Sijs van der, N.

Dutch

KNAW Repository

Over taalcontact 31
136   |  de  taalcanon  
Taal canon Eerste proef #2BW 21x22,5.indd   136 19-09-12   10:37    |       137 taal beschrijven
Hebben alle talen leenwoorden?
NICOLINE VAN DER SIJS
M
ultitasken, flashmob, breaking news 
- sommige mensen gruwen van het 
gebruik van dergelijke Engelse leenwoor-
den. Hardcore puristen gaan zelfs over tot actievoe-
ren: zij verenigen zich in clubs met namen als Bond 
tegen leenwoorden, Stichting Taalverdediging of 
Stichting Nederlands. Waarom worden leenwoor-
den eigenlijk overgenomen? Bestaan er ook talen 
zonder leenwoorden? 
De maatschappij verandert voortdurend: mensen 
doen nieuwe uitvindingen of ontdekkingen en 
ontwikkelen nieuwe ideeën. Ook leren ze van 
mensen uit andere culturen nieuwe gerechten, kle-
ding, meubels en opvattingen kennen. Aangezien 
mensen via taal met elkaar communiceren en via 
woorden verwijzen naar zaken in de werkelijkheid-
moeten die noviteiten een naam krijgen. Iedere 
taal krijgt er dan ook voortdurend nieuwe woorden 
bij, terwijl oude woorden, samen met de zaken 
waarnaar zij verwezen, in onbruik raken of van 
betekenis veranderen. Nieuwe woorden zijn vaak 
afleidingen (gebak van bakken) of samenstellingen 
(bakkerswinkel) van bestaande woorden, maar heel 
vaak zijn het ook leenwoorden (patisserie, pastei, 
banket): een buitenlands product wordt veelal over-
genomen mét de buitenlandse benaming.
  De belangrijkste reden voor het overnemen van 
leenwoorden is dus de noodzaak een lacune in de 
woordenschat te dichten. Daarnaast kiezen men-
sen vaak voor een leenwoord om eufemistische 
redenen  – transpireren klinkt netter dan zweten – of 
omdat een buitenlands woord meer prestige heeft: 
salesmanager staat beter op je visitekaartje dan ver-
koopleider. Leenwoorden maken het ook mogelijk 
variatie te brengen in je woordkeuze: in een lange 
tekst wissel je bezoek eens af met visite.
Leenwoorden in het Nederlands  Leenwoor-
den kunnen alleen worden overgenomen wan-
neer sprekers van verschillende talen contact met 
elkaar hebben. In welke situatie worden de meeste 
Taal canon Eerste proef #2BW 21x22,5.indd   137 19-09-12   10:37138   |  de taalcanon
leenwoorden overgenomen? Het Nederlands blijkt 
in de loop van de tijd de meeste woorden te hebben 
geleend uit de buurtalen, in aflopende volgorde: 
Frans, Latijn (lange tijd de tweede taal), Engels en 
Duits. Pas daarna volgen talen als Italiaans, Spaans, 
Indonesisch en Jiddisch. Dat juist de buurtalen de 
meeste leenwoorden leverden, is te verklaren uit 
het feit dat de taalcontacten over de grens heen 
langdurig, direct en intensief waren, en veel men-
sen in de grensgebieden tweetalig waren. Kenne-
lijk leiden oppervlakkigere contacten automatisch 
tot minder leenwoorden.
  Toch hebben de buurtalen niet allemaal evenveel 
leenwoorden geleverd en ook niet allemaal in de-
zelfde tijd. Franse en Latijnse woorden zijn tot in de 
negentiende eeuw overgenomen. In de negentiende 
eeuw nam de Duitse invloed toe. Vanaf halverwege 
de negentiende eeuw, en met name in de loop van 
de twintigste eeuw, ging het Engels de meeste leen-
woorden leveren. 
  De eb en vloed van de leenwoordenstromen is 
direct gerelateerd aan maatschappelijke ontwikke-
lingen: van de middeleeuwen tot de napoleontische 
tijd gaf Frankrijk in West-Europa de toon aan op 
terreinen als de politiek (vandaar bijvoorbeeld de 
leenwoorden administratie, partij), de kunst (aquarel, 
atelier), de muziek (melodie, muziek), de mode (dessin) 
en de krijgskunst (artillerie, kanon). Nadat Napoleon 
in 1815 zijn Waterloo had gevonden, nam de Franse 
culturele invloed af. Duitse wetenschappers speel-
den in de negentiende eeuw in de eredivisie en 
Duitstalige medici en psychologen (Freud) zorgden 
voor de verbreiding van leenwoorden als bewus-
teloos, homeopathisch, psychoanalyse, waanzinnig. De 
Duitse industrie en handel hadden grote invloed 
op de rest van Europa. Nog steeds is Duitsland de 
belangrijkste handelspartner van Nederland, en 
dat leverde leenwoorden op als katenspek, muesli, 
schnitzel en volkorenbrood.
  In de tweede helft van de negentiende eeuw 
rukte het Engels op. De industriële revolutie en de 
spoorwegen breidden zich vanuit Groot-Brittannië 
uit naar andere landen, met woorden als buffer, 
locomotief, rails en trein. De liberale grondwetsher-
ziening die onder leiding van J.R. Thorbecke tot 
stand kwam, was geënt op het Engelse parlemen-
taire regeringsstelsel, met vernieuwingen als debat, 
motie, oppositie en parlement. In de twintigste eeuw 
met zijn twee wereldoorlogen werd de Engelse 
invloed nog versterkt, doordat Engelse en Ameri-
kaanse liberators de Duitse legermacht versloegen. 
Na de Tweede Wereldoorlog groeide het Engels uit 
tot een wereldtaal met een hoge status, waaruit het 
Nederlands nog steeds veel leenwoorden over-
neemt – vandaar de oprichting van bonden erte-
gen. Die leenwoorden komen voornamelijk voor 
op specifieke terreinen die we vaak kennen onder 
Engelse namen (marketing, ict, fashion, sport), en veel 
ervan hebben een korte doorlooptijd: ze worden 
snel vervangen door andere termen. Zo spreken 
we inmiddels van buitenspel in plaats van offside, 
en horen we in plaats van hard disk veel vaker de 
leenvertaling harde schijf.
  Leenwoorden worden dus vooral overgenomen 
als ze hand in hand gaan met maatschappelijk, cul-
tureel of politiek overwicht. Dat verklaart waarom 
er zo weinig leenwoorden in het Nederlands voor-
komen uit de talen van allochtone Nederlanders: 
Turks, Koerdisch, Berbers, (Marokkaans-)Arabisch, 
Papiaments of Sranantongo. Van deze talen hebben 
het Arabisch (boerka, halal, moslima) en Sranan-
tongo (doekoe, pom) nog de meeste leenwoorden 
geleverd.
Taal canon Eerste proef #2BW 21x22,5.indd   138 19-09-12   10:37    |       139 taal beschrijven
Leenwoorden uit het Nederlands  In de ver-
schillende taalcontacten heeft het Nederlands niet 
alleen leenwoorden genomen, maar ook gegeven. 
Is die uitwisseling van woorden gelijkwaardig 
geweest? Zijn het ook weer de buurtalen die de 
meeste leenwoorden hebben overgenomen? In de 
middeleeuwen was dat inderdaad het geval, maar 
in de periode daarna werden de meeste Nederland-
se leenwoorden overgenomen door talen gesproken 
in Indonesië, Suriname en de Nederlandse Antil-
len, talen uit vroegere Nederlandse koloniën dus. 
Als we even nadenken, is dat goed te verklaren. Het 
Nederlands had het culturele en maatschappelijke 
overwicht, en via het Nederlands is de West-Euro-
pese cultuur, onderwijs, wetenschap en staatsin-
richting in de koloniën bekend geraakt, met alle 
bijbehorende benamingen – denk aan woorden als 
commissie, christen, fabrikant, school, schrift.
Leenwoorden in andere talen  Ontlening van 
vreemde woorden is een verschijnsel van alle tij-
den. In de klassieke oudheid speelden het Latijn en 
het Grieks al leentjebuur bij elkaar. Leenwoorden 
zijn, zo bleek, steeds het gevolg van taalcontact en 
culturele uitwisseling. Aangezien er geen volkeren 
bestaan die volledig zijn afgesloten van de buiten-
wereld, hebben alle talen leenwoorden. Wel geldt 
de globale beperkende regel: hoe geïsoleerder een 
groep sprekers woont, hoe minder leenwoorden 
hun taal bevat. 
  Een tweede beperking is dat een taal moeilij-
ker woorden overneemt uit een andere taal als er 
grote verschillen zijn in de taalkundige structuur. 
Daarom staan Semitische talen als Standaardara-
bisch of Ivriet (modern Hebreeuws) niet erg open 
voor woorden uit het Nederlands of andere Indo-
Europese talen: de meeste woorden in deze talen 
zijn opgebouwd uit wortelvormen met drie mede-
klinkers, en het Arabisch kent bovendien slechts 
drie klinkers. Doordat leenwoorden in deze talen 
lastig zijn in te passen, vallen ze erg op. Bij nieuwe 
begrippen kiezen sprekers dan liever voor een 
leenvertaling of voor betekenisuitbreiding van een 
al bestaand woord. 
  In het Standaardarabisch en Ivriet is er dus een 
natuurlijke barrière tegen het overnemen van 
leenwoorden uit Indo-Europese talen zoals het 
Nederlands, ze passen gewoon slecht in het sys-
teem. Ook menselijk ingrijpen kan leenwoorden 
tegenhouden, maar slechts in beperkte mate: alleen 
wanneer een hele bevolking erachter staat en het 
purisme wordt gesteund door officieel taalbeleid. 
Dat is het geval op IJsland. Niet alleen door de 
geografische ligging, maar vooral ten gevolge van 
een officiële taalpolitiek kent het IJslands slechts 
weinig leenwoorden, veel minder dan de andere 
Scandinavische talen: Deens, Noors en Zweeds. 
Zelfs voor internationale woorden als politie, dokter 
en paspoort hebben de IJslanders eigen woorden 
(lögreglan, læknir en vegabréf). Toch hoeven Neder-
landse puristen geen hoop te putten uit de IJsland-
se situatie: in Nederland is geen enkel draagvlak 
voor een puristische, van overheidswege gevoerde 
taalpolitiek. 
  Uit recent onderzoek blijkt overigens dat ook de 
IJslandse jeugd regelmatig gebruikmaakt van bui-
tenlandse leenwoorden. En dat is maar goed ook: 
leenwoorden vormen een verrijking van de taal. 
Als we alle leenwoorden uit het Nederlands zouden 
weren, zouden we met onze mond vol tanden staan.
Taal canon Eerste proef #2BW 21x22,5.indd   139 19-09-12   10:37

'Hebben alle talen leenwoorden?'

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

KNAW Repository