzenie (już od połowy lat siedemdziesiątych) znalazło tutaj podatny grunt1. Szczególną zasługę w tym względzie należy przypisać środowisku skupionym wo­kół podziemnej „Arki" - pisma którego publicystyka przyczyniła się w sposób istot­ny do jego popularyzacji. „Arkę" założyła w lipcu 1983 grupa byłych działaczy SKS, m.in.: Jan Polkowski (red. nacz.), Ryszard Terlecki, Lesław Maleszka, Tade­usz Sonik, Bronisław Maj, Maria de Hernandez Paluch, Tadeusz Nyczek; niebawem dołączyli Ryszard Legutko (pseud. Marek Leski) i Łukasz Plesnar (pseud. Michał Spis). W początkowym okresie należała do wspólnego szeregu pism popierających taktykę „Solidarności", lecz już wkrótce „[...] na przełomie 1984/85 zaczął coraz wyraźniej kształtować się profil ideowy „Arki", która zaczęła nawiązywać do trady­cji myśli konserwatywnej"2. Poważna, intelektualna publicystyka i wysoki poziom dyskusji szybko zjednały „Arce" miano jednego z najważniejszych pism opozycyjnych, lokując krakowski periodyk w szeregu wśród najważniejszych czasopism społeczno-kulturalnych, na równi z „Krytyką", „Zapisem", „Kulturą Niezależną", „Pulsem"3 czy paryską „Kulturą". Do dalszej krystalizacji programu pisma doszło po powołaniu w 1987 roku Klubu Politycznego „Arki", zewnętrzną zaś osłonę zapewniła powołana za granicą rada patronacka, w której - dzięki pośrednictwu Leszka Kołakowskiego znaleźli się znani zachodni intelektualiści o przekonaniach antykomunistycznych (m.in. Alain Besancon i Francois Bondy). W „Arce" publikowano teksty bardzo zróżnico­wane, bez wątpienia jednak o charakterze pisma decydowały analizy i eseje politycz­ne oraz refleksje historyczne autorów krakowskich (R. Legutko, Ł. Plesnar), uzupeł­niane wyborami z przekładów myślicieli zachodnich (Friedricha A. von Hayeka czy Rogera Scrutona). Nie zapominano o sprawach kultury: publikowano szczególnie często i chętnie poetów pokolenia '68 (Stanisław Barańczak, Julian Kornhauser, Bro­nisław Maj, Leszek Szaruga i Adam Zagajewski)4 oraz teksty krytycznoliterackie do-1 Szerzej: K. Wandowicz , Współczesny konserwatyzm polityczny w Polsce 1989-1998, Wrocław 2000. 2 W. Frazik, Niezależny ruch wydawniczy w Krakowie po 13 grudnia 1981 roku, [w:] Wydawnictwa podziemne w powojennym Krakowie, Kraków 1993, s. 34. 3 Por. D. Patkaniowska, Najważniejsze teksty i dyskusje w czasopismach literackich i społeczno-kul-turalnych drugiego obiegu (1976-1990), [w:] Sporne sprawy polskiej literatury współczesnej, pod red. A. Brodzkie j i L. Burskie j , Warszawa 1998, s. 183-205. 4 J. Jack i, Arka. Eseistyka - literatura - krytyka, [w:] Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklo­pedyczny, Warszawa 2000, s. 10. tyczące powojennych zjawisk kulturalnych w kraju i na emigracji. Najlepszych pi­sarzy nagradzano przyznawaną corocznie od roku 1984 nagrodą „Arki". Otrzymali je m.in.: Jarosław Marek Rymkiewicz, Gustaw Herling-Grudziński, Adam Michnik, Stefan Kisielewski, Adam Zagajewski i Stanisław Barańczak5. Wraz z początkiem 1988 roku publicyści pisma coraz śmielej zabierali głos (te­ksty podpisywali prawdziwymi nazwiskami). I już na początku 1989 tuż po pierw­szych ustaleniach „okrągłego stołu" postanowiono rozszerzyć wąską formułę pub­licystyczną, powołując lżejszy gatunkowo dwutygodnik „Świat" - magazyn o cha­rakterze politycznym i społeczno-kulturalnym6. W zespole, którym kierował Marek Halberda, pisywał niemal cały zespół „Arki", uzupełniony o młodych opozycjoni­stów i dziennikarzy (m.in. Jan M . Rokita, Wojciech Czuchnowski, Dawid Warsza­wski czy Piotr Legutko). Formuła dwutygodnika rzeczywiście odpowiadała tytuło­wi: w niemal równym procencie pisano o wydarzeniach światowych, problemach Polski i o kulturze (po ok. 30%). Były to głównie noty informacyjne, komentarze i niewielkie formy publicystyczne; zasługiwał na uwagę szczególnie bogaty serwis 0 międzynarodowych organizacjach działających na rzecz demokracji oraz publiko­wany cyklicznie słownik pisarzy niezależnych (znaleźli się np.: Vaclav Havel i War-łam Szałamow). Mimo bogactwa publikowanych informacji „Świat" nie stał się pis­mem o szerszym zasięgu. Był - w odróżnieniu od gazet „Solidarności" - nazbyt światowy i intelektualny, dodatkowo cieniem kładł się wyjątkowo kiepski druk 1 utrudniający lekturę mały rozmiar czcionki. Pod względem technicznym pismo w zasadzie nie różniło się od „bibuły". Dopiero dwa ostatnie numery wydrukowano starannie na dobrym papierze. W grudniu redakcja poinformowała, że wydawanie pisma w dotychczasowym kształcie „[...] straciło społeczne uzasadnienie", dotych­czasowy zaś zespół redakcyjny podjął starania o uruchomienie własnego dziennika7. Był to rzeczywiście okres gorących przygotowań do wydawania „Czasu Krako­wskiego", którego start nastąpił w marcu 1990 roku. Dziennik stał się więc w pew­nej mierze spadkobiercą i ideowym przedłużeniem „Arki" i „Świata". Warto dodać, że prócz dwutygodnika „Świat" środowisko „Arki" wydało jeszcze jedno czasopis­mo o tym samym tytule. W drugiej połowie 1989 roku wydrukowano wespół z kil­koma amerykańskimi instytucjami jeden numer kwartalnika społeczno-politycznego „Świat", pisma poświęconego polityce międzynarodowej, którego kolumny wypeł­niła niemal w całości tematyka żydowska 8. Wciąż ukazywała się też stara „Arka", choć wobec zaangażowania Polkowskie­go w organizowanie „Czasu", jej dalszy los stanął pod znakiem zapytania. Aby rato­wać intelektualny dorobek pisma, do redakcji wprowadzono nowy zespół, a kierow­nictwo dwumiesięcznika objął Ryszard Legutko. Wydany w 1990 roku 29 numer 5 Szerzej o dziejach pisma do 1990 roku: R. Ter lecki , Moja historia „Arki", „Arka" 1990, nr 29, s. 4-8. 6 Rec: Świat - magazyn społeczny polityczny i kulturalny, „Universitas" 1990, nr 4/5, s. 37. 7 Por. Koniec Świata, „Świat" 1989, nr 15 (12 XII), s. 1. 8 „Świat: polityka międzynarodowa - komentarze". Kwartalnik społeczno-polityczny 1989, nr 1. „Arki" zainaugurował jej oficjalny, „naziemny" żywot 9. Najbliższe dwa lata nie by­ły dla dwumiesięcznika przełomowe, wciąż kontynuowano model tradycyjnego fo­rum intelektualistów, bardzo odległego od politycznych aktualiów 1 0. Praca ta nie przynosiła jednak satysfakcji redaktorowi Legutce i już jesienią 1991 roku oddał kierowanie „Arką" w ręce młodego historyka Andrzeja Nowaka. Zmiana ta odcisnę­ła się na dwumiesięczniku najmocniej. Nowak postanowił zmienić formułę pisma, pozyskał też bardzo aktywnych później publicystów: Andrzeja Waśko, Jana Proko­pa, Wiesława P. Szymańskiego i Macieja Urbankowskiego (literatura) oraz Ewę Morawiec (kultura). Na łamach pisma zagościły teksty kontrowersyjne i zaangażo­wane, publikowano wywiady z prawicowymi politykami, atakowano lewicę i libera­łów oraz realizowano „odkłamywanie" historii. „Arka" zaczęła się radykalizować 1 1. Szerokim echem odbiły się szkice Szymańskiego krytykujące konformizm pisarzy wobec władz PRL (Maria Dąbrowska, Tadeusz Nowak, Julian Przyboś) 1 2 oraz pub­likacje dotyczące polskiego życia kulturalnego w okresie stalinizmu i w czasie stanu wojennego (Morawiec, Prokop i in.). Równie ostre akcenty krytyki pod adresem tendencji liberalnych w polityce i kulturze zawierał głośny cykl Cezarego Michał-13 * skiego Powrót „Człowieka Bez Właściwości'' \ Najmocniej raziły przeciwników publikacje o bezpośredniej wymowie politycznej. Szczególnie głośne okazało się poparcie idei lustracji po upadku rządu Jana Olszewskiego. W numerze 39/40 opub­likowano oświadczenie prolustracyjne, na które L. Kołakowski i N . Podhorec zare­agowali żądaniem usunięcia ich ze składu rady patronackiej. Nie zważając na to, „Arka" wydrukowała w następnym numerze listę ponad 400 podpisów osób wspie­rających oświadczenie 1 4 i dopełniła publikacją prawicowego manifestu O ład mo­ralny w Rzeczypospolitej, sygnowanego przez kilkudziesięciu działaczy i parlamen­tarzystów 1 5. Na łamach "„Arki" wzmogła się krytyka lewicy postsolidarnościowej. W konflikcie tym wrogiem numer jeden stało się środowisko „Tygodnika Po­wszechnego" - co w kolejnych latach znalazło wyraz w serii krytycznych publika­cji. W odwecie „Tygodnik Powszechny" zbojkotował jubileuszową sesję z okazji 10-lecia „Arki" 1 6 i ignorował wszystkie jej publikacje. Nastroje nieco opadły dopie­ro po jesiennej klęsce prawicy w wyborach parlamentarnych. 9 M . K r z y s z k o w s k i , „Arka" płynie dalej, „Znak" J990, nr 9, s. 118-119; R. Legutko, Gigantyczne zadanie, „Tygodnik Solidarność" 1990, nr 23, s. 15; „Arka" nr 29 w sprzedaży, „Czas Krakowski" 1990, nr 98. s. 6. 10 „Arka" - też w Krakowie, „Polityka" 1992, nr 6, s. 8. 1 1 R. Graczyk, Arka prawicy, „Gazeta Wyborcza" 1994, nr 285. s. 12-13. 1 2 Opublikowane w latach 1992-1993 (nr 42, 43, 37/38), rec: G. Borkowska, „Arka": błąd w konstruk­cji, „Res PublicaNowa" 1993; szerzej: J. Zychowicz , Komandosi z prawicowej arki, „Wiadomości Kultural­ne" 1995, nr 5 (29 I), s. 9; polem.: K. Korab, Brutalność antykultu ry, „Tygodnik Solidarność" 1995, nr 9, s. 11. 1 3 „Arka" 1993, nr 48 i 49 i n. 14 Wokół oświadczenia „Arki", „Arka" 1992, nr 41, s. 159-165. 15 O ład moralny w Rzeczypospolitej, „Arka" 1993, nr 43, s. 177-179. 16 Od redakcji, „Arka" 1993, nr 46, s. 3-4; J. Po lkowski , Nie ulegamy modom, „Czas Krakowski" 1993, nr 133, s. 2. W 1994 roku dwumiesięcznik zorganizował sesję z okazji 15-lecia pierwszej pa­pieskiej pielgrzymki, a jej pokłosie wraz z apelem w obronie życia poczętego za­mierzano opublikować w specjalnym numerze „Arki". Niestety, szef wydawnictwa „Arka-Press" Jan Polkowski zwlekał z przekazaniem pieniędzy na kolejny numer. Przyczyną była fatalna kondycja finansowa wydawcy, z drugiej jednak strony był to - jak wolno domniemywać - gest niechęci założyciela „Arki" wobec nazbyt samo­dzielnej i zaangażowanej politycznie redakcji. Mimo to Nowak wydał kolejny nu­mer własnym sumptem z pominięciem dotychczasowego wydawcy1 7. To dopełniło konfliktu: Polkowski złożył sprawę w sądzie o przywłaszczenie tytułu, zdymisjono­wał Nowaka, a na stanowisko redaktora naczelnego powołał Andrzeja Chwalbę. Nowy szef, wraz z zespołem, gdzie znaleźli się m.in.: Łukasz Plesnar, Henryk Su­łek, Ryszard Terlecki, Andrzej Urbański i Anna Zechenter, zapowiedział „powrót do źródeł" 1 8, czyli wznowienia intelektualnej „Arki" w formule sprzed 1991 roku. Nie­stety, nowa „Arka" nie zdobyła uznania czytelników i znikła z rynku po wydaniu 7 numerów, z czego ostatni ukazał się w Warszawie pod redakcją Andrzeja Urbań­skiego. Sprawa sądowa pomiędzy Polkowskim a Nowakiem (mimo kilku prób me­diacji) nie znalazła rozstrzygnięcia i została ostatecznie umorzona19. Andrzej Nowak wraz z solidarnym zespołem podjął się natomiast wydawania konkurencyjnego tytułu o nazwie „Arcana", które przyjęło nierpal niezmienioną for­mę dotychczasowej „Arki". Co więcej, pozostał niemal cały zespół i wierne grono czytelników, przez co odbudowa pozycji pisma nie była zbyt trudna. Ułatwiał ją fakt, że już wcześniej powołano przy „Arce" wydawnictwo książkowe , które przejęło te­raz obowiązki edytora. Jeszcze w grudniu 1994 redakcja przeniosła się do lokalu przy ul. Dunajewskiego a w styczniu wydano pierwszy numer . O sile poparcia dla no­wego czasopisma świadczyła honorowa lista fundatorów, gdzie figurowały nazwiska ponad 50 profesorów związanych z Uniwersytetem Jagiellońskim i Warszawskim oraz z instytutami PAN. Wśród współpracowników figurowali znani publicyści i pra­cownicy naukowi: Jacek Bartyzel, Antoni Dudek, Leszek Dzięgiel, Krzysztof Kąko-1 7 Według relacji A. Nowaka zamierzał rozliczyć się z „Arką-Press" po sprzedaniu numeru - Ankieta dot. „Arki" i „Arcanów"; Rozmowa z Andrzejem Nowakiem, Kraków, 20 czerwca 2000 (notatki w posiada­niu autora). Wydany numer oznaczony jako nr 52 (1994, nr 4) zawierał zapis sesji: „Krytyczny moment w dziejach polskich sumień. Nauczanie Jana Pawła II. Polska po 1989 roku". 1 8 A. Chwalba, Ł. Plesnar, Powrót do źródeł, „Czas Krakowski" 1995, nr 23 (27 I), s. 8; artykuł wstępny: Drodzy czytelnicy, „Arka" 1994, nr 53/54, s. 206. 1 9 Ankieta dot. „Arki" i „Arcanów"; Rozmowa z Andrzejem Nowakiem, Kraków, 20 czerwca 2000 (no­tatki w posiadaniu autora). 2 0 Niezależne od „Arka-Press" wydawnictwo „Arcana" założono jeszcze w 1994 roku. Pierwszą wydaną książką były szkice J. M . Rymkiewicza poświęcone Mickiewiczowi (J. M . Rymkiewicz , Kilka szczegó­łów, Kraków 1994). 2 [ Dwumiesięcznik „Arcana", „Dzieje Najnowsze" 1997, nr 3, s. 253-254; M . D. Zdort, „Arcana" konserwatyzmu, „Rzeczpospolita" 1995, nr 14 (17 I), s. 5; BAR, „Sycyna" i „Arcana". Dwa nowe pisma, „Gazeta Krakowska" 1995, nr 8 (10 I), s. 4. lewski, Krzysztof Koehler, Ryszard Legutko, Cezary Michalski, Stanisław Murzań-ski, Jerzy Narbutt, Jarosław M . Rymkiewicz, Jadwiga Staniszkis, Jacek Trznadel. Tematyka „Arcanów" 1996-1998 Dział Liczba wypowiedzi [n] Udział procentowy Literatura 81 31,15 Historia 68 26,15 Polityka i gospodarka 54 20,77 Kultura 24 9,23 Religia 11 4,23 Inne 22 8,46 Razem 260 100,00 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych „Bibliografii Zawartości Czasopism". Próba 12 losowo dobranych numerów z lat 1996-1998. „Arcana" kontynuowały rozpoczęte jeszcze w „Arce" cykle i tematy, zwracając jednak wyraźniej uwagę na polityczną aktualność treści. Już wkrótce opublikowano głośne panele podważające legendę „Tygodnika Powszechnego" i „Gazety Wybor­czej" (Murzański, Narbutt); kontynuowano historyczne pytania o PRL w okresie stalinizmu (Prokop, Dzięgiel) i obciążenia lat dziewięćdziesiątych (Nowak, Dudek) oraz rewidowano współczesne sądy o literaturze (Urbanowski, Prokop, Szymański). Rzadziej rozprawiano o odleglejszych dziejach, sytuacji na świecie (Nowak), kultu­rze (Morawiec), historii myśli politycznej, dziejach literatury (Szymański), mniej publikowano też poezji (L. Elektorowicz, L. Długosz, J. M . Rymkiewicz, J. Brod­ski). Nie można jednak twierdzić, by pismo zamykało się w kręgu towarzyskim: w latach 1989-1994 gościło na jej łamach ponad 500 autorów, po transformacji zaś w „Arcana" (1995-1998) - 278 2 2. Pisma nie ograniczały sympatie polityczne. Nie­zależnie od deklarowanego konserwatyzmu w sferze wartości na łamach „Arca­nów" zabierali głos przedstawiciele różnych odłamów polskiej prawicy (częściej tych radykalnych), których łączyła wspólna niechęć do postsolidarnościowej lewicy (Unii Wolności) i postkomunistów 2 3. Władysław K O L A S A - pracownik naukowy Akademii Pedagogicznej w Krakowie. 2 2 Obliczenia własne na podstawie: W. Bukowski , Bibliografia zawartości „Arki". Nr 26-50 (za lata 1989-1994) „Arka" 1994, nr 4, s. 172-194 oraz (za lata 1995-1998) „Bibliografii Zawartości Czasopism". 2 3 Zob. artykuły wstępne i komentarze polityczne: Szanowni Państwo, „Arcana" 1995, nr 1, s. 3-4 (zało­żenia programowe); B. Fedyszak-Radziejowska, Siewcy kompleksów, „Arcana" 1995, nr 4, s. 3-9 (kry­tyka lewicy postsolidarnościowej); A. Waśko, Wszystko jest inaczej, „Arcana" 1995, nr 5, s. 3-12 (interpre­tacja polskiej scenie politycznej w połowie lat dziewięćdziesiątych i krytyka elit); B. Fedyszak-Radz ie ­jowska, Zrozumieć, co się z nami dzieje, „Arcana" 1996, nr 1, s. 3-13 (krytyka lewicy postkomunistycznej). Bibliography  K. Wandowicz: Współczesny konserwatyzm polityczny w Polsce 1989–1998. Wrocław 2000.  W. Frazik.: Niezależny ruch wydawniczy w Krakowie po 13 grudnia 1981 roku. W: Wydawnictwa podziemne w powojennym Krakowie. Kraków 1993, s. 34.  D. Patkaniowska: Najważniejsze teksty i dyskusje w czasopismach literackich i społeczno–kulturalnych drugiego obiegu (1976–1990). W: Sporne sprawy polskiej literatury współczesnej. Pod red. Aliny Brodzkiej i Lidii Burskiej. Warszawa 1998, s. 183–205. J. Jacki: Arka. Eseistyka – literatura – krytyka. W: Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. Warszawa 2000, s. 10. R. Terlecki: Moja historia „Arki”. „Arka”. Nr 29 (1990), s. 4–8.   

Arka. Eseistyka – literatura – krytyka. W: Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny.

Moja historia „Arki”.

Najważniejsze teksty i dyskusje w czasopismach literackich i społeczno–kulturalnych drugiego obiegu (1976–1990). W: Sporne sprawy polskiej literatury współczesnej. Pod red. Aliny Brodzkiej i Lidii Burskiej.

Współczesny konserwatyzm polityczny w Polsce 1989–1998.

E-Lis: Research in Computing and Library and Information Science

SOWINIEC 
2001 Nr 18 
Od „Arki" do „Arcanów" 
czyli prasa krakowskich konserwatystów 
WŁADYSŁAW KOLASA 
Kraków był historyczną kolebką polskiego konserwatyzmu, dlatego też jego od­rodzenie (już od połowy lat siedemdziesiątych) znalazło tutaj podatny grunt1. 
Szczególną zasługę w tym względzie należy przypisać środowisku skupionym wo­
kół podziemnej „Arki" - pisma którego publicystyka przyczyniła się w sposób istot­
ny do jego popularyzacji. „Arkę" założyła w lipcu 1983 grupa byłych działaczy 
SKS, m.in.: Jan Polkowski (red. nacz.), Ryszard Terlecki, Lesław Maleszka, Tade­
usz Sonik, Bronisław Maj, Maria de Hernandez Paluch, Tadeusz Nyczek; niebawem 
dołączyli Ryszard Legutko (pseud. Marek Leski) i Łukasz Plesnar (pseud. Michał 
Spis). W początkowym okresie należała do wspólnego szeregu pism popierających 
taktykę „Solidarności", lecz już wkrótce „[...] na przełomie 1984/85 zaczął coraz 
wyraźniej kształtować się profil ideowy „Arki", która zaczęła nawiązywać do trady­
cji myśli konserwatywnej"2. Poważna, intelektualna publicystyka i wysoki poziom 
dyskusji szybko zjednały „Arce" miano jednego z najważniejszych pism opozycyjnych, 
lokując krakowski periodyk w szeregu wśród najważniejszych czasopism społeczno-
kulturalnych, na równi z „Krytyką", „Zapisem", „Kulturą Niezależną", „Pulsem"3 czy 
paryską „Kulturą". Do dalszej krystalizacji programu pisma doszło po powołaniu 
w 1987 roku Klubu Politycznego „Arki", zewnętrzną zaś osłonę zapewniła powołana za 
granicą rada patronacka, w której - dzięki pośrednictwu Leszka Kołakowskiego 
znaleźli się znani zachodni intelektualiści o przekonaniach antykomunistycznych (m.in. 
Alain Besancon i Francois Bondy). W „Arce" publikowano teksty bardzo zróżnico­
wane, bez wątpienia jednak o charakterze pisma decydowały analizy i eseje politycz­
ne oraz refleksje historyczne autorów krakowskich (R. Legutko, Ł. Plesnar), uzupeł­
niane wyborami z przekładów myślicieli zachodnich (Friedricha A. von Hayeka czy 
Rogera Scrutona). Nie zapominano o sprawach kultury: publikowano szczególnie 
często i chętnie poetów pokolenia '68 (Stanisław Barańczak, Julian Kornhauser, Bro­
nisław Maj, Leszek Szaruga i Adam Zagajewski)4 oraz teksty krytycznoliterackie do-
1 Szerzej: K. Wandowicz , Współczesny konserwatyzm polityczny w Polsce 1989-1998, Wrocław 2000. 
2 W. Frazik, Niezależny ruch wydawniczy w Krakowie po 13 grudnia 1981 roku, [w:] Wydawnictwa 
podziemne w powojennym Krakowie, Kraków 1993, s. 34. 
3 Por. D. Patkaniowska, Najważniejsze teksty i dyskusje w czasopismach literackich i społeczno-kul-
turalnych drugiego obiegu (1976-1990), [w:] Sporne sprawy polskiej literatury współczesnej, pod red. 
A. Brodzkie j i L. Burskie j , Warszawa 1998, s. 183-205. 
4 J. Jack i, Arka. Eseistyka - literatura - krytyka, [w:] Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklo­
pedyczny, Warszawa 2000, s. 10. 
tyczące powojennych zjawisk kulturalnych w kraju i na emigracji. Najlepszych pi­
sarzy nagradzano przyznawaną corocznie od roku 1984 nagrodą „Arki". Otrzymali je 
m.in.: Jarosław Marek Rymkiewicz, Gustaw Herling-Grudziński, Adam Michnik, 
Stefan Kisielewski, Adam Zagajewski i Stanisław Barańczak5. 
Wraz z początkiem 1988 roku publicyści pisma coraz śmielej zabierali głos (te­
ksty podpisywali prawdziwymi nazwiskami). I już na początku 1989 tuż po pierw­
szych ustaleniach „okrągłego stołu" postanowiono rozszerzyć wąską formułę pub­
licystyczną, powołując lżejszy gatunkowo dwutygodnik „Świat" - magazyn o cha­
rakterze politycznym i społeczno-kulturalnym6. W zespole, którym kierował Marek 
Halberda, pisywał niemal cały zespół „Arki", uzupełniony o młodych opozycjoni­
stów i dziennikarzy (m.in. Jan M . Rokita, Wojciech Czuchnowski, Dawid Warsza­
wski czy Piotr Legutko). Formuła dwutygodnika rzeczywiście odpowiadała tytuło­
wi: w niemal równym procencie pisano o wydarzeniach światowych, problemach 
Polski i o kulturze (po ok. 30%). Były to głównie noty informacyjne, komentarze 
i niewielkie formy publicystyczne; zasługiwał na uwagę szczególnie bogaty serwis 
0 międzynarodowych organizacjach działających na rzecz demokracji oraz publiko­
wany cyklicznie słownik pisarzy niezależnych (znaleźli się np.: Vaclav Havel i War-
łam Szałamow). Mimo bogactwa publikowanych informacji „Świat" nie stał się pis­
mem o szerszym zasięgu. Był - w odróżnieniu od gazet „Solidarności" - nazbyt 
światowy i intelektualny, dodatkowo cieniem kładł się wyjątkowo kiepski druk 
1 utrudniający lekturę mały rozmiar czcionki. Pod względem technicznym pismo 
w zasadzie nie różniło się od „bibuły". Dopiero dwa ostatnie numery wydrukowano 
starannie na dobrym papierze. W grudniu redakcja poinformowała, że wydawanie 
pisma w dotychczasowym kształcie „[...] straciło społeczne uzasadnienie", dotych­
czasowy zaś zespół redakcyjny podjął starania o uruchomienie własnego dziennika7. 
Był to rzeczywiście okres gorących przygotowań do wydawania „Czasu Krako­
wskiego", którego start nastąpił w marcu 1990 roku. Dziennik stał się więc w pew­
nej mierze spadkobiercą i ideowym przedłużeniem „Arki" i „Świata". Warto dodać, 
że prócz dwutygodnika „Świat" środowisko „Arki" wydało jeszcze jedno czasopis­
mo o tym samym tytule. W drugiej połowie 1989 roku wydrukowano wespół z kil­
koma amerykańskimi instytucjami jeden numer kwartalnika społeczno-politycznego 
„Świat", pisma poświęconego polityce międzynarodowej, którego kolumny wypeł­
niła niemal w całości tematyka żydowska 8. 
Wciąż ukazywała się też stara „Arka", choć wobec zaangażowania Polkowskie­
go w organizowanie „Czasu", jej dalszy los stanął pod znakiem zapytania. Aby rato­
wać intelektualny dorobek pisma, do redakcji wprowadzono nowy zespół, a kierow­
nictwo dwumiesięcznika objął Ryszard Legutko. Wydany w 1990 roku 29 numer 
5 Szerzej o dziejach pisma do 1990 roku: R. Ter lecki , Moja historia „Arki", „Arka" 1990, nr 29, s. 4-8. 
6 Rec: Świat - magazyn społeczny polityczny i kulturalny, „Universitas" 1990, nr 4/5, s. 37. 
7 Por. Koniec Świata, „Świat" 1989, nr 15 (12 XII), s. 1. 
8 „Świat: polityka międzynarodowa - komentarze". Kwartalnik społeczno-polityczny 1989, nr 1. 
„Arki" zainaugurował jej oficjalny, „naziemny" żywot 9. Najbliższe dwa lata nie by­
ły dla dwumiesięcznika przełomowe, wciąż kontynuowano model tradycyjnego fo­
rum intelektualistów, bardzo odległego od politycznych aktualiów 1 0. Praca ta nie 
przynosiła jednak satysfakcji redaktorowi Legutce i już jesienią 1991 roku oddał 
kierowanie „Arką" w ręce młodego historyka Andrzeja Nowaka. Zmiana ta odcisnę­
ła się na dwumiesięczniku najmocniej. Nowak postanowił zmienić formułę pisma, 
pozyskał też bardzo aktywnych później publicystów: Andrzeja Waśko, Jana Proko­
pa, Wiesława P. Szymańskiego i Macieja Urbankowskiego (literatura) oraz Ewę 
Morawiec (kultura). Na łamach pisma zagościły teksty kontrowersyjne i zaangażo­
wane, publikowano wywiady z prawicowymi politykami, atakowano lewicę i libera­
łów oraz realizowano „odkłamywanie" historii. „Arka" zaczęła się radykalizować 1 1. 
Szerokim echem odbiły się szkice Szymańskiego krytykujące konformizm pisarzy 
wobec władz PRL (Maria Dąbrowska, Tadeusz Nowak, Julian Przyboś) 1 2 oraz pub­
likacje dotyczące polskiego życia kulturalnego w okresie stalinizmu i w czasie stanu 
wojennego (Morawiec, Prokop i in.). Równie ostre akcenty krytyki pod adresem 
tendencji liberalnych w polityce i kulturze zawierał głośny cykl Cezarego Michał-
13 * 
skiego Powrót „Człowieka Bez Właściwości'' \ Najmocniej raziły przeciwników 
publikacje o bezpośredniej wymowie politycznej. Szczególnie głośne okazało się 
poparcie idei lustracji po upadku rządu Jana Olszewskiego. W numerze 39/40 opub­
likowano oświadczenie prolustracyjne, na które L. Kołakowski i N . Podhorec zare­
agowali żądaniem usunięcia ich ze składu rady patronackiej. Nie zważając na to, 
„Arka" wydrukowała w następnym numerze listę ponad 400 podpisów osób wspie­
rających oświadczenie 1 4 i dopełniła publikacją prawicowego manifestu O ład mo­
ralny w Rzeczypospolitej, sygnowanego przez kilkudziesięciu działaczy i parlamen­
tarzystów 1 5. Na łamach "„Arki" wzmogła się krytyka lewicy postsolidarnościowej. 
W konflikcie tym wrogiem numer jeden stało się środowisko „Tygodnika Po­
wszechnego" - co w kolejnych latach znalazło wyraz w serii krytycznych publika­
cji. W odwecie „Tygodnik Powszechny" zbojkotował jubileuszową sesję z okazji 
10-lecia „Arki" 1 6 i ignorował wszystkie jej publikacje. Nastroje nieco opadły dopie­
ro po jesiennej klęsce prawicy w wyborach parlamentarnych. 
9 M . K r z y s z k o w s k i , „Arka" płynie dalej, „Znak" J990, nr 9, s. 118-119; R. Legutko, Gigantyczne 
zadanie, „Tygodnik Solidarność" 1990, nr 23, s. 15; „Arka" nr 29 w sprzedaży, „Czas Krakowski" 1990, 
nr 98. s. 6. 
10 „Arka" - też w Krakowie, „Polityka" 1992, nr 6, s. 8. 
1 1 R. Graczyk, Arka prawicy, „Gazeta Wyborcza" 1994, nr 285. s. 12-13. 
1 2 Opublikowane w latach 1992-1993 (nr 42, 43, 37/38), rec: G. Borkowska, „Arka": błąd w konstruk­
cji, „Res PublicaNowa" 1993; szerzej: J. Zychowicz , Komandosi z prawicowej arki, „Wiadomości Kultural­
ne" 1995, nr 5 (29 I), s. 9; polem.: K. Korab, Brutalność antykultu ry, „Tygodnik Solidarność" 1995, nr 9, s. 11. 
1 3 „Arka" 1993, nr 48 i 49 i n. 
14 Wokół oświadczenia „Arki", „Arka" 1992, nr 41, s. 159-165. 
15 O ład moralny w Rzeczypospolitej, „Arka" 1993, nr 43, s. 177-179. 
16 Od redakcji, „Arka" 1993, nr 46, s. 3-4; J. Po lkowski , Nie ulegamy modom, „Czas Krakowski" 
1993, nr 133, s. 2. 
W 1994 roku dwumiesięcznik zorganizował sesję z okazji 15-lecia pierwszej pa­
pieskiej pielgrzymki, a jej pokłosie wraz z apelem w obronie życia poczętego za­
mierzano opublikować w specjalnym numerze „Arki". Niestety, szef wydawnictwa 
„Arka-Press" Jan Polkowski zwlekał z przekazaniem pieniędzy na kolejny numer. 
Przyczyną była fatalna kondycja finansowa wydawcy, z drugiej jednak strony był to 
- jak wolno domniemywać - gest niechęci założyciela „Arki" wobec nazbyt samo­
dzielnej i zaangażowanej politycznie redakcji. Mimo to Nowak wydał kolejny nu­
mer własnym sumptem z pominięciem dotychczasowego wydawcy1 7. To dopełniło 
konfliktu: Polkowski złożył sprawę w sądzie o przywłaszczenie tytułu, zdymisjono­
wał Nowaka, a na stanowisko redaktora naczelnego powołał Andrzeja Chwalbę. 
Nowy szef, wraz z zespołem, gdzie znaleźli się m.in.: Łukasz Plesnar, Henryk Su­
łek, Ryszard Terlecki, Andrzej Urbański i Anna Zechenter, zapowiedział „powrót do 
źródeł" 1 8, czyli wznowienia intelektualnej „Arki" w formule sprzed 1991 roku. Nie­
stety, nowa „Arka" nie zdobyła uznania czytelników i znikła z rynku po wydaniu 
7 numerów, z czego ostatni ukazał się w Warszawie pod redakcją Andrzeja Urbań­
skiego. Sprawa sądowa pomiędzy Polkowskim a Nowakiem (mimo kilku prób me­
diacji) nie znalazła rozstrzygnięcia i została ostatecznie umorzona19. 
Andrzej Nowak wraz z solidarnym zespołem podjął się natomiast wydawania 
konkurencyjnego tytułu o nazwie „Arcana", które przyjęło nierpal niezmienioną for­
mę dotychczasowej „Arki". Co więcej, pozostał niemal cały zespół i wierne grono 
czytelników, przez co odbudowa pozycji pisma nie była zbyt trudna. Ułatwiał ją fakt, 
że już wcześniej powołano przy „Arce" wydawnictwo książkowe , które przejęło te­
raz obowiązki edytora. Jeszcze w grudniu 1994 redakcja przeniosła się do lokalu przy 
ul. Dunajewskiego a w styczniu wydano pierwszy numer . O sile poparcia dla no­
wego czasopisma świadczyła honorowa lista fundatorów, gdzie figurowały nazwiska 
ponad 50 profesorów związanych z Uniwersytetem Jagiellońskim i Warszawskim 
oraz z instytutami PAN. Wśród współpracowników figurowali znani publicyści i pra­
cownicy naukowi: Jacek Bartyzel, Antoni Dudek, Leszek Dzięgiel, Krzysztof Kąko-
1 7 Według relacji A. Nowaka zamierzał rozliczyć się z „Arką-Press" po sprzedaniu numeru - Ankieta 
dot. „Arki" i „Arcanów"; Rozmowa z Andrzejem Nowakiem, Kraków, 20 czerwca 2000 (notatki w posiada­
niu autora). Wydany numer oznaczony jako nr 52 (1994, nr 4) zawierał zapis sesji: „Krytyczny moment 
w dziejach polskich sumień. Nauczanie Jana Pawła II. Polska po 1989 roku". 
1 8 A. Chwalba, Ł. Plesnar, Powrót do źródeł, „Czas Krakowski" 1995, nr 23 (27 I), s. 8; artykuł 
wstępny: Drodzy czytelnicy, „Arka" 1994, nr 53/54, s. 206. 
1 9 Ankieta dot. „Arki" i „Arcanów"; Rozmowa z Andrzejem Nowakiem, Kraków, 20 czerwca 2000 (no­
tatki w posiadaniu autora). 
2 0 Niezależne od „Arka-Press" wydawnictwo „Arcana" założono jeszcze w 1994 roku. Pierwszą wydaną 
książką były szkice J. M . Rymkiewicza poświęcone Mickiewiczowi (J. M . Rymkiewicz , Kilka szczegó­
łów, Kraków 1994). 
2 [ Dwumiesięcznik „Arcana", „Dzieje Najnowsze" 1997, nr 3, s. 253-254; M . D. Zdort, „Arcana" 
konserwatyzmu, „Rzeczpospolita" 1995, nr 14 (17 I), s. 5; BAR, „Sycyna" i „Arcana". Dwa nowe pisma, 
„Gazeta Krakowska" 1995, nr 8 (10 I), s. 4. 
lewski, Krzysztof Koehler, Ryszard Legutko, Cezary Michalski, Stanisław Murzań-
ski, Jerzy Narbutt, Jarosław M . Rymkiewicz, Jadwiga Staniszkis, Jacek Trznadel. 
Tematyka „Arcanów" 1996-1998 
Dział Liczba wypowiedzi [n] Udział procentowy 
Literatura 81 31,15 
Historia 68 26,15 
Polityka i gospodarka 54 20,77 
Kultura 24 9,23 
Religia 11 4,23 
Inne 22 8,46 
Razem 260 100,00 
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych „Bibliografii Zawartości Czasopism". Próba 12 losowo 
dobranych numerów z lat 1996-1998. 
„Arcana" kontynuowały rozpoczęte jeszcze w „Arce" cykle i tematy, zwracając 
jednak wyraźniej uwagę na polityczną aktualność treści. Już wkrótce opublikowano 
głośne panele podważające legendę „Tygodnika Powszechnego" i „Gazety Wybor­
czej" (Murzański, Narbutt); kontynuowano historyczne pytania o PRL w okresie 
stalinizmu (Prokop, Dzięgiel) i obciążenia lat dziewięćdziesiątych (Nowak, Dudek) 
oraz rewidowano współczesne sądy o literaturze (Urbanowski, Prokop, Szymański). 
Rzadziej rozprawiano o odleglejszych dziejach, sytuacji na świecie (Nowak), kultu­
rze (Morawiec), historii myśli politycznej, dziejach literatury (Szymański), mniej 
publikowano też poezji (L. Elektorowicz, L. Długosz, J. M . Rymkiewicz, J. Brod­
ski). Nie można jednak twierdzić, by pismo zamykało się w kręgu towarzyskim: 
w latach 1989-1994 gościło na jej łamach ponad 500 autorów, po transformacji zaś 
w „Arcana" (1995-1998) - 278 2 2. Pisma nie ograniczały sympatie polityczne. Nie­
zależnie od deklarowanego konserwatyzmu w sferze wartości na łamach „Arca­
nów" zabierali głos przedstawiciele różnych odłamów polskiej prawicy (częściej 
tych radykalnych), których łączyła wspólna niechęć do postsolidarnościowej lewicy 
(Unii Wolności) i postkomunistów 2 3. 
Władysław K O L A S A - pracownik naukowy Akademii Pedagogicznej w Krakowie. 
2 2 Obliczenia własne na podstawie: W. Bukowski , Bibliografia zawartości „Arki". Nr 26-50 (za lata 
1989-1994) „Arka" 1994, nr 4, s. 172-194 oraz (za lata 1995-1998) „Bibliografii Zawartości Czasopism". 
2 3 Zob. artykuły wstępne i komentarze polityczne: Szanowni Państwo, „Arcana" 1995, nr 1, s. 3-4 (zało­
żenia programowe); B. Fedyszak-Radziejowska, Siewcy kompleksów, „Arcana" 1995, nr 4, s. 3-9 (kry­
tyka lewicy postsolidarnościowej); A. Waśko, Wszystko jest inaczej, „Arcana" 1995, nr 5, s. 3-12 (interpre­
tacja polskiej scenie politycznej w połowie lat dziewięćdziesiątych i krytyka elit); B. Fedyszak-Radz ie ­
jowska, Zrozumieć, co się z nami dzieje, „Arcana" 1996, nr 1, s. 3-13 (krytyka lewicy postkomunistycznej). 
Bibliography 
 
K. Wandowicz: Współczesny konserwatyzm polityczny w Polsce 1989–1998. Wrocław 2000.  
W. Frazik.: Niezależny ruch wydawniczy w Krakowie po 13 grudnia 1981 roku. W: Wydawnictwa podziemne w 
powojennym Krakowie. Kraków 1993, s. 34.  
D. Patkaniowska: Najważniejsze teksty i dyskusje w czasopismach literackich i społeczno–kulturalnych 
drugiego obiegu (1976–1990). W: Sporne sprawy polskiej literatury współczesnej. Pod red. Aliny Brodzkiej i 
Lidii Burskiej. Warszawa 1998, s. 183–205. 
J. Jacki: Arka. Eseistyka – literatura – krytyka. W: Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. 
Warszawa 2000, s. 10. 
R. Terlecki: Moja historia „Arki”. „Arka”. Nr 29 (1990), s. 4–8.  
 


E-LIS repository

SOWINIEC 
2001 Nr 18 
Od „Arki" do „Arcanów" 
czyli prasa krakowskich konserwatystów 
WŁADYSŁAW KOLASA 
Kraków był historyczną kolebką polskiego konserwatyzmu, dlatego też jego od­rodzenie (już od połowy lat siedemdziesiątych) znalazło tutaj podatny grunt1. 
Szczególną zasługę w tym względzie należy przypisać środowisku skupionym wo­
kół podziemnej „Arki" - pisma którego publicystyka przyczyniła się w sposób istot­
ny do jego popularyzacji. „Arkę" założyła w lipcu 1983 grupa byłych działaczy 
SKS, m.in.: Jan Polkowski (red. nacz.), Ryszard Terlecki, Lesław Maleszka, Tade­
usz Sonik, Bronisław Maj, Maria de Hernandez Paluch, Tadeusz Nyczek; niebawem 
dołączyli Ryszard Legutko (pseud. Marek Leski) i Łukasz Plesnar (pseud. Michał 
Spis). W początkowym okresie należała do wspólnego szeregu pism popierających 
taktykę „Solidarności", lecz już wkrótce „[...] na przełomie 1984/85 zaczął coraz 
wyraźniej kształtować się profil ideowy „Arki", która zaczęła nawiązywać do trady­
cji myśli konserwatywnej"2. Poważna, intelektualna publicystyka i wysoki poziom 
dyskusji szybko zjednały „Arce" miano jednego z najważniejszych pism opozycyjnych, 
lokując krakowski periodyk w szeregu wśród najważniejszych czasopism społeczno-
kulturalnych, na równi z „Krytyką", „Zapisem", „Kulturą Niezależną", „Pulsem"3 czy 
paryską „Kulturą". Do dalszej krystalizacji programu pisma doszło po powołaniu 
w 1987 roku Klubu Politycznego „Arki", zewnętrzną zaś osłonę zapewniła powołana za 
granicą rada patronacka, w której - dzięki pośrednictwu Leszka Kołakowskiego 
znaleźli się znani zachodni intelektualiści o przekonaniach antykomunistycznych (m.in. 
Alain Besancon i Francois Bondy). W „Arce" publikowano teksty bardzo zróżnico­
wane, bez wątpienia jednak o charakterze pisma decydowały analizy i eseje politycz­
ne oraz refleksje historyczne autorów krakowskich (R. Legutko, Ł. Plesnar), uzupeł­
niane wyborami z przekładów myślicieli zachodnich (Friedricha A. von Hayeka czy 
Rogera Scrutona). Nie zapominano o sprawach kultury: publikowano szczególnie 
często i chętnie poetów pokolenia '68 (Stanisław Barańczak, Julian Kornhauser, Bro­
nisław Maj, Leszek Szaruga i Adam Zagajewski)4 oraz teksty krytycznoliterackie do-
1
 Szerzej: K. Wandowicz , Współczesny konserwatyzm polityczny w Polsce 1989-1998, Wrocław 2000. 
2
 W. Frazik, Niezależny ruch wydawniczy w Krakowie po 13 grudnia 1981 roku, [w:] Wydawnictwa 
podziemne w powojennym Krakowie, Kraków 1993, s. 34. 
3
 Por. D. Patkaniowska, Najważniejsze teksty i dyskusje w czasopismach literackich i społeczno-kul-
turalnych drugiego obiegu (1976-1990), [w:] Sporne sprawy polskiej literatury współczesnej, pod red. 
A. Brodzkie j i L. Burskie j , Warszawa 1998, s. 183-205. 
4
 J. Jack i, Arka. Eseistyka - literatura - krytyka, [w:] Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklo­
pedyczny, Warszawa 2000, s. 10. 
tyczące powojennych zjawisk kulturalnych w kraju i na emigracji. Najlepszych pi­
sarzy nagradzano przyznawaną corocznie od roku 1984 nagrodą „Arki". Otrzymali je 
m.in.: Jarosław Marek Rymkiewicz, Gustaw Herling-Grudziński, Adam Michnik, 
Stefan Kisielewski, Adam Zagajewski i Stanisław Barańczak5. 
Wraz z początkiem 1988 roku publicyści pisma coraz śmielej zabierali głos (te­
ksty podpisywali prawdziwymi nazwiskami). I już na początku 1989 tuż po pierw­
szych ustaleniach „okrągłego stołu" postanowiono rozszerzyć wąską formułę pub­
licystyczną, powołując lżejszy gatunkowo dwutygodnik „Świat" - magazyn o cha­
rakterze politycznym i społeczno-kulturalnym6. W zespole, którym kierował Marek 
Halberda, pisywał niemal cały zespół „Arki", uzupełniony o młodych opozycjoni­
stów i dziennikarzy (m.in. Jan M . Rokita, Wojciech Czuchnowski, Dawid Warsza­
wski czy Piotr Legutko). Formuła dwutygodnika rzeczywiście odpowiadała tytuło­
wi: w niemal równym procencie pisano o wydarzeniach światowych, problemach 
Polski i o kulturze (po ok. 30%). Były to głównie noty informacyjne, komentarze 
i niewielkie formy publicystyczne; zasługiwał na uwagę szczególnie bogaty serwis 
0 międzynarodowych organizacjach działających na rzecz demokracji oraz publiko­
wany cyklicznie słownik pisarzy niezależnych (znaleźli się np.: Vaclav Havel i War-
łam Szałamow). Mimo bogactwa publikowanych informacji „Świat" nie stał się pis­
mem o szerszym zasięgu. Był - w odróżnieniu od gazet „Solidarności" - nazbyt 
światowy i intelektualny, dodatkowo cieniem kładł się wyjątkowo kiepski druk 
1 utrudniający lekturę mały rozmiar czcionki. Pod względem technicznym pismo 
w zasadzie nie różniło się od „bibuły". Dopiero dwa ostatnie numery wydrukowano 
starannie na dobrym papierze. W grudniu redakcja poinformowała, że wydawanie 
pisma w dotychczasowym kształcie „[...] straciło społeczne uzasadnienie", dotych­
czasowy zaś zespół redakcyjny podjął starania o uruchomienie własnego dziennika7. 
Był to rzeczywiście okres gorących przygotowań do wydawania „Czasu Krako­
wskiego", którego start nastąpił w marcu 1990 roku. Dziennik stał się więc w pew­
nej mierze spadkobiercą i ideowym przedłużeniem „Arki" i „Świata". Warto dodać, 
że prócz dwutygodnika „Świat" środowisko „Arki" wydało jeszcze jedno czasopis­
mo o tym samym tytule. W drugiej połowie 1989 roku wydrukowano wespół z kil­
koma amerykańskimi instytucjami jeden numer kwartalnika społeczno-politycznego 
„Świat", pisma poświęconego polityce międzynarodowej, którego kolumny wypeł­
niła niemal w całości tematyka żydowska 8. 
Wciąż ukazywała się też stara „Arka", choć wobec zaangażowania Polkowskie­
go w organizowanie „Czasu", jej dalszy los stanął pod znakiem zapytania. Aby rato­
wać intelektualny dorobek pisma, do redakcji wprowadzono nowy zespół, a kierow­
nictwo dwumiesięcznika objął Ryszard Legutko. Wydany w 1990 roku 29 numer 
5
 Szerzej o dziejach pisma do 1990 roku: R. Ter lecki , Moja historia „Arki", „Arka" 1990, nr 29, s. 4-8. 
6
 Rec: Świat - magazyn społeczny polityczny i kulturalny, „Universitas" 1990, nr 4/5, s. 37. 
7 Por. Koniec Świata, „Świat" 1989, nr 15 (12 XII), s. 1. 
8
 „Świat: polityka międzynarodowa - komentarze". Kwartalnik społeczno-polityczny 1989, nr 1. 
„Arki" zainaugurował jej oficjalny, „naziemny" żywot 9. Najbliższe dwa lata nie by­
ły dla dwumiesięcznika przełomowe, wciąż kontynuowano model tradycyjnego fo­
rum intelektualistów, bardzo odległego od politycznych aktualiów 1 0. Praca ta nie 
przynosiła jednak satysfakcji redaktorowi Legutce i już jesienią 1991 roku oddał 
kierowanie „Arką" w ręce młodego historyka Andrzeja Nowaka. Zmiana ta odcisnę­
ła się na dwumiesięczniku najmocniej. Nowak postanowił zmienić formułę pisma, 
pozyskał też bardzo aktywnych później publicystów: Andrzeja Waśko, Jana Proko­
pa, Wiesława P. Szymańskiego i Macieja Urbankowskiego (literatura) oraz Ewę 
Morawiec (kultura). Na łamach pisma zagościły teksty kontrowersyjne i zaangażo­
wane, publikowano wywiady z prawicowymi politykami, atakowano lewicę i libera­
łów oraz realizowano „odkłamywanie" historii. „Arka" zaczęła się radykalizować 1 1. 
Szerokim echem odbiły się szkice Szymańskiego krytykujące konformizm pisarzy 
wobec władz PRL (Maria Dąbrowska, Tadeusz Nowak, Julian Przyboś) 1 2 oraz pub­
likacje dotyczące polskiego życia kulturalnego w okresie stalinizmu i w czasie stanu 
wojennego (Morawiec, Prokop i in.). Równie ostre akcenty krytyki pod adresem 
tendencji liberalnych w polityce i kulturze zawierał głośny cykl Cezarego Michał-
13 * 
skiego Powrót „Człowieka Bez Właściwości'' \ Najmocniej raziły przeciwników 
publikacje o bezpośredniej wymowie politycznej. Szczególnie głośne okazało się 
poparcie idei lustracji po upadku rządu Jana Olszewskiego. W numerze 39/40 opub­
likowano oświadczenie prolustracyjne, na które L. Kołakowski i N . Podhorec zare­
agowali żądaniem usunięcia ich ze składu rady patronackiej. Nie zważając na to, 
„Arka" wydrukowała w następnym numerze listę ponad 400 podpisów osób wspie­
rających oświadczenie 1 4 i dopełniła publikacją prawicowego manifestu O ład mo­
ralny w Rzeczypospolitej, sygnowanego przez kilkudziesięciu działaczy i parlamen­
tarzystów 1 5. Na łamach "„Arki" wzmogła się krytyka lewicy postsolidarnościowej. 
W konflikcie tym wrogiem numer jeden stało się środowisko „Tygodnika Po­
wszechnego" - co w kolejnych latach znalazło wyraz w serii krytycznych publika­
cji. W odwecie „Tygodnik Powszechny" zbojkotował jubileuszową sesję z okazji 
10-lecia „Arki" 1 6 i ignorował wszystkie jej publikacje. Nastroje nieco opadły dopie­
ro po jesiennej klęsce prawicy w wyborach parlamentarnych. 
9 M . K r z y s z k o w s k i , „Arka" płynie dalej, „Znak" J990, nr 9, s. 118-119; R. Legutko, Gigantyczne 
zadanie, „Tygodnik Solidarność" 1990, nr 23, s. 15; „Arka" nr 29 w sprzedaży, „Czas Krakowski" 1990, 
nr 98. s. 6. 
10
 „Arka" - też w Krakowie, „Polityka" 1992, nr 6, s. 8. 
1 1
 R. Graczyk, Arka prawicy, „Gazeta Wyborcza" 1994, nr 285. s. 12-13. 
1 2
 Opublikowane w latach 1992-1993 (nr 42, 43, 37/38), rec: G. Borkowska, „Arka": błąd w konstruk­
cji, „Res PublicaNowa" 1993; szerzej: J. Zychowicz , Komandosi z prawicowej arki, „Wiadomości Kultural­
ne" 1995, nr 5 (29 I), s. 9; polem.: K. Korab, Brutalność antykultu ry, „Tygodnik Solidarność" 1995, nr 9, s. 11. 
1 3
 „Arka" 1993, nr 48 i 49 i n. 
14
 Wokół oświadczenia „Arki", „Arka" 1992, nr 41, s. 159-165. 
15
 O ład moralny w Rzeczypospolitej, „Arka" 1993, nr 43, s. 177-179. 
16
 Od redakcji, „Arka" 1993, nr 46, s. 3-4; J. Po lkowski , Nie ulegamy modom, „Czas Krakowski" 
1993, nr 133, s. 2. 
W 1994 roku dwumiesięcznik zorganizował sesję z okazji 15-lecia pierwszej pa­
pieskiej pielgrzymki, a jej pokłosie wraz z apelem w obronie życia poczętego za­
mierzano opublikować w specjalnym numerze „Arki". Niestety, szef wydawnictwa 
„Arka-Press" Jan Polkowski zwlekał z przekazaniem pieniędzy na kolejny numer. 
Przyczyną była fatalna kondycja finansowa wydawcy, z drugiej jednak strony był to 
- jak wolno domniemywać - gest niechęci założyciela „Arki" wobec nazbyt samo­
dzielnej i zaangażowanej politycznie redakcji. Mimo to Nowak wydał kolejny nu­
mer własnym sumptem z pominięciem dotychczasowego wydawcy1 7. To dopełniło 
konfliktu: Polkowski złożył sprawę w sądzie o przywłaszczenie tytułu, zdymisjono­
wał Nowaka, a na stanowisko redaktora naczelnego powołał Andrzeja Chwalbę. 
Nowy szef, wraz z zespołem, gdzie znaleźli się m.in.: Łukasz Plesnar, Henryk Su­
łek, Ryszard Terlecki, Andrzej Urbański i Anna Zechenter, zapowiedział „powrót do 
źródeł" 1 8, czyli wznowienia intelektualnej „Arki" w formule sprzed 1991 roku. Nie­
stety, nowa „Arka" nie zdobyła uznania czytelników i znikła z rynku po wydaniu 
7 numerów, z czego ostatni ukazał się w Warszawie pod redakcją Andrzeja Urbań­
skiego. Sprawa sądowa pomiędzy Polkowskim a Nowakiem (mimo kilku prób me­
diacji) nie znalazła rozstrzygnięcia i została ostatecznie umorzona19. 
Andrzej Nowak wraz z solidarnym zespołem podjął się natomiast wydawania 
konkurencyjnego tytułu o nazwie „Arcana", które przyjęło nierpal niezmienioną for­
mę dotychczasowej „Arki". Co więcej, pozostał niemal cały zespół i wierne grono 
czytelników, przez co odbudowa pozycji pisma nie była zbyt trudna. Ułatwiał ją fakt, 
że już wcześniej powołano przy „Arce" wydawnictwo książkowe , które przejęło te­
raz obowiązki edytora. Jeszcze w grudniu 1994 redakcja przeniosła się do lokalu przy 
ul. Dunajewskiego a w styczniu wydano pierwszy numer . O sile poparcia dla no­
wego czasopisma świadczyła honorowa lista fundatorów, gdzie figurowały nazwiska 
ponad 50 profesorów związanych z Uniwersytetem Jagiellońskim i Warszawskim 
oraz z instytutami PAN. Wśród współpracowników figurowali znani publicyści i pra­
cownicy naukowi: Jacek Bartyzel, Antoni Dudek, Leszek Dzięgiel, Krzysztof Kąko-
1 7
 Według relacji A. Nowaka zamierzał rozliczyć się z „Arką-Press" po sprzedaniu numeru - Ankieta 
dot. „Arki" i „Arcanów"; Rozmowa z Andrzejem Nowakiem, Kraków, 20 czerwca 2000 (notatki w posiada­
niu autora). Wydany numer oznaczony jako nr 52 (1994, nr 4) zawierał zapis sesji: „Krytyczny moment 
w dziejach polskich sumień. Nauczanie Jana Pawła II. Polska po 1989 roku". 
1 8
 A. Chwalba, Ł. Plesnar, Powrót do źródeł, „Czas Krakowski" 1995, nr 23 (27 I), s. 8; artykuł 
wstępny: Drodzy czytelnicy, „Arka" 1994, nr 53/54, s. 206. 
1 9
 Ankieta dot. „Arki" i „Arcanów"; Rozmowa z Andrzejem Nowakiem, Kraków, 20 czerwca 2000 (no­
tatki w posiadaniu autora). 
2 0
 Niezależne od „Arka-Press" wydawnictwo „Arcana" założono jeszcze w 1994 roku. Pierwszą wydaną 
książką były szkice J. M . Rymkiewicza poświęcone Mickiewiczowi (J. M . Rymkiewicz , Kilka szczegó­
łów, Kraków 1994). 
2 [
 Dwumiesięcznik „Arcana", „Dzieje Najnowsze" 1997, nr 3, s. 253-254; M . D. Zdort, „Arcana" 
konserwatyzmu, „Rzeczpospolita" 1995, nr 14 (17 I), s. 5; BAR, „Sycyna" i „Arcana". Dwa nowe pisma, 
„Gazeta Krakowska" 1995, nr 8 (10 I), s. 4. 
lewski, Krzysztof Koehler, Ryszard Legutko, Cezary Michalski, Stanisław Murzań-
ski, Jerzy Narbutt, Jarosław M . Rymkiewicz, Jadwiga Staniszkis, Jacek Trznadel. 
Tematyka „Arcanów" 1996-1998 
Dział Liczba wypowiedzi [n] Udział procentowy 
Literatura 81 31,15 
Historia 68 26,15 
Polityka i gospodarka 54 20,77 
Kultura 24 9,23 
Religia 11 4,23 
Inne 22 8,46 
Razem 260 100,00 
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych „Bibliografii Zawartości Czasopism". Próba 12 losowo 
dobranych numerów z lat 1996-1998. 
„Arcana" kontynuowały rozpoczęte jeszcze w „Arce" cykle i tematy, zwracając 
jednak wyraźniej uwagę na polityczną aktualność treści. Już wkrótce opublikowano 
głośne panele podważające legendę „Tygodnika Powszechnego" i „Gazety Wybor­
czej" (Murzański, Narbutt); kontynuowano historyczne pytania o PRL w okresie 
stalinizmu (Prokop, Dzięgiel) i obciążenia lat dziewięćdziesiątych (Nowak, Dudek) 
oraz rewidowano współczesne sądy o literaturze (Urbanowski, Prokop, Szymański). 
Rzadziej rozprawiano o odleglejszych dziejach, sytuacji na świecie (Nowak), kultu­
rze (Morawiec), historii myśli politycznej, dziejach literatury (Szymański), mniej 
publikowano też poezji (L. Elektorowicz, L. Długosz, J. M . Rymkiewicz, J. Brod­
ski). Nie można jednak twierdzić, by pismo zamykało się w kręgu towarzyskim: 
w latach 1989-1994 gościło na jej łamach ponad 500 autorów, po transformacji zaś 
w „Arcana" (1995-1998) - 278 2 2. Pisma nie ograniczały sympatie polityczne. Nie­
zależnie od deklarowanego konserwatyzmu w sferze wartości na łamach „Arca­
nów" zabierali głos przedstawiciele różnych odłamów polskiej prawicy (częściej 
tych radykalnych), których łączyła wspólna niechęć do postsolidarnościowej lewicy 
(Unii Wolności) i postkomunistów 2 3. 
Władysław K O L A S A - pracownik naukowy Akademii Pedagogicznej w Krakowie. 
2 2
 Obliczenia własne na podstawie: W. Bukowski , Bibliografia zawartości „Arki". Nr 26-50 (za lata 
1989-1994) „Arka" 1994, nr 4, s. 172-194 oraz (za lata 1995-1998) „Bibliografii Zawartości Czasopism". 
2 3
 Zob. artykuły wstępne i komentarze polityczne: Szanowni Państwo, „Arcana" 1995, nr 1, s. 3-4 (zało­
żenia programowe); B. Fedyszak-Radziejowska, Siewcy kompleksów, „Arcana" 1995, nr 4, s. 3-9 (kry­
tyka lewicy postsolidarnościowej); A. Waśko, Wszystko jest inaczej, „Arcana" 1995, nr 5, s. 3-12 (interpre­
tacja polskiej scenie politycznej w połowie lat dziewięćdziesiątych i krytyka elit); B. Fedyszak-Radz ie ­
jowska, Zrozumieć, co się z nami dzieje, „Arcana" 1996, nr 1, s. 3-13 (krytyka lewicy postkomunistycznej). 
Bibliography 
 
K. Wandowicz: Współczesny konserwatyzm polityczny w Polsce 1989–1998. Wrocław 2000.  
W. Frazik.: Niezależny ruch wydawniczy w Krakowie po 13 grudnia 1981 roku. W: Wydawnictwa podziemne w 
powojennym Krakowie. Kraków 1993, s. 34.  
D. Patkaniowska: Najważniejsze teksty i dyskusje w czasopismach literackich i społeczno–kulturalnych 
drugiego obiegu (1976–1990). W: Sporne sprawy polskiej literatury współczesnej. Pod red. Aliny Brodzkiej i 
Lidii Burskiej. Warszawa 1998, s. 183–205. 
J. Jacki: Arka. Eseistyka – literatura – krytyka. W: Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. 
Warszawa 2000, s. 10. 
R. Terlecki: Moja historia „Arki”. „Arka”. Nr 29 (1990), s. 4–8.  
 


http://eprints.rclis.org/18474/1/kolasa_od_arki_2001.pdf

Od "Arki" do "Arcanów" czyli prasa krakowskich konserwatystów

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Małopolska Biblioteka Cyfrowa (Digital Library of Malopolska)

E-LIS

E-Lis: Research in Computing and Library and Information Science

E-LIS repository

E-LIS

E-LIS repository