Zandbergen, Pieter

Dutch

Zandbergen, P.J.

NARCIS 

In memoriam: Willem van Spiegel

University of Twente Research Information

276 NAW 5/6 nr. 4 december 2005 In memoriam Willem van Spiegel Pieter ZandbergenPieter ZandbergenFaculteit Elektrotechniek, Wiskunde en InformaticaUniversiteit TwentePostbus 217, 7500 AE Enschedepieterjz@netscape.netIn memoriamWillem van SpiegelOp 10 januari 2005 is Izak Willem van Spie-gel op 82-jarige leeftijd overleden. Hij was deeerste wiskundehoogleraar van de toenmali-ge Technische Hogeschool Twente en heefthet wiskundeonderwijs aan deze universiteitopgezet. Hij was op allerlei gebied bijzondergewaardeerd als bestuurslid. Pieter Zandber-gen, emeritus hoogleraar toegepaste wiskun-de en tot mei 1999 president van de KNAW,was enige jaren voor Van Spiegel rector mag-nificus aan de Universiteit van Twente. Hijwerkte vele jaren met Van Spiegel samen, inhet bijzonder bij het opzetten van de faculteitvan Toegepaste Wiskunde in Twente.Willem van Spiegel werd ‘als tweede kind’ op9 april 1922 geboren in Harlingen.In 1930 ver-huisden zijn ouders met hun inmiddels driezoons naar Koekangerveld, een gehucht hal-verwege Meppel en Hoogeveen. Zijn vaderwas daar benoemd tot hoofd van een twee-mansschooltje en uiteraard kwam Willem bijzijn vader in de klas. Om een middelbareschoolopleiding te kunnen volgen was aan-gepast onderwijs nodig; de extra leerstof be-stond onder andere uit algebra en meetkundeuit de boeken van Derksen en de Laive. Na delagere school ging Willem naar de Rijks-HBS inMeppel. Dat betekende twee maal 15 km perdag op de fiets in weer en wind naar Meppelen terug, want er was geen openbaar vervoer.Willem werd op de HBS in het bijzondergestimuleerd door zijn wiskundeleraar Loon-stra, de latere hoogleraar wiskunde in Delft.Deze pleitte er bij Willems ouders voor datWillem wiskunde zou gaan studeren. Maar ditkon alleen met een studiebeurs en daarvoorwas een gemiddeld eindexamencijfer van mi-nimaal 8 noodzakelijk. Willem voldeed aandie eis en kon in Groningen wiskunde gaanstuderen in 1940, het jaar waarin de DuitsersNederland bezetten. Echter in oktober werdzijn vader door de bezetter ontslagen vanwe-ge zijn joodse afkomst, iets dat voor de kinde-ren tot dat moment volkomen onbekend was.Het betekende dat Willem, die zogenaamdhalf-joods was, niet mocht studeren en zijnstudie moest afbreken.In 1941 verhuisde het gezin naar Amers-foort, waar zijn vader een positie verwierf bijeen van de toen opgerichte speciale scholenvoor joodse kinderen. Willem vond werk bijde Amersfoortse apparatenfabriek (de AMAF),een onderdeel van het latere Bronswerk, waarhij zijn toekomstige vrouw Jos Hunsche leerdekennen. Uiteraard werden de omstandighe-den voor het gezin tijdens de oorlog almaarslechter. Zijn vader werd gedwongen tot ar-beid bij de aanleg van een vliegveld, zijn jong-ste broer Egbert en Willem moesten eind 1944tankgrachten graven aan de IJssel bij Dieren.Zoals Egbert getuigt, is Willem niet alleen voorhem, maar met name ook voor zijn moedereen grote steun geweest.PromotieHet gezin kwam uiteindelijk tamelijk onge-schonden door de oorlog. Direct na de oor-log hervatte Willem zijn studie in Groningen.Al snel combineerde hij de studie met eengedeeltelijke leraarsbaan, die na een aantaljaren overging in een volledige baan aan hetSt. Maartenscollege in Groningen, gecombi-neerd met wiskundecolleges aan de FryskeAkademie te Leeuwarden.Hij treedt op 15 mei 1948 in het huwelijkmet Jos, nadat hij daarvoor katholiek was ge-worden. Nadat Willem eveneens in 1948 zijndoctoraal examen had gedaan, zette hij allesop alles om te promoveren. In die jaren heefthij veel van zichzelf gevraagd, een volle le-raarsbaan, een niet eenvoudige studie op hetgebied van de meetkunde en ook nog een zichsterk ontwikkelend gezin.In 1957 promoveert hij bij prof. Gerretsenop het proefschrift Geometry of aggregates.Prof. A. van de Ven merkt hierbij op: “Deze titelzou op het eerste gezicht verwondering kun-nen wekken. In de negentiende eeuw was deprojectieve meetkunde als onderdeel van dealgebraïsche meetkunde tot volle ontwikke-ling gekomen. De gebruikte methoden warenin principe eenvoudig, maar technisch vaakgecompliceerd. In Nederland beleefde de pro-jectieve meetkunde in de eerste helft van detwintigste eeuw een nabloei en Van Spiegelsproefschrift is een van de laatste voorbeeldendaarvan.Een van de onderwerpen, waaraan in deprojectieve meetkunde veel aandacht be-steed werd, was systemen van lineaire deel-ruimten van een projectieve ruimte (alias vandeelvectorruimten van een vectorruimte) enaggregaten — een naam, meer niet — zijndaarvan een voorbeeld. Voortbouwend ophet werk van vele voorgangers verkrijgt VanSpiegel verfijnde resultaten die onder ande-re als toepassing interessante configuratiesopleveren. Tegenwoordig is bij dit onderwerpde multilineaire algebra niet weg te denken,maar die vond in 1957 in Nederland nog maarweinig toepassing. Misschien zou het interes-sant zijn Van Spiegels werk nog eens in ditlicht te bezien.”Pieter Zandbergen In memoriam Willem van Spiegel NAW 5/6 nr. 4 december 2005 277Het begin van zijn academische carriëreIn het studiejaar 1957/1958 verblijft Willemin Rome, waar hij colleges volgt aan het In-stituta di Alta Matematica van de Universiteitvan Rome. De liefde voor Italië zal altijd aan-wezig blijven, want hij gaat vele malen naarvakantiecursussen en wordt later lid van degemengde culturele commissie Nederland-Italië.In 1958 wordt hij instructeur aan de on-derafdeling Wiskunde van de Technische Ho-geschool Delft, waar hij in contact komt metprof. Rein Timman, de grondlegger van de eer-ste opleiding tot wiskundig ingenieur in Ne-derland (1957). In Delft wordt in 1960 zijnbroer Egbert tot hoogleraar benoemd. In 1963wordt Willem tot lector benoemd. Uit zijn re-de bij de aanvaarding van dat ambt (20 april1964) en getiteld Overpeinzingen bij een drie-hoek blijkt dat hij zich inmiddels is gaan be-zighouden met toepassingen van de wiskun-de op technische problemen. Overigens is hijop dat moment al benoemd tot de eerstehoogleraar in de wiskunde aan de nog jongeTechnische Hogeschool Twente (THT) en welin de afdeling Werktuigbouwkunde. Hij aan-vaardt dat ambt op 26 februari 1965 met hetuitspreken van een rede, getiteld Optimalise-ren.Een van zijn eerste daden in Twente ishet aantrekken van de nodige medewerkers,waaronder een aantal met zorg uitgekozen er-varen onderwijskrachten. In 1964 startte hijmet: D.W. Bresters, A. Jetten, U.J. Knottnerus,H.G. van Kooten, Tj. Plomp, G. Sieben, F. Schu-rer en F.W. Steutel. Later kwamen daar nog bijC. Hoede, W. Wesselius, F. Twilt en P. Jonker.Een getalenteerde groep. Van de twaalf ge-noemden promoveerden er zeven, waarvan ervijf hoogleraar werden, en wel Bresters aan deUvA, Schurer en Steutel aan de TUE, Hoede enPlomp aan de UT.Bij Willem van Spiegel promoveerden Hoe-de (1968) en Twilt (1981), terwijl hij co-promotor was bij Plomp (1974). Kort na hetaantreden van Willem van Spiegel worden inTwente drie andere wiskundehoogleraren be-noemd, A.J.W. Duyvestein en T. Terpstra inde afdeling Electrotechniek en E.M. de Jagerin de afdeling Chemische Technologie. Op 1januari 1966 kwam ik de gelederen verster-ken als hoogleraar naast van Spiegel. Het ismisschien illustratief om op te merken datik in 1962 gepromoveerd was bij Egbert vanSpiegel, die ik evenals Eduard de Jager ken-de vanuit het Nationaal Luchtvaart Laborato-rium. Het moge duidelijk zijn dat aanvanke-lijk in Twente de mening heerste, dat het be-ter was de hoogleraren wiskunde over de af-Willem van Spiegel en zijn vrouw Jos van Spiegel-Hunsche in Italiëdelingen te verdelen en niet naar een eigenwiskunde-afdeling te streven.Een nieuwe studieEchter in oktober 1964 stelt Van Hasselt, voor-zitter van de afdeling Werktuigbouwkunde inhet College van Rector en Assessoren (R&A),het ontwikkelingsplan aan de orde en zegt“dat vanzelfsprekend in de eerste plaats inhet patroon van de THT zouden kunnen wor-den opgenomen de Natuurkunde en verderde Wiskunde.” R&A besluiten dat aan Willemvan Spiegel zal worden gevraagd zijn meningte geven over de Wiskunde-opleiding. Op 20januari 1965 wordt een eerste nota aan R&Aaangeboden en kort daarop besproken metTimman, die als adviseur was aangetrokken.Er wordt besloten te streven naar een afdeling278 NAW 5/6 nr. 4 december 2005 In memoriam Willem van Spiegel Pieter ZandbergenWillem van Spiegel, rector van de Technische HogeschoolTwente van 1976 tot 1979of tussenafdeling Wiskunde.Dit alles leidt in oktober 1965 tot hetinstellen van de Commissie Ontwikkelings-plan Wiskunde, de CONWI. Het uiteindelijkeeindrapport, dat een gedetailleerde uitwer-king van de studie wiskunde in Twente be-vat, komt na moeizame onderhandelingen in1967 tot stand en vraagt om toestemming tothet instellen van een studierichting Toegepas-te Wiskunde in een eigen onderafdeling. Op21 augustus 1968 wordt de ministeriële toe-stemming ontvangen. Het is ongetwijfeld aande inspirerende houding van Willem van Spie-gel te danken geweest dat deze opleiding totstand kwam.Bovendien wist hij als conrector in 1967/68een plan voor nieuwbouw voor meer afdelin-gen uit te breiden met een deel voor Toe-gepaste Wiskunde. De ironie van het lot wildat uiteindelijk alleen dat deel werd gereali-seerd, zodat er een eigen gebouw voor Wis-kunde en Rekencentrum ontstond. En alsofdat alles nog niet genoeg was nam Willemin 1967 samen met Arie Duyvestein het ini-tiatief tot de Stichting Wetenschappelijke Op-leidingen Twente (SWOT). Dit was een stich-ting van en voor het bedrijfsleven en werddan ook van harte ondersteund door de grotebedrijven in Twente. In eerste instantie ginghet erom de grote achterstand in de kennisvan ‘computer-wetenschap’ door middel vanavondcursussen te kunnen inlopen. Er werdgestart met een cursus ‘wetenschappelijk re-kenen’ waarbij een beroep gedaan werd opde vrije tijd van TH-medewerkers. Tot betrek-kelijk kort voor zijn overlijden is Willem zichblijven bezighouden met de SWOT, die in deloop der jaren steeds meer vakgebieden gingomvatten en zich ging concentreren op be-drijfskundige opleidingen, terwijl in de laatstejaren een duidelijk accent op management-opleidingen ontstond, zoals de MBA-studie.In een nagelaten notitie van Willem van na2000 trof ik de volgende stelling aan: “Al metal kun je constateren dat het particulier initi-atief ook in het onderwijs nog springlevend isen nog steeds in een behoefte voorziet.”Na de verkregen toestemming van de mi-nister werd nog in 1968 tot het instellen vande Onderafdeling Wiskunde besloten, waar-van ik de eerste voorzitter werd. Toen ik per1 januari 1970 tot prorector werd benoemd,nam Willem het voorzitterschap van mij over.Willem was een onderwijsman in hart en nie-ren. Mede door zijn inzet is de faculteit Toe-gepaste Wiskunde in Twente uitgegroeid totéén van de grootste wiskundefaculteiten inNederland.In de loop der jaren ging Willem zich hoelanger hoe meer met educatieve vragen vanalgemene aard bezighouden, waarbij voor-al de mogelijkheden van het inschakelenvan audiovisuele media voor een meer indi-vidueel onderwijsaanbod hem erg aanspra-ken. Het leidde ertoe dat zijn medewerkerTj. Plomp een eerste poging ondernam tot hetontwikkelen van een Individueel Studie Sys-teem (ISS) waarbij in feite de hoorcolleges opbeeldscherm werden herhaald met een bij-gevoegde toetsingsmogelijkheid. Maar zoalsinmiddels bekend is, is overdragen van ken-nis per beeldscherm een vak apart en het isdus geen wonder dat deze eerste pogingenschipbreuk leden, vooral ook omdat de mede-werkers weinig zagen in het beoordelingssys-teem via multiple-choicevragen. Desalniette-min zat onderwijskunde ook landelijk gezienin de lift. In april 1975 was aan de THT een no-ta verschenen met de titel Toegepaste onder-wijskunde aan de THT. Daarin stelde Twentezich kandidaat voor een dergelijke opleidingmet een eigen karakter, binnen een nationaalontwikkelingsplan.RectoraatHet zal voor de nieuwe rector Willem van Spie-gel die in 1976 aantrad een groots momentzijn geweest om van de toenmalige staatsse-cretaris van Onderwijs een uitnodiging te ont-vangen tot het aanvragen van een opleidingin de onderwijskunde met technologische in-slag. In zijn eerste rectorale rede (1977) merkthij op: “Er is een toenemende vraag naar on-derwijs, zowel ten behoeve van een betereberoepsuitoefening als ter bevordering vande persoonlijke ontplooiing. Onderwijs is nietmeer een zaak van een bepaalde levensfaseof van bepaalde bevolkingsgroepen. Onder-wijs zal een steeds groter deel van de mense-lijke activiteiten in beslag nemen. De toene-mende complexiteit van onze hoog ontwikkel-de samenleving vraagt ook een breder assor-timent van onderwijsaanbod.” Overigens zathij zelf de werkcommissie Toegepaste Onder-wijskunde voor, die het onderwijsplan voordeze studierichting tot stand bracht.In dezelfde rede komt een ander onder-werp aan de orde waaraan hij veel heeft bij-gedragen, namelijk de problematiek van deafstemming van wetenschappelijk technischonderwijs (wto) en hoger technisch onder-wijs (hto), vooral om een betere doorstromingvan hto-abiturienten naar het wto mogelijkte maken. Dit was een onderwerp met velevoetangels en klemmen, vooral vanwege detotaal verschillende culturen van het hto enwto, met bijbehorende verschillen in wettelij-ke regelingen. Willem slaagde erin een echtebrug te bouwen. Hij werd voorzitter van deLandelijke Coördinatie Commissie, die in fei-te een voortrekkersrol vervulde voor het ge-hele gebied van samenwerking tussen hogerberoepsonderwijs (hbo) en wetenschappelijkonderwijs (wo). Het vertrouwen dat hij daar-mee opbouwde weerspiegelde zich in zijn ja-renlange voorzitterschap van de Verenigingvan Besturen van de Hogere Technische Scho-len.Een ander onderwerp dat hij aansnijdt is ofhet niet nuttig zou zijn om, naast de omvang-rijke afdeling der Civiele Techniek in Delft, ookeen zwaartepunt elders te vestigen, bijvoor-beeld in Twente. Hierover is acht jaar heen enweer gepraat, totdat uiteindelijk een civiel-technische oriëntatie binnen bestuurskundetot stand kwam.Zijn rectoraat eindigt in 1979. Hoewel dui-delijk moge zijn dat hij beleidsvragen abso-luut niet uit de weg ging, beklaagt hij zichwel over de gigantische vergadercultuur diehet lidmaatschap van het College van Bestuurmet zich meebrengt en spreekt hij zijn spijtuit over het feit dat hij zo weinig was toe-gekomen aan een intensief contact met destudenten. Wel is duidelijk dat hij genoegenheeft beleefd, veelal tezamen met zijn echtge-note, aan het meer representatieve deel vande rectorstaak.De hogeschool als leefgemeenschapNa zijn rectoraat heeft hij zich nog met ve-le zaken van algemeen belang beziggehou-den. Zo was hij in 1981 betrokken bij hetopstellen van een nota voor een Provincia-Pieter Zandbergen In memoriam Willem van Spiegel NAW 5/6 nr. 4 december 2005 279le Onderwijsraad in Overijssel. In 1983 kwamhet eindadvies van de Programmeringswerk-groep Technische Wetenschappen ten behoe-ve van de Open Universiteit onder zijn voor-zitterschap tot stand. In die jaren dedenzich fysieke problemen voor die hem ertoenoopten op 63-jarige leeftijd afscheid te ne-men van het hoogleraarschap. Ter gelegen-heid van zijn afscheid werd op 30 augustus1985 een symposium georganiseerd waar me-dewerkers en oud-medewerkers en collegaevoordrachten hielden. In zijn slotvoordracht,getiteld Verantwoording, blijkt duidelijk datnaast de dank voor plezierige samenwerking,de wo-hbo problematiek een centrale plaatsinneemt, niet alleen vanuit onderwijskundigoogpunt maar vooral ook vanuit een oogpuntvan wat er nodig is om de toekomst voorjonge mensen te kunnen garanderen. Heelkenmerkend voor Willem van Spiegel is, dathij aan het einde van deze verantwoordinghet woord richt tot zijn vrouw en kinderen,om nog eens aan te halen dat de TH Twen-te niet alleen een werkgemeenschap is, maarals campus-hogeschool ook een leefgemeen-schap. Hij stelt: “Als gezin hebben wij daar, ie-der van ons op eigen wijze, in geparticipeerd.Toch meen ik te kunnen stellen dat het be-trokken zijn bij het studentenpastoraat voorons allen daarin het hoogtepunt was en is.Het is een beperkt deel van de Hogeschoolge-Willem Van Spiegel en Pieter Zandbergen voor de Universiteit Twentemeenschap dat in dit oecumenisch pastoraatactief is. Maar de ontmoeting daar met voor-al jonge mensen die naast hun intellectuelevorming in staat zijn hun religiositeit en be-trokkenheid op de totaliteit van het leven oprationele wijze tot uitdrukking te brengen, isvoor ons steeds weer een teken van hoopvolleverwachting in de nieuwe generaties.”Na zijn afscheid is Willem zich met velezaken blijven bezighouden. Dat was mogelijkomdat de fysieke ongemakken door een aan-gepaste leefwijze uiteindelijk voor een grootdeel konden worden overwonnen. Zoals reedseerder vermeld, bleef hij sterk betrokken bijde SWOT en daarnaast was hij voorzitter vande Radboudstichting Wetenschappelijk On-derwijsfonds van 1981 tot 1991. Zoals de di-recteur hiervan bij de crematieplechtigheidstelde, gaf hij daar leiding aan de bouwers,die vonden dat in het universitair onderwijsde levensbeschouwelijke, geestelijke en cul-turele dimensies in het onderwijs niet moch-ten ontbreken. Er werden aan vier openbareuniversiteiten leerstoelen gevestigd in de fi-losofie, de ethiek en de religie (thans tien).Nog in 1993 was hij de auteur van een no-ta met de titel Bundeling van krachten in hetCentrum voor Revalidatie Technologie. Het te-kent zijn betrokkenheid bij vraagstukken vanalgemeen belang en ligt in het verlengde vanzijn lidmaatschap van het bestuur van het Ka-tholieke Ziekenhuis Stadsmaten in Enschedein de beginjaren in Twente.Willem van Spiegel werd benoemd tot Rid-der in de Orde van de Nederlandse Leeuw in1985. Daarnaast werd hij benoemd tot Com-mandeur in de Orde van Sint Silvester in 1986door Paus Johannes Paulus II.VrijheidWillem van Spiegel was als persoon eenaanstekelijke man, met een grote mate vangeïnteresseerdheid in de mensen om hemheen. Samen met Jos, die deze kenmerkenmet hem deelde, vormde hij een ijzersterkpaar. In het begin van 1966 toen ik hen leerdekennen, was het gezin voltooid. Paul, Mirjamen Frans op de middelbare school, Edith enBernadette op de lagere school. Voor de maal-tijd werd er eerst een glas gedronken waarbijalle facetten van wat op de THT speelde, uit-voerig werden besproken en waarbij er heelwat werd afgelachen om de meer komischegebeurtenissen. Dan volgde de maaltijd waarde kinderen hun belevenissen kwijt konden,waarbij mij opviel hoe nuchter Willem kon rea-geren, vooral vanuit het inzicht dat de jongeregeneratie de vrijheid moet hebben het levennaar hun inzichten vorm te geven en de kansmoet hebben aan den lijve te ondervindenwat dat met zich meebrengt. Toen alle kin-deren waren uitgevlogen waren hun (uitein-delijk dertien) kleinkinderen een feest voorJos en Willem. Jos was natuurlijk het werke-lijke middelpunt van het gezin, die een sfeerkon scheppen waarin alles gedijde. Het ge-zin heeft ook, ondanks dat later de kinderenover het hele land verspreid waren, altijd alseen bewonderenswaardige eenheid gefuncti-oneerd. Vooral toen het aan het einde van denegentiger jaren slechter ging met Jos en Wil-lem was dat merkbaar. Toen Jos eind maart2004 overleed was het duidelijk dat het levenvoor Willem veel van zijn glans verloren had.Hij overleed begin Januari 2005, ten gevolgevan een ongeneeslijke ziekte, te midden vanzijn kinderen. kDankwoord De auteur is veel dank verschuldigdaan dr. E. van Spiegel. Het eerste deel van dit In Me-moriam is een vrijwel letterlijke weergave van hetgrootste deel van zijn afscheidsrede bij de crema-tieplechtigheid. Verder dank ik prof.dr. A.C.H. vande Ven voor zijn bijdrage over het proefschrift enprof.dr. C. Hoede en dr. F. Twilt voor hun bijdragenen opbouwende kritiek. Tenslotte dank ik de kinde-ren Van Spiegel voor hun hulp en het beschikbaarstellen van de foto’s.

In memoriam: Willem van Spiegel

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

NARCIS

University of Twente Research Information