Courtens, W.

Stienen, E.

Van de walle, M.

Vanermen, N.

Verstraete, H.

Open Marine Archive

 V
O
G
EL
N
IE
U
W
S 
29
  
// 
25
Zeevogel uit het sop gelicht: noordse stormvogel
Nicolas Vanermen [ nicolas.vanermen@inbo.be ] , Wouter Courtens, Marc Van de walle, Hilbran Verstraete & Eric W.M. Stienen  
Noordse stormvogel… De naam alleen al prikkelt de fantasie en doet vermoeden 
dat dit een vogel is van barre omstandigheden, die als boodschapper van storm en 
regen enkel bij harde aanlandige wind voor onze kust verschijnt. De realiteit is zoals 
altijd iets genuanceerder, want noordse stormvogels laten zich evengoed van 
dichtbij bekijken tijdens een zonnig zomerbezoek aan Cap Blanc-Nez. Van al onze 
courant voorkomende zeevogels is het desalniettemin de soort die het liefst zo ver 
mogelijk van de kust blijft. De noordse stormvogel behoort net als albatrossen,    
hhhhhhhh
pijlstormvogels en stormvogeltjes tot de orde van de Procellariiformes of 
‘buissnaveligen’. Een gemeenschappelijk morfologisch kenmerk van al deze vogels 
is de unieke opbouw van hun snavel, die bestaat uit meerdere ‘platen’ en 
gewapend is met een haakvormige snavelpunt en ‘neusbuisjes’. Via deze buisjes 
scheiden ze de overmaat aan zout in hun dieet af. Ze beschikken ook over een 
sterke reukzin, die het mogelijk maakt om binnen hun extreem uitgestrekt marien 
biotoop voedsel te vinden.
Sfeerbeeldje van een ‘donkere’ noordse stormvogel in zit – Hilbran Verstraete
 V
O
G
EL
N
IE
U
W
S 
29
  
// 
26
Internationale context
Noordse stormvogels broeden zowel in de Atlantische als Pacifische Oceaan, langsheen 
klif- en rotskusten grofweg boven de 50°NB. De wereldpopulatie wordt geschat op niet 
minder dan 5 à 7 miljoen broedparen. Terwijl de arctische populaties al eeuwenlang 
stabiel blijken is de populatie in de boreale zone (50 - 70°NB) de voorbije 200 jaar spec-
taculair gegroeid, zowel in aantal als verspreiding. Zo waren er halfweg de 18e eeuw 
amper twee kolonies, op Grimsey ten noorden van IJsland en op St Kilda in Schotland 
(Salomonson 1965). Momenteel broeden er op de Britse eilanden, IJsland en de Fae-
röer alleen al 2 à 3 miljoen paren, verspreid over honderden kolonies (Mitchell et al. 
2004). Sinds de jaren ‘80 van de vorige eeuw lijkt deze toename gestopt en nemen de 
aantallen op sommige plaatsen zelfs terug af (JNCC 2017). 
Behoudens arctische broedvogels die in de winter het aangroeiend pakijs ontvluchten, 
blijven volwassen vogels jaarrond in de buurt van de kolonies hangen. Jonge vogels 
daarentegen migreren over grote afstanden, maar hun pelagische verspreiding reikt 
ook in de winter gewoonlijk niet zuidelijker dan 40°NB. In de Noordzee is de soort voor-
al boven de 53°NB talrijk (Camphuysen & Leopold 1994, Stone et al. 1995), net ten 
noorden van het Belgisch deel van de Noordzee (BNZ) dus.
Het verenkleed van noordse stormvogels varieert van vrijwel egaal grijs tot nagelwit 
op lichaam en kop en grijs bovenop vleugels en staart. De grijze (‘donkere’) vorm do-
mineert in hoog-arctische kolonies (waaronder Spitsbergen), en is sterk in de minder-
heid tot afwezig in zuidelijker gelegen kolonies. De lichte vorm komt dus in alle (grote) 
kolonies voor: zo broeden er ook in hoog-arctische populaties tot 15% lichte vogels, en 
dat percentage neemt toe tot ruim 99% in laag-arctische populaties (het zuiden van 
Groenland en Jan Mayen) en 100% in boreale populaties (IJsland, Britse eilanden, Noor-
wegen, Frankrijk) (Salomonson 1965). In de zuidelijke Noordzee varieert het aandeel 
donkere vogels van 2,9% in de winter tot 0,2% in de zomer (Camphuysen & Leopold 
1994).
Het voorkomen van de noordse stormvogel in het Belgisch deel van de 
Noordzee
Noordse stormvogels kennen op het BNZ een echte offshore verspreiding. Terwijl de 
dichtheden verwaarloosbaar zijn binnen een zone van 30 kilometer uit de kust (<0.2 
vogels/km²), nemen deze vanaf de hinderbanken sterk toe (>1 vogel/km²) (Figuur 1). 
Figuur 1.  Verspreiding van de noordse stormvogel op het BNZ van oktober tot en met maart in 
de periode 2001-2016.
 V
O
G
EL
N
IE
U
W
S 
29
  
// 
27
Hun voorkomen wordt verder gekenmerkt door een atypisch seizoenaal patroon, met 
beduidend hogere aantallen van november tot maart, en een kleine secundaire piek 
in juni (Figuur 2). Deze secundaire piek is moeilijk te verklaren, en valt samen met een 
periode waarin ook af en toe ‘wrecks’ plaatsvinden (Camphuysen & Leopold 1994). 
Tijdens zo’n wreck spoelen op korte tijd grote aantallen vogels aan langs de kust, ge-
woonlijk als gevolg van verhongering. Een verklaring voor deze verhoogde aanwezig-
heid en hogere kans op aanspoelende vogels in het voorjaar moeten we de lezer jam-
mer genoeg schuldig blijven.
Goed om te weten is dat we één welbepaalde telling uit de berekeningen lieten. Op 
28 november 2005 werden op tien minuten tijd niet minder dan 1579 noordse storm-
vogels geteld, waarvan 1046 in het teltransect (binnen 300 m van het onderzoeks-
schip). Zulke aantallen zijn bij ons heel uitzonderlijk (de eerstvolgende maxima in het 
teltransect zijn 189 en 80) en daarom heel bepalend voor de uiteindelijke aantals-
schattingen en seizoenale patronen, die in de eerste plaats een algemeen beeld trach-
ten te scheppen. Zo berekenden we dat er in november op het BNZ gemiddeld ruim 
2000 noordse stormvogels verblijven, wat op zich al het hoogste maandgemiddelde 
is. Echter wanneer de bewuste piektelling wordt meegenomen komen we uit op een 
novembergemiddelde van bijna 7000 vogels. Deze sterke vertekening door één enkele 
telling is illustratief voor de grote moeilijkheid om geëxtrapoleerde telresultaten van 
zeevogels op zee naar waarde te schatten. Alle gekheid op een stokje zou het wel eens 
kunnen dat zich ver uit de kust elke winter een groep van meer dan duizend noordse 
stormvogels op het BNZ bevindt, maar dat we die in al die jaren slechts eenmaal zijn 
tegengekomen. De kans dat deze groep op een welbepaalde survey in ons transect 
zwemt is namelijk amper 1%, want dat is grofweg de verhouding tussen de getelde 
oppervlakte per dag en de totale oppervlakte van het BNZ. Het is dus ook voor ons 
onduidelijk of zulk een hoge dichtheid een rariteit is, dan wel een vrij courante maar 
moeilijk te detecteren concentratie aan noordse stormvogels. Wat we wel zeker weten 
is dat de hoge aantallen van 28 november 2005 verhoudingsgewijs een veel te groot 
gewicht toekennen aan de maand november en het jaar 2005 bij het bepalen van 
seizoenale of lange-termijn trends, en dat dus een algemener en veelzeggender beeld 
wordt verkregen zonder deze telling.
Figuur 2.  Seizoenaal patroon van het aantal aanwezige noordse stormvogels op het BNZ, 
opgesplitst per zone (zone 1: 0-10 nautische mijl / zone 2: 10-20 nautische mijl / zone 3: >20 
nautische mijl).
Typisch vliegbeeld van een ‘lichte’ noordse stormvogel met plomp lichaam, zware kop en rechte 
vleugels, in beweging vallen bovendien ook de snelle, stijve vleugelslagen op  – Hilbran Verstraete
 V
O
G
EL
N
IE
U
W
S 
29
  
// 
28
Figuur 3. Trend van de 
geschatte totalen per 
winterhalfjaar (winter-
halfjaar 2001 = okto-
ber 2000 t.e.m. maart 
2001) voor de periode 
2001-2017 voor gans 
het BNZ (links) en voor 
zones 1 & 2 (< 20 nau-
tische mijl van de kust) 
(rechts).
Verder is het interessant om weten dat de aantallen noordse stormvogels op zee de 
laatste jaren heel laag uitvallen. Er is een heuse breuk in de geschatte aantallen, met 
geregeld meer dan 3000 vogels tot en met de winter van 2008, en sindsdien nog maxi-
maal 600 vogels in de winters 2012 en 2014 (Figuur 3 - links).
Nu is het wel zo dat deze breuk ongeveer samenvalt met een verandering in monito-
ringsstrategie. Na 2008 werd er verhoudingsgewijs heel wat meer geteld in het ooste-
lijk deel van het BNZ in functie van de windparkmonitoring, en minder in het gebied 
rond de hinderbanken. Daarom controleerden we of deze trend zich ook afspeelde in 
de zones dichter bij de kust, alwaar de inspanning meer continu is gebleven. Uit het 
rechterpaneel in Figuur 3 blijkt dit ondanks de veel minder hoge aantallen inderdaad 
het geval, hoewel de aantalspiek in 2012 hier sterker naar voor komt.
Bovendien is er een opvallende parallel tussen de aantallen aanwezig in zones 1 & 2 
van het BNZ en het aantal aangespoelde vogels langsheen de Belgische kust. Zo werden 
tijdens de piekwinters 2002, 2004, 2008 & 2012 (Figuur 3 - rechts) ook beduidend ho-
gere aantallen dode noordse stormvogels opgeraapt tijdens de ‘beached bird surveys’ 
(Figuur 4). Anderzijds werden de sterk verhoogde dichtheden op zee in 2007 helemaal 
niet weerspiegeld door een verhoogd aantal aangespoelde vogels. 
Figuur 4.  Aantallen aangespoelde noordse stormvogels per km langs de Belgische kust per 
winterhalfjaar (winterhalfjaar 2001 = oktober 2000 t.e.m. maart 2001).
 V
O
G
EL
N
IE
U
W
S 
29
  
// 
29
Tot slot varieert het aandeel donkere noordse stormvogels op het BNZ seizoenaal, en 
zijn de verhoudingen sterk in lijn met deze gerapporteerd door Camphuysen & Leopold 
(1994). Tijdens de tellingen op het BNZ in het winterhalfjaar werd 3,0% van de vogels 
opgeschreven als ‘donker’, tegenover slechts 0,4% in het zomerhalfjaar. Dit aandeel va-
rieert ook van jaar tot jaar, en bedroeg in sommige winters meer dan 6% (1997, 2006 
en 2012). Blijkbaar was de instroom van arctische broedvogels in die jaren groter dan 
normaal.
Associatie met visserij en andere zeevogels
Noordse stormvogels worden vaak waargenomen nabij vissersboten, waar ze profite-
ren van visafval. Op het BNZ is dit het geval voor 21% van alle getelde vogels, soms in 
groepen van 400 tot 500 vogels. Ook de enorme concentratie noordse stormvogels op 
28 november 2005 waarvan eerder sprake was, bevond zich wellicht niet toevallig in de 
relatieve nabijheid (8 km) van een vissersboot die op zich al 450 noordse stormvogels, 
70 jan-van-genten, 100 drieteenmeeuwen en honderden grote meeuwen rond zich had 
verzameld. Vaak worden op zee concentraties vogels gezien waarvan vermoed wordt 
dat deze zijn ontstaan als gevolg van visserij-activiteit maar welke niet meer recht-
streeks aan een vissersboot te linken zijn.
Tijdens de zeevogeltellingen op het BNZ waren noordse 
stormvogels aanwezig in 161 multisoortengroepen (groe-
pen of concentraties zeevogels van meerdere soorten). 
Hiervan bevonden er zich 67 achter of rond een vissers-
boot. Noordse stormvogels blijken ook het vaakst ge-
associeerd met zeevogels die net als zijzelf graag rond 
vissersboten vertoeven, zijnde: jan-van-gent (32%), zilver-
meeuw (27%), kleine mantelmeeuw (42%), grote mantel-
meeuw (33%) en drieteenmeeuw (33%) (Figuur 5). Op-
vallend is dat noordse stormvogels ook weg van schepen 
vaak geassocieerd waren met grote meeuwen, vaker dan 
men zou verwachten op basis van hun minder offshore 
voorkomen. Dit doet opnieuw vermoeden dat veel van 
de waargenomen multisoortengroepen op zee tot stand 
zijn gekomen als gevolg van visserij, waarna de betrokken 
soorten nog een tijdje samen blijven rondhangen.
Groepje van drie ‘lichte’ noordse stormvogels  – Hilbran Verstraete
Figuur 5.  Overzicht van de meest courant voorkomende soorten in associatie met noordse stormvogel, al dan niet in de buurt  
van schepen (hoofdzakelijk vissersboten).
 V
O
G
EL
N
IE
U
W
S 
29
  
// 
30
Noordse stormvogel als milieu-indicator
Noordse stormvogels foerageren het liefst door al zwemmend kleine organische par-
tikels van het wateroppervlak te pikken. Jammer genoeg verwarren ze kleine plastic 
deeltjes vaak met eetbaar materiaal. Zo had niet minder dan 95% van de 240 noordse 
stormvogels die tussen 2002 en 2013 langs de Belgische kust aanspoelden plastic in de 
maag (eigen data INBO). Noordse stormvogels zijn daarom, maar ook gezien hun alge-
meen en wijd verbreide voorkomen, de ideale indicator voor plasticvervuiling op zee. 
In 2002 werd via de OSPAR conventie een ecologische doelstelling geformuleerd die 
luidt dat niet meer dan 10% van de noordse stormvogels meer dan 0,1 gram plastic in 
de maag mag hebben. Deze doelstelling is in de Noordzee alvast nog lang niet bereikt, 
want sinds 2000 blijft dit percentage hangen rond de 60% (OSPAR 2017). Anderzijds 
laten de laatste data uit Nederland wel een bescheiden maar significante daling zien in 
de hoeveelheid plastic in de magen van aangespoelde noordse stormvogels (Van Fra-
neker et al. 2017).  
Dankwoord
We bedanken VLIZ, KBIN, DAB Vloot en BELSPO voor de vele uren scheepstijd op de onderzoeksschepen 
Zeeleeuw, Simon Stevin en Belgica, en alle bemanningsleden voor de samenwerking. Daarnaast bedank-
en we alle vrijwilligers (in het bijzonder Walter Wackenier) voor hun welkome hulp tijdens het tellen van 
zeevogels.
Referenties 
Camphuysen, C.J. & Leopold, M.F. (1994). Atlas of seabirds in the southern North Sea. NIOZ, Texel. 
JNCC (2017). Northern fulmar Fulmarus glacialis. Online beschikbaar: http://jncc.defra.gov.uk/page-2868
Mitchell, P.I., Newton, S.F., Ratcliffe, N. & Dunn, T.E. (2004). Seabird populations of Britain and Ireland. 
Results of the seabird 2000 census (1998-2002). T & A D Poyser, London. 
OSPAR (2017). Plastic Particles in Fulmar Stomachs in the North Sea. Online beschikbaar: https://oap.
ospar.org/en/ospar-assessments/intermediate-assessment-2017/pressures-human-activities/marine-
litter
Salomonson, F. (1965). The geographical variation of the fulmar (Fulmaris glacialis) and the zones of 
marine environment in the North Atlantic. The Auk 82(3): 327-355.
Stone, C.J., Webb, A., Barton, C., Ratcliffe, N., Reed, T.C., Tasker, M.L., Camphuysen, C.J. & Pienkowksi, 
M.W. (1995). An atlas of seabird distribution in north-west European waters. Joint Nature Conservation 
Committee, Peterborough.
Van Franeker, J.A., Kühn, S. & Meijboom, A. (2017). Fulmar Litter EcoQO monitoring in the Netherlands - 
Update 2016. Research Report C053/17. Wageningen University, Den Helder.
‘Donkere’ noordse stormvogel in vlucht, met grijze kop en lichaamsveren – Hilbran Verstraete


Zeevogel uit het sop gelicht: noordse stormvogel

http://www.vliz.be/imisdocs/publications/312101.pdf

Zeevogel uit het sop gelicht: noordse stormvogel

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Open Marine Archive