In dit proefschrift wordt verslag gedaan van een onderzoek naar de conceptualisering en operationalisering van het begrip 'sociale steun'. In hoofdstuk 1 wordt beknopt de vraagstelling aangegeven, welke in drie delen uiteenvalt, te weten: (1) Wat kan op conceptueel niveau verstaan worden onder het begrip sociale steun, en hoe zijn de aspecten die onder dit begrip vallen onderling gerelateerd? (2) Hoe betrouwbaar en valide zijn de meetinstrumenten voor elk van de aspecten van sociale steun? (3) Bestaan er relaties tussen kenmerken van het sociaal netwerk enerzijds en de overige aspecten in het proces van ondersteuning anderzijds? Zie: Samenvatting

Sonderen, Frideric Lodewijk Petrus van

University of Groningen Research Database

  
 University of Groningen
Het meten van sociale steun
van Sonderen, Frideric
IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from
it. Please check the document version below.
Document Version
Publisher's PDF, also known as Version of record
Publication date:
1991
Link to publication in University of Groningen/UMCG research database
Citation for published version (APA):
Sonderen, F. L. P. V. (1991). Het meten van sociale steun Groningen: s.n.
Copyright
Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the
author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).
Take-down policy
If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately
and investigate your claim.
Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons the
number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.
Download date: 10-02-2018
HET METEN VAN SOCIALE STEUN 
) 
Dit onderzoek is mogelijk gemaakt door subsidie van de Nederlandse 
organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) (projectnummer 500-
277-002). 
Daarnaast is het onderzoek gesubsidieerd door de Stuurgroep Onderzoek op 
het terrein van de Ouder wordende Mens (SOOM), alsmede door de vakgroep 
Gezondheidswetenschappen en de vakgroep Sociologie, beide van de 
Rijksuniversiteit te Groningen. 
Het Noordelijk Centrum voor Gezondheidsvraagstukken (NCG) heeft een 
bijdrage geleverd in de drukkosten van het proefschrift. 
CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG 
Sonderen, Frideric Lodewijk Petrus van 
Het meten van sociale steun / Frideric Lodewijk Petrus van 
Sonderen. - [SJ. : s.n.] 
Proefschrift Groningen. - Met lit. opg. - Met samenvatting 
in het Engels. 
ISBN 90-9003913-9 
SISO 321 UDC 364.44(043.3) 
Trefw.: sociale steun / sociaal netwerk. 
Druk: Universiteitsdrukkerij Groningen 
----- ------- -
Rijksuniversiteit Groningen 
HET METEN VAN SOCIALE STEUN 
PROEFSCHRIFT 
ter verkrijging van het doctoraat in de 
Psychologische, Pedagogische en Sociologische Wetenschappen 
aan de Rijksuniversiteit Groningen 
op gezag van de Rector Magnificus, Dr. LJ. Engels, 
10 het openbaar te verdedigen op 
donderdag 24 januari 1991 
des namiddags te 4.00 uur 
door 
Frideric Lodewijk Petrus van Sonderen 
geboren op 22 maart 1957 
te Warmond 
--- ------
Promotores: Prof. dr. WJ.A. van den Heuvel 
Prof. dr. F.N. Stokman 
Referent: Dr. J. Ormel 
Promotiecommissie: Prof. dr. I. Gadourek 
Prof. dr. J. de Jong - Gierveld 
Prof. dr. W. Molenaar 
de weg 
:stelligd 
an dan 
I in het 
!n voor 
'e weg . 
. weinig 
- - -- - - ~-------
Voor mijn ouders, 
Joyce, 
Martijn en Wieneke 
- ----~-----
VOORWOORD 
In dit proefschrift wordt verslag gedaan van een onderzoek naar het begrip 
'sociale steun', gefinancierd door de Nederlandse organisatie voor 
Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Doelstelling van het onderzoek was om 
een valide en betrouwbaar instrument te ontwikkelen waarmee sociale steun 
gemeten zou kunnen worden. In de periode dat dit onderzoek van start 
ging, te weten najaar 1985, verschenen er enkele publicaties die ertoe 
bijgedragen hebben dat er meer tijd dan gepland is gaan zitten in de 
pogingen om een aanvaardbaar conceptueel model te creëren en om het 
omderzoeksontwerp verder te specificeren. 
Omdat eigenlijk direct al duidelijk was hoe omvangrijk de werkzaamheden 
tijdens de veldfase zouden worden, zeker in verhouding tot de beschikbare 
menskracht, is een extra subsidie aangevraagd bij de Stuurgroep Onderzoek 
op het terrein van de Ouder wordende Mens (SOOM). Door deze subsidie 
ontstond de mogelijkheid om de onderzoeksgroep uit te breiden met twee 
groepen oudere respondenten. Maar daarnaast konden er ook gedurende 
twee jaar twee extra mensen aangesteld worden, te weten Els Brilman en 
Chiquit van Linden van den Heuvel!. Ik wil hen bedanken voor hun 
inspanningen, die er in grote mate toe hebben bijgedragen dat ik de periode 
waarin het veldwerk is uitgevoerd, heb overleefd. 
Ook de contactpersonen die wij benaderd hebben om potentiële respondenten 
te informeren over het onderzoek, past een woord van dank. Dit geldt 
uiteraard eveneens voor de respondenten zelf, die vele lange en eentonige 
vragenlijsten hebben ingevuld. Dat er maar weinig respondenten zijn 
afgevallen na een eerste kennismaking met het onderzoek, is zeker ook de 
verdienste geweest van de interview(st) ers, Geke Blok, Fokje Faber, Ab 
Harpman, Roelie van der Heide, Josette Hoekstra, Ella Keizer, Renate 
Luurtsema, Jitty Miedema, Roetie Nijzing, Jan Rouwendal, Betty Rozema, 
Niesje Schoenmaker, en Ineke Verduyn. Ik prijs mij gelukkig met hen te 
hebben kunnen beschikken over zeer kundige medewerkers, die zowel bij het 
semi-gestructureerde deel van het interview, als bij het afwerken van de 
vragenlijsten de meest ingewikkelde procedures tot een goed einde hebben 
gebracht. 
De mensen die bij aanvang van het onderzoek, of later bij de analyses, als 
beoordelaar werkzaamheden hebben verricht, wil ik eveneens bedanken. 
De complexiteit van de verzamelde gegevens maakte het noodzakelijk het 
invoeren van de data in eigen beheer uit te voeren. Van degenen die bij 
het invoeren betrokken zijn geweest wil ik met name Hanneke van Brakel 
en Rik Stigter noemen, en hen bedanken voor het kwalitatief zeer hoog-
staande werk dat zij hebben afgeleverd. Bij Hanneke geldt deze dank 
bovendien nog voor de door haar ontwikkelde invoerprogramma's. 
Roy Stewart wil ik bedanken voor alle keren dat ik heb kunnen profiteren 
van zijn uitgebreide kennis op het gebied van data-beheer en -analyse. 
Vooral in zijn enthousiaste bereidwilligheid om anderen in deze kennis te 
laten delen, is hij niet te evenaren. 
In een latere fase van het onderzoek zijn eerst Marjolein Broese van 
Groenou, en later Jooske van Busschbach als AlO-stagiaires bij het 
onderzoek betrokken geweest. Zij hebben niet alleen een bijdrage geleverd 
aan het 'opschonen' van databestanden, maar ook nog ieder een onderwerp 
grondig uitgewerkt: Marjolein heeft de test-hertest betrouwbaarheid van de 
netwerkinstrumenten onderzocht, en J ooske heeft zich verdiept in de 
resultaten van de 'Vraag Onderzoek Procedure' . Ik wil hen beiden bedanken 
voor hun inspanningen. 
Aan het begin en bij het einde van het onderzoek heb ik vaak te maken 
gehad met Jacques Bulthuis en Jan Knot, werkzaam bij de repro-afdeling 
van de vakgroep Sociologie. Eerst om vragenlijsten en later om verslagen en 
concepten te vermenigvuldigen. Het was bijzonder prettig te merken dat 
deze klussen telkens weer goed en snel geklaard bleken te zijn. 
Ruud Kempen en Han de Ruiter waren bereid om een concept versie van dit 
proefschrift kritisch door te lezen. Voor de vele fouten die zij ontdekten, 
alsmede voor hun commentaar, ben ik hen zeer erkentelijk. 
Een speciaal woord van dank gaat uit naar Wim van den Heuvel en Frans 
Stokman, die als promotor bij het gehele onderzoek betrokken zijn geweest. 
De bijzondere positie van mijn referent maakte dat ik wellicht minder dan 
gebruikelijk met vragen of problemen bij één van mijn promotoren 
aanklopte. Toch wil ik hen heel hartelijk bedanken, vooral ook voor het feit 
dat zij op belangrijke momenten mij ervan weerhielden te snel een keuze te 
maken. 
En dan, tot slot, wil ik mijn referent Hans Ormel noemen. Als schrijver van 
het onderzoeksvoorstel was hij al 'voor mijn tijd' met het onderzoek bezig. 
Als direct begeleider is hij gedurende de afgelopen jaren voor mij vaak het 
eerste aanspreekpunt geweest. Zijn enthousiasme en inzet maakten dat ik 
nauwelijks beperkingen heb ervaren als gevolg van het feit dat hij zijn tijd 
over verschillende projecten moest verdelen. Zijn creatieve en open 
opstelling leidden ertoe dat ik vragen of problemen graag met hem besprak. 
Zonder zijn steun was het niet gelukt. 
Eric van Sonderen 
november 1990 
· - -~--- ----------------
INHOUD 
1 
1.1 
1.2 
1.3 
2 
2.1 
2.2 
2.2.1 
2.2.2 
2.2.3 
2.2.4 
2.3 
3 
3.1 
3.1.1 
3.1.1.1 
3.1.1.2 
3.1.1.3 
3.1.2 
3.1.3 
3.2 
3.3 
3.3.1 
3.3.1.1 
3.3.1.2 
3.3.2 
3.4 
4 
4.1 
4.1.1 
4.1.2 
4.2 
4.3 
Inleiding . . ... . ... .... ... . 
Doel van het onderzoek en onderzoeksvraag. 
Opzet en methode van onderzoek. 
Indeling ..... . . .. . . . 
Sociale steun in een conceptueel model 
Deflnities van sociale steun . . 
Sociale steun als metaconstruct. 
Het sociaal netwerk. . . . 
Ondersteunende interacties . 
Discrepanties . . . . . . . . 
Gepercipieerde ondersteuning 
Sociale steun als proces . . 
Operationalisering ... . . . . . 
Het sociaal netwerk. . . . . . . . 
Afbakening van het sociaal netwerk 
Exchange methode. 
Rolrelatie methode . . . . . . . . 
Affectieve methode . . . . . . . . 
Verder gebruik van netwerklidinformatie. 
Netwerkkenmerken. . . . . . . . . 
Globale versus netwerklidspecifleke meting van steun 
Ondersteunende interacties . . . . . . . . . . 
Mate van ondersteunende interacties. . . . . . 
Constructie van de globale (en netwerklidspecifieke) 
lijst ondersteunende interacties . . . . . . 
Constructie van een lijst interactie-vignetten 
Discrepanties in ondersteunende interacties. 
Gepercipieerde ondersteuning . . . . . . . . 
Uitwerking vraagstelling en onderzoeksopzet. 
Betrouwbaarheid sociale steun instrumenten . 
Betrouwbaarheid sociaal netwerk. . . . . . . 
Betrouwbaarheid overige aspecten van sociale steun 
Validiteit sociale steun instrumenten 
Instrumenten t.b.v. de validering . . . . . . 
1 
1 
3 
4 
7 
7 
12 
13 
16 
19 
20 
21 
23 
23 
23 
24 
27 
28 
29 
30 
31 
33 
33 
33 
35 
36 
36 
39 
39 
39 
42 
43 
51 
4.4 
4.4.1 
4.4.2 
4.5 
5 
5.1 
5.2 
5.2.1 
5.2.2 
5.2.3 
5.2.4 
5.3 
5.3.1 
5.3.2 
5.4 
5.4.1 
5.4.2 
5.4.3 
5.5 
6 
6.1 
6.2 
6.3 
6.4 
6.5 
7 
7.1 
7.1.1 
7.1.2 
7.1.3 
7.2 
7.2.1 
7.2.2 
Selectie van kenmerken van het sociaal netwerk 
Interactie- en relatiekenmerken . . . . 
Persoonskenmerken . . . . . . . . . . 
Overzicht van instrumenten per meetmoment. 
Dataverzameling . . . . . . . 
Keuze van type respondenten. 
Selectie van respondenten. . 
Respondenten met extreme scores op een eenzaamheidsschaal. 
Zwangere vrouwen met een betaalde baan . . 
Mannen die met (vervroegd) pensioen gaan. 
Recent verhuisden. . . . . . . . . . . . . 
Respons . . . .... . .. . . ... . . . 
Respondenten met een 'extreme' score op de 
eenzaamheidsvragenlijst . . . . . . . . . . . . . 
Respondenten, benaderd met hulp van contactpersonen. 
Verzameling van de gegevens. 
De procedure. . . . . . . . 
De interview(st)ers . . . . . 
Verwerking van de gegevens . 
Beschrijving van de onderzoeksgroep. 
Afbakening van het sociaal netwerk . . . . . . . . . . 
Beschrijving van de deelnetwerken. . . . . . . . . . . 
Overeenkomsten en verschillen tussen de drie methoden. 
Betrouwbaarheid van het afgebakende netwerk. . . . 
Beschrijving van het ondersteunend sociaal netwerk 
Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
Globale sociale steun. . . . . 
Gemiddelde en spreiding van 
ondersteuningsvragen . . . . . 
Ondersteunende interacties . . 
de scores op de 
Discrepanties in ondersteunende interacties. 
Gepercipieerde ondersteuning . . . . . . . . 
Dimensionele structuur van de ondersteunings-instrumenten. 
Onderscheid ondersteunende interacties - gepercipieerde 
ondersteuning . . . . . . . . . . . . . . . . 
Onderzoek naar de a priori veronderstelde 
dimensionele structuur 
57 
58 
62 
63 
67 
67 
68 
68 
70 
70 
71 
71 
72 
74 
76 
76 
77 
77 
77 
79 
79 
81 
84 
86 
87 
91 
91 
92 
92 
92 
93 
93 
94 
7.2.3 
7.2.3.1 
7.2.3.2 
7.2.3.3 
7.2.4 
7.3 
7.4 
7.4.1 
7.4.2 
7.4.3 
7.4.4 
7.4.5 
7.4.6 
7.4.7 
7.4.7.1 
7.4.7.2 
7.5 
8 
8.1 
8.2 
8.2.1 
8.2.2 
8.2.3 
8.3 
8.4 
8.4.1 
8.4.2 
8.4.3 
8.5 
Exploratief onderzoek dimensionele structuur 
Ondersteunende interacties . . . . . . . . . 
Discrepanties in ondersteunende interacties. 
Gepercipieerde ondersteuning 
Schaalconstructie 
Betrouwbaarheid. . . . . . 
Validiteit 
Invariantie bij subgroepen 
Relaties tussen de schalen onderling 
De instrumenten gerelateerd aan het oordeel 
van derden: sleutelfiguren . . . . . . . . . . 
Relatie met directe vragen naar sociale steun. 
Relatie met eenzaamheid. . . . . . . . . . . . 
Voorspellen / verklaren van veranderingen in 
de steun scores. . . . . . . . . . . . . . . . 
VraagOnderzoekProcedure(VOP). . . . . . . . 
Betrouwbaarheid van de Vraag Onderzoek Procedure. 
. Resultaten van de Vraag Onderzoek Procedure. 
Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
Netwerklidspecifieke sociale steun . . . . . . . . . . . . . 
Gemiddelde en spreiding van de scores op de 
ondersteuningsvragen . . . . . . . . . . . . . . . 
Dimensionele structuur van de ondersteuningsinstrumenten 
Onderscheid interacties - gepercipieerde ondersteuning 
Exploratief onderzoek dimensionele structuur 
Schaalconstructie 
Betrouwbaarheid. . . . . . . 
Validiteit .. ...... . 
Betrouwbaarheid van de GSSI. 
Relatie tussen GSSI en self report lijsten 
Relatie met andere sociale steun indicatoren 
Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . 
9 De relatie tussen netwerkkenmerken en overige aspecten 
9.1 
9.2 
van sociale steun. . . . . . . . . . . . 
De bivariate relatie tussen netwerkkenmerken en 
overige aspecten van sociale steun . . . 
Multiple regressie van overige aspecten van sociale 
steun op netwerkkenmerken. . . . . . . . 
95 
95 
97 
98 
100 
105 
105 
105 
108 
112 
116 
117 
120 
125 
125 
127 
131 
135 
135 
135 
135 
136 
136 
137 
138 
138 
142 
144 
145 
147 
147 
149 
9.3 
9.4 
9.5 
10 
10.1 
10.2 
10.2.1 
10.2.2 
10.2.3 
10.3 
Noten 
De relatie tussen nenNerkkenrnerken en overige 
van sociale steun nader bekeken. 
De exchangevragen gerelateerd aan de overige 
van sociale steun. 
Conclusies 
Conclusies en discussie. . . . . . . . . . 
De opzet en uinNerking van het onderzoek . 
Bruikbaarheid van de instrumenten. 
Kwaliteit van de instrumenten. . . . . . . 
Bruikbaarheid afhankelijk van doel onderzoek. 
Bruikbaarheid afhankelijk van type respondenten. 
Aandachtspunten voor verder onderzoek. . . . . . 
aspecten 
aspecten 
. . .... .. ... .. .. .. .. . ... .. .... 
Literatuur 
Samenvatting . . ........ . . 
Summary .. . . .... .. . . .. . . . . . . . . . . 
153 
153 
157 
159 
159 
162 
162 
163 
165 
166 
169 
175 
185 
191 
Bijlagen ...... ....... .......... . 197 
1 De vragenlijsten die gebruikt zijn om het sociaal netwerk 
af te bakenen.. . ...... . . . . . . . . , 199 
2 De vragenlijsten die gebruikt zijn om de overige aspecten 
van sociale steun te meten . . . . 205 
3 Schaalconstructie met behulp van MSP . 219 
4 De instrumenten na schaalconstructie . 235 


Het meten van sociale steun

ARTS repository - University of Groningen

   University of GroningenHet meten van sociale steunSonderen, Frideric Lodewijk Petrus vanIMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite fromit. Please check the document version below.Document VersionPublisher's PDF, also known as Version of recordPublication date:1991Link to publication in University of Groningen/UMCG research databaseCitation for published version (APA):Sonderen, F. L. P. V. (1991). Het meten van sociale steun. s.n.CopyrightOther than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of theauthor(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).The publication may also be distributed here under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license.More information can be found on the University of Groningen website: https://www.rug.nl/library/open-access/self-archiving-pure/taverne-amendment.Take-down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons thenumber of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.Download date: 13-02-2023SAMENV A1TING In dit proefschrift wordt verslag gedaan van een onderzoek naar de conceptualisering en operationalisering van het begrip 'sociale steun'. In hoofdstuk 1 wordt beknopt de vraagstelling aangegeven, welke in drie delen uiteenvalt, te weten: (1) Wat kan op conceptueel niveau verstaan worden onder het begrip sociale steun, en hoe zijn de aspecten die onder dit begrip vallen onderling gerelateerd? (2) Hoe betrouwbaar en valide zijn de meetinstrumenten voor elk van de aspecten van sociale steun? (3) Bestaan er relaties tussen kenmerken van het sociaal netwerk enerzijds en de overige aspecten in het proces van ondersteuning anderzijds? In hoofdstuk 2 wordt het begrip sociale steun op conceptueel niveau behandeld. Er wordt een overzicht gegeven van de verschillende betekenissen . die in de literatuur aan het begrip sociale steun zijn toegekend. Er blijkt sprake te zijn van een groot aantal conceptualiseringen, deels overgaand in operationaliseringen, waardoor onderzoeksresultaten moeilijk vergelijkbaar zijn. Besloten wordt sociale steun op te vatten als een 'paraplu-begrip', waaronder enkele onderling samenhangende begrippen te rangschikken zijn. De begrippen die onderscheiden worden zijn: (1) het sociaal netwerk; (2) ondersteunende interacties (ook wel 'interacties' genoemd); (3) discrepanties in interacties (ook wel 'discrepanties' genoemd); en (4) gepercipieerde ondersteuning (ook wel 'perceptie' genoemd). Elk van deze vier begrippen wordt vervolgens nader uitgewerkt. Voor het begrip sociaal netwerk beperkt deze uitwerking zich tot een bepaling van criteria waaraan iemand moet voldoen om tot het sociaal netwerk gerekend te worden. Bij interacties, discrepanties en gepercipieerde ondersteuning ligt de nadruk telkens op het onderscheiden van dimensies. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een paragraaf waarin de eerder behandelde afzonderlijke aspecten van sociale steun !TI een terugkoppelingsmodel worden geplaatst. Hoofdstuk 3 is gewijd aan de wijze waarop de verschillende aspecten van sociale steun geoperationaliseerd worden. Uitvoerig wordt stilgestaan bij de drie methoden die in dit onderzoek gebruikt zijn om (delen van) het sociaal netwerk af te bakenen, te weten: (1) de exchange-methode, gebaseerd op het bestaan van uitwisselingsrelaties tussen de respondent en leden van het sociaal netwerk; 186 (2) de rolrelatie-methode, waarin gevraagd wordt naar de aanwezigheid van bepaalde relatietypen in het sociaal netwerk, zoals ouders, broers, buren, en (3) de affectieve benadering, waarbij netwerkleden geïdentificeerd worden die (erg) belangrijk zijn voor de respondent. De exchange-methode is daarbij als primaire methode gebruikt, dat wil zeggen dat getracht is met deze methode een zo volledig mogelijk beeld te krijgen van het 'voor ondersteuning meest relevante deel van het netwerk'. Van een deel van de netwerkleden die aldus zijn geïdentificeerd wordt meer informatie verzameld, zowel over het netwerklid zelf als over de relatie tussen het netwerklid en de respondent. Een deel van deze informatie heeft betrekking op de mate waarin de respondent door een bepaald netwerklid gesteund wordt. Vervolgens wordt een beschrijving gegeven van de wijze waarop de drie overige aspecten van sociale steun, interacties, discrepanties en perceptie, gemeten zijn. Elk van deze drie aspecten is gemeten met behulp van een 'item-lijst', een lijst met korte vragen en vier antwoordcategorieën. Om ondersteunende interacties en gepercipieerde ondersteuning te meten zijn bovendien lijsten met 'vignetten' geconstrueerd. Deze vignetten bestaan uit een zeer korte beschrijving van een fictief persoon die wel, of juist géén, ondersteuning krijgt. De respondent dient aan te geven in hoeverre haar/zijn omstandigheden lijken op de beschreven situatie. In hoofdstuk 4 worden de tweede en derde vraagstelling nader uitgewerkt. De betrouwbaarheid van de vragenlijsten waarmee het netwerk wordt afgebakend, wordt bepaald door de mate van overlap te berekenen tussen de namen, genoemd bij de eerste meting en de namen die bij een hert est zijn genoemd, vier weken na de eerste meting. Om de betrouwbaarheid te bepalen van de vragenlijsten waarmee de overige aspecten van sociale steun gemeten zijn, wordt gebruik gemaakt van twee indicatoren, te weten de coëfficiënt Rho, te vergelijken met Crohnbach's alp ha, en de test-hertest correlatie. Bij het bepalen van de validiteit van de vragenlijsten staat de 'begripsvaliditeit' centraal. Om deze begripsvaliditeit vast te stellen, wordt van verschillende technieken gebruik gemaakt. Gekeken wordt naar: - de samenhang tussen de items en de onderscheidbaarheid van typen ondersteuning, ook binnen specifieke subgroepen respondenten; - de divergerende en convergerende validiteit; . - de overeenkomst tussen antwoorden van de respondent en van bepaalde netwerkleden; - de relatie tussen de scores op de vragenlijsten en een op interviewgegevens gebaseerde index voor sociale steun; - de relatie tussen de scores op de vragenlijsten en enkele vragen waarmee Samenvatting 187 'rechtstreeks' gevraagd wordt naar verkregen of ervaren steun; - de relatie tussen de scores op de vragenlijsten en de score op een instrument waarmee eenzaamheid gemeten wordt; - de mate waarin veranderingen in scores op de vragenlijsten voorspeld kunnen worden met kennis over gebeurtenissen en veranderingen in langdurige moeilijkheden, en ten slotte - (door middel van een 'proces analyse') de wijze waarop de antwoorden van de respondent tot stand zijn gekomen. Ten behoeve van de derde vraagstelling, betreffende de relatie tussen kenmerken van het sociaal netwerk en overige aspecten van sociale steun, wordt een selectie gemaakt van kenmerken van netwerkleden, zowel persoonskenmerken als relatiekenmerken. Deze selectie is vooral gebaseerd op aanwijzingen in de literatuur over (mogelijk) relevante kenmerken. In hoofdstuk 5 wordt de wijze toegelicht waarop de data zijn verzameld. In de eerste plaats wordt de keuze voor bepaalde typen respondenten beschreven. Yt<rvolgens wordt stil gestaan bij de daadwerkelijke selectie van respondenten en de non-respons. Nadat kort is aangegeven op welke wijze de gegevens verzameld zijn, wordt het hoofdstuk afgesloten met een beschrijving van de onderzoeksgroep. De resultaten van de analyses worden beschreven in de hoofdstukken 6 tot en met 9. In hoofdstuk 6 komt de afbakening van het netwerk aan de orde. De verschillen tussen de netwerken die de drie afbakeningsmethoden opleveren, kunnen grotendeels verklaard worden door de verschillen in relatie aspecten die bij elk van de drie methoden centraal staan. De betrouwbaarheid van de informatie die de rolrelatiebenadering oplevert blijkt het meest betrouwbaar te zijn. Uitspraken in absolute zin over de betrouwbaarheid van elk van de methoden kunnen bij gebrek aan vergelijkingsmateriaal niet gemaakt worden. Hoofdstuk 7 behandelt de wijze waarop instrumenten zijn ontwikkeld die interacties, discrepanties en gepercipieerde ondersteuning meten, ontvangen of ervaren van het netwerk als geheel. Hoewel er een zekere samenhang bestaat tussen items uit de interactielijst en items uit de perceptielijst, trachten we toch voor beide begrippen afzonderlijke instrumenten te ontwikkelen. De a priori veronderstelde dimensies blijken noch bij de interactie-items noch bij de perceptie-items empirisch aantoonbaar te zijn. Op basis van principale componenten analyses worden bij de interactie-items, de discrepantie-items en de perceptie-items enkele subdimensies onderscheiden. We spreken niet over dimensies maar over subdimensies, 188 vanwege de onderlinge samenhang tussen alle items samen. Dit met uitzondering van de negatieve interacties, die wel een andere dimensie dan de overige items blijken te vertegenwoordigen. Per aspect van sociale steun en ook per sub dimensie wordt vervolgens in een Mokken Schaal analyse voor Polychotome items de schaalbaarheid vastgesteld. Voor interactie-items en discrepantie-items geldt daarbij een extra restrictie. Omdat beide aspecten van sociale steun met dezelfde vragen gemeten worden, is er naar gestreefd de subschalen bij interacties en discrepanties uit dezelfde items te laten bestaan. Uiteindelijk onderscheiden we drie algemene schalen, voor respectievelijk interacties, discrepanties en gepercipieerde steun. Daarnaast bij interacties en discrepanties ieder zes schalen die een subdimensie meten en bij gepercipieerde steun vier schalen die subdimensies meten. Negatieve interacties worden met een afzonderlijke schaal gemeten. Bij de vignetten blijkt het feit dat een deel vooraf aan de respondent is toegestuurd, terwijl de overige vignetten na afloop van het interview zijn ingevuld, van invloed te zijn op de dimensionele structuur. Ook het feit dat de helft van de vignetten positief gesteld is, en de andere helft negatief, is terug te vinden in de dimensionele structuur. Bij de vignetten worden geen subdimensies onderscheiden. Wel onderscheiden we vignetten die interacties meten van vignetten die gepercipieerde steun meten, en, zowel bij interacties als bij gepercipieerde steun, positieve en negatieve vignetten. De betrouwbaarheid van de schalen, uitgedrukt in Rho, is voldoende tot goed te noemen. Dit geldt ook voor de test-hertest correlatie, met uitzondering van de schalen met negatieve interactie-items en perceptie-items. Uit de validiteitsanalyses blijkt het volgende: - de kwaliteit van enkele interactieschalen, vooral instrumentele hulp en social companionship, lijkt bij oudere respondenten lager te zijn; - gelet op de correlaties met de item-schalen lijken alle vier de vignetten-schalen meer gepercipieerde steun dan ervaren ondersteunende interacties te meten; - de samenhang tussen de antwoorden van de respondent en die van enkele netwerkleden is overeenkomstig de verwachtingen; - de correlatie tussen de schaalscores en 'directe' vragen naar ervaren steun is overeenkomstig de verwachtingen, evenals versçhillen tussen interacties, discrepanties en gepercipieerde steun, in de sterkte van de correlatie; - de correlatie tussen de schaalscores en een score op de eenzaamheidsschaal is hoog, en, volgens verwachting, bij de discrepantie-en de perceptie-schaal hoger dan bij de interactie-schaal; Samenvatting 189 - rekening houdend met de nodige verstorende factoren, kan gesteld worden dat het voorspellen van veranderingen in aspecten van sociale steun, vooral op basis van gebeurtenissen en veranderingen in moeilijkheden, in een voldoende groot aantal gevallen mogelijk is; - de vraag-onderzoek-procedure wijst uit dat bij een groot deel van de vragen, een of meer aspecten door de respondent niet helemaal juist begrepen zijn. In veel gevallen echter blijkt een foute interpretatie niet te . leiden tot het geven van een ander antwoord. Overigens ontbreekt de mogelijkheid om deze resultaten te vergelijken met items uit andere instrumenten. In hoofdstuk 8 staan de instrumenten centraal die aspecten van sociale steun per afzonderlijk netwerklid meten. Het hoofdstuk is op dezelfde wijze opgebouwd als hoofdstuk 7. Er worden twee schalen ontwikkeld, één interactie-schaal en één perceptie-schaal. De betrouwbaarheid van beide schalen is goed te noemen. De validiteit van de instrumenten wordt slechts aan de orde gesteld voor zover netwerklidspecifieke analyses informatie kunnen loevoegen aan hetgeen in hoofdstuk 7 is onderzocht. Dit gebeurd op twee manieren. De interactie-schaal en de perceptie-schaal worden gerelateerd aan scores die gebaseerd zijn op een interview met de respondent. In dat interview is de ondersteuning van de drie belangrijkste netwerkleden aan de orde gesteld. Daarnaast blijkt een verandering tussen de twee meetmomenten in de score op een verkorte vijf-item-schaal volgens verwachting samen te hangen met de waardering door de respondent van de relatie met bepaalde netwerkleden. Hoofdstuk 9 behandelt de derde onderzoeksvraag, naar de relatie tussen kenmerken van het sociaal netwerk enerzijds en de overige aspecten in het proces van ondersteuning anderzijds. Uitsluitend indicatoren die gebaseerd zijn op de omvang van (een deel van) het netwerk, hangen samen met positieve interacties, discrepanties en gepercipieerde ondersteuning. De resultaten wijzen uit dat niet alleen de omvang van het netwerk, maar ook de diversiteit binnen relaties, samenhangt met vooral de mate van positieve interacties en van gepercipieerde ondersteuning. Ten slotte wordt onderzocht welke afbakeningsvragen uit de exchange-vragenlijst het sterkst samen hangen met de overige aspecten van sociale steun. Het proefschrift wordt afgesloten met hoofdstuk 10, waarin teruggeblikt wordt op enkele kenmerkende beslissingen en problemen bij dit onderzoek, en aandacht besteed wordt aan de bruikbaarheid van de instrumenten, en aan punten voor verder onderzoek. 

Dutch

NARCIS 

   University of GroningenHet meten van sociale steunSonderen, Frideric Lodewijk Petrus vanIMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite fromit. Please check the document version below.Document VersionPublisher's PDF, also known as Version of recordPublication date:1991Link to publication in University of Groningen/UMCG research databaseCitation for published version (APA):Sonderen, F. L. P. V. (1991). Het meten van sociale steun. s.n.CopyrightOther than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of theauthor(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).The publication may also be distributed here under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license.More information can be found on the University of Groningen website: https://www.rug.nl/library/open-access/self-archiving-pure/taverne-amendment.Take-down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons thenumber of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.Download date: 16-07-2023SAMENV A1TING In dit proefschrift wordt verslag gedaan van een onderzoek naar de conceptualisering en operationalisering van het begrip 'sociale steun'. In hoofdstuk 1 wordt beknopt de vraagstelling aangegeven, welke in drie delen uiteenvalt, te weten: (1) Wat kan op conceptueel niveau verstaan worden onder het begrip sociale steun, en hoe zijn de aspecten die onder dit begrip vallen onderling gerelateerd? (2) Hoe betrouwbaar en valide zijn de meetinstrumenten voor elk van de aspecten van sociale steun? (3) Bestaan er relaties tussen kenmerken van het sociaal netwerk enerzijds en de overige aspecten in het proces van ondersteuning anderzijds? In hoofdstuk 2 wordt het begrip sociale steun op conceptueel niveau behandeld. Er wordt een overzicht gegeven van de verschillende betekenissen . die in de literatuur aan het begrip sociale steun zijn toegekend. Er blijkt sprake te zijn van een groot aantal conceptualiseringen, deels overgaand in operationaliseringen, waardoor onderzoeksresultaten moeilijk vergelijkbaar zijn. Besloten wordt sociale steun op te vatten als een 'paraplu-begrip', waaronder enkele onderling samenhangende begrippen te rangschikken zijn. De begrippen die onderscheiden worden zijn: (1) het sociaal netwerk; (2) ondersteunende interacties (ook wel 'interacties' genoemd); (3) discrepanties in interacties (ook wel 'discrepanties' genoemd); en (4) gepercipieerde ondersteuning (ook wel 'perceptie' genoemd). Elk van deze vier begrippen wordt vervolgens nader uitgewerkt. Voor het begrip sociaal netwerk beperkt deze uitwerking zich tot een bepaling van criteria waaraan iemand moet voldoen om tot het sociaal netwerk gerekend te worden. Bij interacties, discrepanties en gepercipieerde ondersteuning ligt de nadruk telkens op het onderscheiden van dimensies. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een paragraaf waarin de eerder behandelde afzonderlijke aspecten van sociale steun !TI een terugkoppelingsmodel worden geplaatst. Hoofdstuk 3 is gewijd aan de wijze waarop de verschillende aspecten van sociale steun geoperationaliseerd worden. Uitvoerig wordt stilgestaan bij de drie methoden die in dit onderzoek gebruikt zijn om (delen van) het sociaal netwerk af te bakenen, te weten: (1) de exchange-methode, gebaseerd op het bestaan van uitwisselingsrelaties tussen de respondent en leden van het sociaal netwerk; 186 (2) de rolrelatie-methode, waarin gevraagd wordt naar de aanwezigheid van bepaalde relatietypen in het sociaal netwerk, zoals ouders, broers, buren, en (3) de affectieve benadering, waarbij netwerkleden geïdentificeerd worden die (erg) belangrijk zijn voor de respondent. De exchange-methode is daarbij als primaire methode gebruikt, dat wil zeggen dat getracht is met deze methode een zo volledig mogelijk beeld te krijgen van het 'voor ondersteuning meest relevante deel van het netwerk'. Van een deel van de netwerkleden die aldus zijn geïdentificeerd wordt meer informatie verzameld, zowel over het netwerklid zelf als over de relatie tussen het netwerklid en de respondent. Een deel van deze informatie heeft betrekking op de mate waarin de respondent door een bepaald netwerklid gesteund wordt. Vervolgens wordt een beschrijving gegeven van de wijze waarop de drie overige aspecten van sociale steun, interacties, discrepanties en perceptie, gemeten zijn. Elk van deze drie aspecten is gemeten met behulp van een 'item-lijst', een lijst met korte vragen en vier antwoordcategorieën. Om ondersteunende interacties en gepercipieerde ondersteuning te meten zijn bovendien lijsten met 'vignetten' geconstrueerd. Deze vignetten bestaan uit een zeer korte beschrijving van een fictief persoon die wel, of juist géén, ondersteuning krijgt. De respondent dient aan te geven in hoeverre haar/zijn omstandigheden lijken op de beschreven situatie. In hoofdstuk 4 worden de tweede en derde vraagstelling nader uitgewerkt. De betrouwbaarheid van de vragenlijsten waarmee het netwerk wordt afgebakend, wordt bepaald door de mate van overlap te berekenen tussen de namen, genoemd bij de eerste meting en de namen die bij een hert est zijn genoemd, vier weken na de eerste meting. Om de betrouwbaarheid te bepalen van de vragenlijsten waarmee de overige aspecten van sociale steun gemeten zijn, wordt gebruik gemaakt van twee indicatoren, te weten de coëfficiënt Rho, te vergelijken met Crohnbach's alp ha, en de test-hertest correlatie. Bij het bepalen van de validiteit van de vragenlijsten staat de 'begripsvaliditeit' centraal. Om deze begripsvaliditeit vast te stellen, wordt van verschillende technieken gebruik gemaakt. Gekeken wordt naar: - de samenhang tussen de items en de onderscheidbaarheid van typen ondersteuning, ook binnen specifieke subgroepen respondenten; - de divergerende en convergerende validiteit; . - de overeenkomst tussen antwoorden van de respondent en van bepaalde netwerkleden; - de relatie tussen de scores op de vragenlijsten en een op interviewgegevens gebaseerde index voor sociale steun; - de relatie tussen de scores op de vragenlijsten en enkele vragen waarmee Samenvatting 187 'rechtstreeks' gevraagd wordt naar verkregen of ervaren steun; - de relatie tussen de scores op de vragenlijsten en de score op een instrument waarmee eenzaamheid gemeten wordt; - de mate waarin veranderingen in scores op de vragenlijsten voorspeld kunnen worden met kennis over gebeurtenissen en veranderingen in langdurige moeilijkheden, en ten slotte - (door middel van een 'proces analyse') de wijze waarop de antwoorden van de respondent tot stand zijn gekomen. Ten behoeve van de derde vraagstelling, betreffende de relatie tussen kenmerken van het sociaal netwerk en overige aspecten van sociale steun, wordt een selectie gemaakt van kenmerken van netwerkleden, zowel persoonskenmerken als relatiekenmerken. Deze selectie is vooral gebaseerd op aanwijzingen in de literatuur over (mogelijk) relevante kenmerken. In hoofdstuk 5 wordt de wijze toegelicht waarop de data zijn verzameld. In de eerste plaats wordt de keuze voor bepaalde typen respondenten beschreven. Yt<rvolgens wordt stil gestaan bij de daadwerkelijke selectie van respondenten en de non-respons. Nadat kort is aangegeven op welke wijze de gegevens verzameld zijn, wordt het hoofdstuk afgesloten met een beschrijving van de onderzoeksgroep. De resultaten van de analyses worden beschreven in de hoofdstukken 6 tot en met 9. In hoofdstuk 6 komt de afbakening van het netwerk aan de orde. De verschillen tussen de netwerken die de drie afbakeningsmethoden opleveren, kunnen grotendeels verklaard worden door de verschillen in relatie aspecten die bij elk van de drie methoden centraal staan. De betrouwbaarheid van de informatie die de rolrelatiebenadering oplevert blijkt het meest betrouwbaar te zijn. Uitspraken in absolute zin over de betrouwbaarheid van elk van de methoden kunnen bij gebrek aan vergelijkingsmateriaal niet gemaakt worden. Hoofdstuk 7 behandelt de wijze waarop instrumenten zijn ontwikkeld die interacties, discrepanties en gepercipieerde ondersteuning meten, ontvangen of ervaren van het netwerk als geheel. Hoewel er een zekere samenhang bestaat tussen items uit de interactielijst en items uit de perceptielijst, trachten we toch voor beide begrippen afzonderlijke instrumenten te ontwikkelen. De a priori veronderstelde dimensies blijken noch bij de interactie-items noch bij de perceptie-items empirisch aantoonbaar te zijn. Op basis van principale componenten analyses worden bij de interactie-items, de discrepantie-items en de perceptie-items enkele subdimensies onderscheiden. We spreken niet over dimensies maar over subdimensies, 188 vanwege de onderlinge samenhang tussen alle items samen. Dit met uitzondering van de negatieve interacties, die wel een andere dimensie dan de overige items blijken te vertegenwoordigen. Per aspect van sociale steun en ook per sub dimensie wordt vervolgens in een Mokken Schaal analyse voor Polychotome items de schaalbaarheid vastgesteld. Voor interactie-items en discrepantie-items geldt daarbij een extra restrictie. Omdat beide aspecten van sociale steun met dezelfde vragen gemeten worden, is er naar gestreefd de subschalen bij interacties en discrepanties uit dezelfde items te laten bestaan. Uiteindelijk onderscheiden we drie algemene schalen, voor respectievelijk interacties, discrepanties en gepercipieerde steun. Daarnaast bij interacties en discrepanties ieder zes schalen die een subdimensie meten en bij gepercipieerde steun vier schalen die subdimensies meten. Negatieve interacties worden met een afzonderlijke schaal gemeten. Bij de vignetten blijkt het feit dat een deel vooraf aan de respondent is toegestuurd, terwijl de overige vignetten na afloop van het interview zijn ingevuld, van invloed te zijn op de dimensionele structuur. Ook het feit dat de helft van de vignetten positief gesteld is, en de andere helft negatief, is terug te vinden in de dimensionele structuur. Bij de vignetten worden geen subdimensies onderscheiden. Wel onderscheiden we vignetten die interacties meten van vignetten die gepercipieerde steun meten, en, zowel bij interacties als bij gepercipieerde steun, positieve en negatieve vignetten. De betrouwbaarheid van de schalen, uitgedrukt in Rho, is voldoende tot goed te noemen. Dit geldt ook voor de test-hertest correlatie, met uitzondering van de schalen met negatieve interactie-items en perceptie-items. Uit de validiteitsanalyses blijkt het volgende: - de kwaliteit van enkele interactieschalen, vooral instrumentele hulp en social companionship, lijkt bij oudere respondenten lager te zijn; - gelet op de correlaties met de item-schalen lijken alle vier de vignetten-schalen meer gepercipieerde steun dan ervaren ondersteunende interacties te meten; - de samenhang tussen de antwoorden van de respondent en die van enkele netwerkleden is overeenkomstig de verwachtingen; - de correlatie tussen de schaalscores en 'directe' vragen naar ervaren steun is overeenkomstig de verwachtingen, evenals versçhillen tussen interacties, discrepanties en gepercipieerde steun, in de sterkte van de correlatie; - de correlatie tussen de schaalscores en een score op de eenzaamheidsschaal is hoog, en, volgens verwachting, bij de discrepantie-en de perceptie-schaal hoger dan bij de interactie-schaal; Samenvatting 189 - rekening houdend met de nodige verstorende factoren, kan gesteld worden dat het voorspellen van veranderingen in aspecten van sociale steun, vooral op basis van gebeurtenissen en veranderingen in moeilijkheden, in een voldoende groot aantal gevallen mogelijk is; - de vraag-onderzoek-procedure wijst uit dat bij een groot deel van de vragen, een of meer aspecten door de respondent niet helemaal juist begrepen zijn. In veel gevallen echter blijkt een foute interpretatie niet te . leiden tot het geven van een ander antwoord. Overigens ontbreekt de mogelijkheid om deze resultaten te vergelijken met items uit andere instrumenten. In hoofdstuk 8 staan de instrumenten centraal die aspecten van sociale steun per afzonderlijk netwerklid meten. Het hoofdstuk is op dezelfde wijze opgebouwd als hoofdstuk 7. Er worden twee schalen ontwikkeld, één interactie-schaal en één perceptie-schaal. De betrouwbaarheid van beide schalen is goed te noemen. De validiteit van de instrumenten wordt slechts aan de orde gesteld voor zover netwerklidspecifieke analyses informatie kunnen loevoegen aan hetgeen in hoofdstuk 7 is onderzocht. Dit gebeurd op twee manieren. De interactie-schaal en de perceptie-schaal worden gerelateerd aan scores die gebaseerd zijn op een interview met de respondent. In dat interview is de ondersteuning van de drie belangrijkste netwerkleden aan de orde gesteld. Daarnaast blijkt een verandering tussen de twee meetmomenten in de score op een verkorte vijf-item-schaal volgens verwachting samen te hangen met de waardering door de respondent van de relatie met bepaalde netwerkleden. Hoofdstuk 9 behandelt de derde onderzoeksvraag, naar de relatie tussen kenmerken van het sociaal netwerk enerzijds en de overige aspecten in het proces van ondersteuning anderzijds. Uitsluitend indicatoren die gebaseerd zijn op de omvang van (een deel van) het netwerk, hangen samen met positieve interacties, discrepanties en gepercipieerde ondersteuning. De resultaten wijzen uit dat niet alleen de omvang van het netwerk, maar ook de diversiteit binnen relaties, samenhangt met vooral de mate van positieve interacties en van gepercipieerde ondersteuning. Ten slotte wordt onderzocht welke afbakeningsvragen uit de exchange-vragenlijst het sterkst samen hangen met de overige aspecten van sociale steun. Het proefschrift wordt afgesloten met hoofdstuk 10, waarin teruggeblikt wordt op enkele kenmerkende beslissingen en problemen bij dit onderzoek, en aandacht besteed wordt aan de bruikbaarheid van de instrumenten, en aan punten voor verder onderzoek. 

Het meten van sociale steun

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

University of Groningen Research Database

ARTS repository - University of Groningen

NARCIS

ARTS repository - University of Groningen

University of Groningen